Мобил интернет тезлигининг пастлиги, “телефон солиғи” (IMEI) бўйича эътирозлар, қатор ижтимоий тармоқларнинг блоклаб қўйилгани. Kun.uz АКТ соҳасига оид шу ва бошқа саволлар юзасидан соҳа вазири Шерзод Шерматов билан интервю ташкил қилди.
Ҳар қандай кадр бирор вазифага қўйилар экан, унинг шу тизимда ўтказган илк 100 кунига қараб кейинги фаолияти учун ҳам хулосаларни қилиш мумкин, дейишади.
Шерзод Шерматовнинг Ўзбекистон ахборот технологиялари ва коммуникацияларини ривожлантириш вазири сифатида иш бошлаганига ҳали 100 кун бўлмаган бўлса-да, шунга яқин вақт ўтди.
Хўш, у дастлабки икки ярим ойлик фаолиятини қандай бошлади? Соҳа олдида турган долзарб муаммолар – сифатсиз интернет, бюрократик UzIMEI, ижтимоий тармоқларнинг блокка тиқилиши, етишмаётган кадрлар каби масалалар-чи, улар қандай ҳал этилади?
Kun.uz мухбири вазир билан шу каби мавзулар атрофида интервью уюштирди.
— Шерзод ака, бугун Ўзбекистонда қандай муаммо бўлсаки, унинг илдизлари таълимда экани ҳақида гапирилади. Сизни 2018 йилда ботқоқликдаги айни шу соҳани ислоҳ қилиш учун олиб келишганди. Орадан 3 йил ўтиб эса, яна бошқа тизимга олиндингиз. Бу нима билан боғлиқ, таълим ислоҳоти бўйича олдингизга қўйилган вазифалар бажарилиб тугадими, ёки кутилган натижани беролмаганингизми?
— Ўз фаолиятимга ўзим баҳо беришим керак эмас аслида. Халқ таълими вазирлигига ўтишдан аввалроқ АКТ вазирлигида ҳам вазир ўринбосари ва вазир вазифасини бажарувчи бўлиб ишлаганман.
Бугун АТ (ахборот технологиялари) соҳасининг айниқса Ўзбекистонда потенциали жуда юқори. Шундай экан, уни Ўзбекистоннинг келажагини белгилаб берувчи драйвер соҳалардан бири сифатида кўриш керак. Халқ таълими вазири бўлиб ишлаганимда ҳам бў йўналишга фойдаси тегадиган фундамент яратишга ҳаракат қилдик. Нима учун бу соҳани драйвер бўлиши керак деяпман? Ҳозир бутун дунёда иккита йирик глобал тренд кетяпти. Биринчи тренд бу – пандемия.
Айни шу пандемия сабаб бугун ғарб ёки шарқнинг ривожланган мамлакатларида давлат ва нодавлат ташкилотлари иш фаолиятини тўлиқ масофавий шаклга кўчирмоқда.
Хўш, бу биз учун нимани билдиради? Аввал ўзбекистонликлар АҚШ ёки бирор ғарб давлатида ишлаш учун албатта, ўша мамлакатга бориши керак бўларди. Ҳозир эса кўплаб вазифаларни интернет орқали бажариш мумкин бўляпти. Биз бу имкониятдан иқтисодиётимизни ривожлантиришда фойдаланишимиз мумкин.
Иккинчи глобал тренд эса дунёнинг ривожланган давлатларида аҳоли қариб бормоқда.
Аҳолиси қариб борар экан, бу давлатларга табиийки, кўпроқ ёш ишчи кучи керак. Лекин бу дегани ўша мамлакатлар шу ишчиларни мигрант сифатида қабул қилади дегани эмас, улар миграцияга жиддий қарайди, қолаверса, пандемия хавфи ҳам бор. Лекин бу давлатлар ёпилгани билан онлайн хизматлар жуда тез ўсиб бормоқда. Бу ҳам Ўзбекистон учун жуда катта имконият. Нега? Чунки Ўзбекистон энг кўп аҳоли ўсишига эга давлат. 1990 йилларга нисбатан олсак, аҳоли сони 16 миллионга кўпайган.
Биласиз, бизда энг катта муаммолардан бири ёшларни иш билан, айниқса, даромадли иш билан таъминлаш ҳисобланади.
Биз юқоридаги икки глобал трендни инобатга олган ҳолда ёшларимизнинг интернет орқали ривожланган давлатларга хизмат кўрсатишини оширишимиз керак.
Мен 2017 йилда АКТ вазири вазифасини бажарувчи бўлиб ишлаганимда давлатимиз раҳбарига дастурий маҳсулотлар учун алоҳида солиқ тизимини жорий қилишни таклиф қилгандим. Мана ҳозир IT-парклар ташкил қилинди ва унга исталган IT компания резидент бўлиши мумкин. Шунинг ҳисобига охирги 4 йилда IT парк резидентларининг экспорт ҳажми 50 баравардан кўпроққа ошди. Яъни деярли йўқ соҳа бизда пайдо бўлди ва экспорт ҳажми 40 млн долларга ошди.
Биз эндиликда ушбу кўрсаткични икки баробарга – 80 млн долларга етказмоқчимиз. Лекин насиб бўлса, буни бемалол 100 млн доллардан ҳам ошириш мумкин.
Нега буни қўрқмасдан айтяпман. Чунки ҳозир йирик компаниялар ҳам Ўзбекистонга ишона бошлади.
Масалан, EPAM Systems компанияси. Акциялари Ню-Йорк фонд биржасида сотиладиган, ўтган йилги маблағ айланмаси 3 млрд долларни ташкил қилган катта компания.
