Дунё харитасининг Европа ҳудудида ҳам кичик Россия бор – Калининград. Албатта, бу вилоят кўпчиликка маълум. Лекин унинг Россия таркибига киришида ўзбекларнинг ҳам ҳиссаси борлиги ҳамда унинг бугунги Ўзбекистондаги ҳудудий бўлинишга ўхшаш томонлари ҳақидаги маълумотлар барча учун бирдек фойдали бўлиши табиий. Kun.uz ўтмишнинг қизиқ хотиралари ҳақида ҳикоя қилади.
700 ёшли тарихий шаҳар
Кёнигсберг. Германия шарқидаги тарихий ва гўзал шаҳар. 20-асрга қадар, ўзининг 700 йиллик тарихи мобайнида бир неча шаҳарларни ўз номи остида бирлаштирган Шарқий Пруссиянинг пойтахти Кёнигсбергда бир шаҳар учун керак бўлган барча инфратузилма йилдан йилга яхшиланиб бориши ортидан аҳолиси сони кўпайиб ҳатто Германиядаги энг биринчи, дунёдаги илк аэропортлардан бири ҳам шу ерда қурилган эди.
“Қасос” опреацияси
Аммо 2-жаҳон уруши даврига келиб, Кёнигсберг ҳам мухораба ўчоқларидан бирига айланди. 1944 йил 27-30 август кунлари Британия ҳарбий ҳаво кучлари томонидан шаҳарнинг оммавий бомбардимон қилиниши ортидан ҳўл ҳам, қуруқ ҳам бирдек ёнди. СССР иттифоқдошларидан бири бўлган Буюк Британиянинг Ҳитлер армиясига қарши уюштирган ушбу “Қасос” операциясида Кёнигсбергнинг тинч аҳолиси устига “бомбалар ёмғири” ёғдирилди. Натижада урушдан олдинги 370 минглик шаҳар аҳолисидан беш мингга яқини ҳалок бўлиб, 200 минг киши бошпанасиз қолди. 7 асрлик гўзал шаҳар вайрон бўлди.
Ҳисоб-китобларга кўра, Британия бомбардимонлари Кёнигсбергдаги саноат объектларининг 20 фоизини ва аҳоли уйларининг 41 фоизини вайронага айлантирган.
“Шарқий Пруссия” операцияси
Бу ҳали ҳаммаси эмасди. Орадан бир йил ўтар ўтмас, 1945 йилнинг 6 апрелида “Шарқий Пруссия” операциясига киришган совет қўшинлари фашистлар армиясига қарши ҳужум уюштиради. 3 кунда қўлга олинган Кёнигсберг мухорабасида руслар, украинлар ва кавказлик жангчилар қаторида Марказий Осиёлик аскарлар ҳам бор эди.
Хоразм ўғлонининг жасорати
Хоразмлик 20 ёшли сержант Сатимбек бўлим командири сифатида жангга киришди. 1945 йил 7 апрелда Кёнигсберг ҳужум гуруҳида у қўл остидаги тўрт нафар сапёр билан душманнинг артиллерия позицияларини четлаб ўтиб, қўмондоннинг ишорасига биноан душман қуроллари томон югурди.
Артиллериячиларни бошқарган офицерни қўл жангида курашиб тинчитди ҳамда 5 кишилик кичик гуруҳ йигирма беш нацистни асирга олди. Буларни кўриб турган кўп сонли снарядлар билан мукаммал хизмат кўрсатадиган немис аскарлари қуролларини ташлаб, ваҳима ичида қочиб кетишди.
Аммо бироз вақт ўтгач, душман ташлаб кетилган қуролларни қайтариб олиш учун шиддатли қарши ҳужумга ўтди. Сапёрлар жасорат ва қатъият билан ўзларини ҳимоя қилди. Патронлар тугагач, Сатимбек аскарларига немислар ташлаб кетган қуроллардан фойдаланишни буюрди. Кескин қаршилик натижасида фашистларнинг барча қарши ҳужумлари қайтарилди ва ёрдамчи бўлинмалар етиб келгунига қадар отишма позициялари ушлаб турилди.
Сатимбек Нурметов. 1925 йил 15 июнда Хоразм вилоятининг Хива шаҳрида ишчи оиласида туғилган. Миллати ўзбек. Совет армиясига 1943 йилда 18 ёшидан қўшилган. Кёнигсбердаги мисли кўрилмаган жасорати учун 1945 йил 19 апрелда СССР қаҳрамони унвони билан мукофотланган. Урушдан кейин Ўзбекистонга қайтиб келгач, Урганч шаҳрида яшаган. Урганчда сут ва сут маҳсулотларини ишлаб чиқариш тадбиркорлиги билан шуғулланган. Қаҳрамон 1994 йилнинг 4 августида, 69 ёшида вафот этган.
