«Чуқур қатламларгача ҳали етиб бормадик» — геолог Ўзбекистондаги олтин конлари ҳақида

Тошкентдаги Геология музейи директори Аҳмаджон Аҳмедшаев Kun.uz'га берган навбатдаги интервьюсида олтиннинг маъдан сифатида кондаги ҳолати, олтин олиш тарихи, шунингдек, сочма олтин конлари ҳақида сўзлаб берди. 

— Олтин мавзуси кўпчиликни қизиқтиради. Конларда қандай кўринишда учрайди, қандай қилиб олинади, каби саволларни қизиқиб сўрашади. Аллоҳга шукрки, Ўзбекистон ҳудуди олтинга бой. Олтин конларини очиш учун катта меҳнат сарфланган ва бу осон бўлган эмас.

Геология музейида мамлакатимиз ҳудудидаги олтин конларидан келтирилган намуналар жой олган. Улар ичида 20-аср дурдонаси дея таърифланадиган, дунёдаги энг катта конлардан бири деб тан олинган Мурунтов конидан тортиб, Ангрендаги «Кўчбулоқ», Қизилқумдаги «Даугистау», «Кўкпатас» каби йирик ва ўрта конларгача бор.

Олтин қандай кўринишларда учрайди?

— Геологиядан бехабар одам ўйлайдики, олтин тошлар ер ичида ялт-юлт қилиб товланиб ётади. Маъданлар баъзи кишилар ўйлаганидек доим ҳам соф, туғма ҳолда бўлмайди. Жумладан, олтин ҳам. Қачонки маъдан емирилиб, сувларда ювилиб кетгандан кейингина ёрқин ҳолига келади.

Бутун дунё бўйича олтин конларида бир тонна маъдандан ўртача 3 гр олтин борлиги тасдиқланса, бу жой кон деб ҳисобланади. Чунки келадиган даромад кондан олтинни қазиб олиш харажатларини қоплаши керак.

Ўзбекистондаги конларнинг аксарияти очиқ ҳолатда, яъни карьер усулда қазиб олинади. Россия ёки бошқа шу каби давлатларда конларда ер остига шахта ёки бошқача усулларда қазиб олинади, бу кўпроқ харажатни талаб этади.

Қадимий олтин қазиб олиш усуллари

— 1987 йили Ангрендаги «Кўчбулоқ» конидан эталон коллекциясини йиғилаётган вақтда 200 метр чуқурликдан арча бўлаклари топилди. Бу шундан далолат берадики, аждодларимиз шунчалик чуқурга кириб, тоғ босиб қолмаслиги учун арчалардан фойдаланган. Биз музей учун ўша ердан ҳам намуналар олиб келиб экпонатларимизни бойитгандик.

Қадимдан олтин олинган дедик. Хўш, улар қандай қилиб олтинни бир уюм тош ичидан ажратиб олган? Амальгамация деган усул борки, унда симобдан фойдаланиб кукунга айлантирилган маъдандан олтин ажратиб олинади, чунки симоб олтинни ўзига йиғиб оладиган хусусиятига эга. Бундан ҳозир ҳам фойдаланилмоқда.

Қадимда кондан олтин таркибли тош олиниб, майдаланиб, симоб қуйилган, ўзларининг махсус симоб кўзачалари бўлган. Кейин темир идишга солиб қиздирилса, симоб парланиб учади ва олтин ўзи қолади. Учаётган симобни асраб қолиш учун симоб кўзача ва трупкалардан фойдаланилган.

Ер остидаги хазина

— Биз ҳозиргача геология соҳасида ерни юза қисмлари ўрганганмиз, ҳали чуқурлик охиригача ўрганилгани йўқ. Бунга қанча вақт, қанча техника керак, бу келажакда ўрганилиши керак бўлган ишлар. Буни нима учун айтяпман, ер устида қандай жараёнлар кечган бўлса, ер остида ҳам шу жараёнлар бўлган, бу келажакда албатта топилади.

Мисол учун, Мурунтов кони топилганда 300 метр чуқурликкача борилса керак деб ҳисобланарди, мендаги маълумот бўйича, бу конда ер остига 700 метргача тушилди. Карьернинг эни 1 км, узунлиги 4 км ва чуқурлиги ҳозиргача бўлгани 700 метр, пастида ҳали яна бор.

Геология – катта жараён, катта сарф-харажатни талаб қилади, лекин шу билан бирга харажат ортидан келадиган фойдага арзийди.

Сочма конлар ҳақида

— Олтин конларининг яна бир тури борки, бу сочма конлар ва бу ҳақда ҳам айтиб ўтишимиз керак. Сочма конлар туб конларининг физик ва кимёвий емирилишидан ҳосил бўлган тоғ жинслари, минераллари ва руда булакларининг қайта тўпланишидан пайдо бўлади. Сочма конлар кўчиш ва нураш жараёнларига чидамли минераллар тўпламини ҳосил қилади. Сочма конлар кўпинча шағал қумтош ва қумлар тарқалган жойларда вужудга келади.

Юқорида айтганимдек, олтинга қизиқмайдиган одам йўқ, табиийки уни қазиб олишга иштиёқмандлар ҳам кам эмас. Сочма конлардан олтин оламан деб одамлар бир томондан қонунни бузадиган бўлса, бошқа томондан, фожиага учраб нобуд бўлиши эҳтимолдан холи эмас.

Ўзбекистоннинг Нурота ва Чотқол тизмалари водийларида турли миқёсдаги сочма конлар мавжуд. Шимолий Нурота тоғлари бағридаги сойларда бўлган сочма олтин конлари шулар сирасига киради.