Сатимбек Нурметов Кёнигсберг жангидаги ягона ўзбек бўлмаган. Буни мазкур 3 кунлик жанг ҳақидаги ҳужжатли филмлар остида қолдирилган жонли изоҳлардан ҳам билиш қийин эмас.
Кёнигсбергдан Калининградга
1945 йил 10 апрел куни Қаҳрабо музейи жойлашган Дер Дона минораси устида Совет байроғи кўтарилди. Бу эса шаҳарда Германия тарихининг тугашини англатар эди. Ўша йили Потсдам конференцияси қарори асосида Кёнигсберг ҳудудининг шимолий қисми билан бирга собиқ СССР таркибига ўтказилган. Кейинчалик, чегара шартномалари имзоланганда шаҳар собиқ иттифоқнинг мулки сифатида тўлиқ тан олиниб, чегараларнинг дахлсизлиги Москва шартномаси билан тасдиқланди.
Шу билан Шарқий Пруссиянинг бой берилган пойтахти 1946 йил 4 июлгача Кёнигсберг деб аталиб, 1946 йилдан шаҳар Болтиқ деб номланиши керак эди. Аммо совет партия ва давлат арбоби М.И.Калинин вафоти муносабати билан унинг хотирасига Калининград номини олди.
Энди урушдан орттирилган шаҳарни қайта тиклаш масаласи турарди. 1948 йил 1 ноябр ҳолатига кўра, Калининградда атиги 7,2 фоиз кўп қаватли бинолар сақланиб қолган. Лекин коттежларнинг 59 фоизи ва икки қаватли биноларнинг 68 фоизига зиён етмаган. Ҳувиллаб қолган шаҳарга тўлдириш ва қайта қуриш учун асосан руслар ва украинлар кўчирилади.
Европадаги бир парча
90-йилларга келиб, собиқ иттифоқининг парчаланиши ортидан Литванинг ҳам озодликка эришиши унга чегарадош бўлган Калининграднинг янги Россия ҳудудидан ташқарида қолиб кетган ярим эксклавга айланишига сабаб бўлди.
Бу ҳали ҳаммаси эмасди. 2004 йил май ойида Полша ва Литва Европа Иттифоқига қўшилганидан сўнг Калининград вилояти аҳолиси чегараларни кесиб ўтиш ва Россиянинг қолган ҳудудларига саёҳат қилишда қийинчиликларга дуч кела бошлади. Россияликлар энди қуруқлик орқали минтақага чиқиш учун Европа Иттифоқи чегараларини хорижга чиқиш паспорти билан икки марта кесиб ўтишга мажбур бўлиб қолди.
Ўхшаш тақдирлар
Кутилмаганда шарқдан Литва ва Полша билан чегарадош, ғарбдан Болтиқ денгизига ёндош бўлиб қолган Калининграднинг кейинги тақдири эса Ўзбекистоннинг Шоҳимардон, Сўх туманлари ёки Озарбойжоннинг Нохчивонига деярли ўхшаб қолиб, мамлакат сарҳадларидан ташқарида қолиб кетди. Булардан ҳам қийини Евроиттифоқни кесиб ўтиш учун россияликларга Шенген визаси керак бўлади. Виза эса ҳаммага ҳам берилавермайди.
Айниқса, пандемия шароитида чегараларнинг ёпилгани, ундан кейин Россиянинг Украинага ҳужуми сабаб қўлланган санкциялар фонида ярим миллионли калининградликлар қуруқлик орқали “Россиядан Россияга” етиб олишда жуда катта муаммолар ичида қолди.
Қиёфасини йўқотган шаҳар
Бугунги кунда аҳолиси қарийб 500 минг кишини ташкил қиладиган Калининградга Россия Федерациясининг энг ғарбий вилояти, Европадаги кичик Россия ёки Россиянинг ярим эксклави деб таъриф бериш мумкин. Бир пайтлар Европа нафаси ва архитектурасининг бир бўлаги бўлган тарихий шаҳар Кёнигсберг 2-жаҳон урушидан сўнг ўз қиёфасини деярли буткул йўқотган. Бугунги Калининград вилояти ва унинг маъмурий маркази бўлган Калининград шаҳри ўзининг советча архитектураси билан Россиянинг бошқа ҳудудларидан унчалик фарқ қилмайди.
Шундай бўлса-да, ўзининг тоза ҳавоси ва қаҳрабо тошлар юрти экани билан машҳур бўлган бу шаҳар Россиянинг Сочи, Москва ва Санкт-Петербург шаҳарларидан кейин сайёҳлар энг кўп ташриф буюрадиган шаҳарлар бешлигига киради. 2022 йилда Калиниградга энг кўпи Москва шаҳри ва вилояти ҳамда Санкт-Петербургдан 1,8 млн сайёҳ ташриф буюрган. Шундай бўлса-да, Россиянинг машҳур блогерлари бу шаҳарга сайёҳлик мақсадида боришни унчалик тавсия этмайди.
Сардорбек Усмоний тайёрлади.