EPAM Systems – 1993 йилда Америка Қўшма Штатларида асос солинган IT компания. Бутун жаҳон миқёсида дастурий таъминотлар етказиб бериш бўйича бозорда ўзининг ўрнига эга. Компаниянинг штаби АҚШдаги Ньютаунда жойлашган. Компания дунё бўйича ўзининг 30дан ортиқ филиалларига эга.
Бу компания ўтган 2-3 йил ичида Ўзбекистон бозорида 300 нафар ёшларни ишга олди. Мен компаниянинг раҳбари билан гаплашдим. У шу 300 кишилик кўрсаткични бемалол 3000 нафарга ҳам чиқара олишини айтяпти. У буни бизда демография яхшилиги билан боғлади. Аммо ёшларимизнинг бир камчилиги – уларда тайёргарлик даражаси етарли эмас.
Компания раҳбари эса ёшларни аввал ўзи ўқитиши ва кейин ишга олиши учун Ўзбекистонда университет очишга ҳам рози.
Epam Systems'нинг яхши томони – у Ўзбекистон бозори учун ишламайди. У Америка ва Европа бозорлари учун ишлайди. Ҳозир бу компанияда ишлаётган ўзбек ёшлари бемалол 3-4 минг доллар ишлаб топмоқда. Шунча маблағ топган ёшлар эса даромадини барибир Ўзбекистонда сарфлайди. Бундан эса иқтисодиётимиз фақат фойда кўради.
Биз шунинг учун ҳам Ўзбекистонга дунёнинг йирик компанияларини олиб келишга ҳаракат қиляпмиз.
— АКТ вазирлигига қайтгач, ишни нимадан бошладингиз?
— Мен бу вазирликдан 4 йил аввал кетган бўлсам, ундан кейин соҳада нима ўзгаришлар бўлди, шундан бошласам. Табиийки, соҳа қотиб тургани йўқ, ўзгаришлар бўлди. Мен вазирликка келиб биринчи қилган ишим соҳани таҳлил қилиш ва давлат раҳбарига уни ривожлантириш бўйича таклифлар тайёрлаш бўлди.
Президент мени бу соҳага юбораётганда ҳам олдимга дастлаб соҳани таҳлил қилиш ва таклифлар тайёрлаш вазифасини қўйганди. Бу борада жойларга чиқиб, соҳадаги компанияларнинг ҳолатини ўрганишга ҳаракат қилдим. Умуман олганда, соҳада қилинган ишлар ҳам, қилинмаган ишлар ҳам бор.
IT-парк резидентларининг экспорти ҳажми 50 баравардан кўпроққа ошган, лекин соҳада ҳали потенциал жуда катта. Чунки бутун IT-парк резидентлари кўрсаткичини олсангиз, бугун соҳада бор-йўғи 8,5 минг одам ишлаяпти. Шунинг ичида экспорт билан шуғулланаётганлар бор-йўғи 1,5 минг киши.
Тасаввур қилинг, бизда бир йилда мактаб, коллеж ва лицейларни 650 мингдан ортиқ ёшлар тамомлайди. Бу дегани соҳага қўшилаётганлар кўрсаткичи 1 фоиз ҳам эмас. Демак, биз буни кўпайтиришимиз керак.
Шунинг учун ҳам давлат раҳбарига IT таълим бўйича жамоамизни кучайтириш мақсадида ёрдам сўрадик. Насиб бўлса, бу бўйича ҳам янги тизим қиламиз.
Биз олдимиздаги яна бир муҳим вазифа сифатида инфратузилма қуришни белгилаб олдик. Бу жуда муҳим. Масалан, 5-6 йил аввал маҳаллаларга оптик тола олиб борамиз десак бунинг ҳеч кимга қизиғи бўлмасди. Бунга талаб ҳам бўлмасди. Лекин ҳозир бизга энг кўп мурожаат интернет улаб бериш ҳақида бўляпти.
Бу йил олдимизга қўшимча вазифа қўйдикки, жойларда яна 1 млн қўшимча портни улаймиз. Бу дегани қўшимча 1 млн хонадонни интернетга улашга имконият бўлади.
Биз интернет тезлиги бўйича (fixed broadband) рейтингидан ташқари, мобил интернет тезлигини (mobile broadband) ҳам оширишимиз керак. Чунки бу бўйича ҳам одамлар биздан рози эмас. Президентимиз одамларни рози қилиш ҳақида гапиряпти, демак операторларимизнинг кўрсатаётган хизматидан ҳам одамлар рози бўлиши керак.
Бу ўринда яна бир фикрни қўшимча қилишим керак. Ҳисоб-китобларга кўра, дунёда интернет тезлигининг 10 фоизга ошиши аҳоли жон бошига тўғри келадиган даромаднинг 1,5-2 фоизга ошишига олиб келади. Нега? Чунки, интернет тезлигининг ошиши билан интернет орқали бўладиган хизматлар кўрсаткичи ҳам ошади.
— 25 январ куни электр таъминотидаги техник муаммо сабаб, бутун Ўзбекистонда электр станциялари ўчиб қолди. Аммо мана шундай вазиятда ҳам алоқа компаниялари ўз фаолиятининг узилишсиз ишлашига ҳаракат қилгани эътироф этадиган жиҳат. Хўш, бу жараён қандай ташкил қилинди?
— Ҳамма жойнинг бирданига электрдан узилиши – Ўзбекистонда шу пайтгача бўлмаган воқеа. Биз алоқа объектларини турли категорияларга бўламиз. Жумладан, бизда энг юқори категорияли объектларимиз борки, улар уруш жараёнида ҳам ишлашга мўлжалланади. Бу объектларда электр ҳеч қачон ўчиши керак эмас.
Масалан, телевидение. Телевидение ўз кўрсатувлар эфирини ҳеч қачон узиши керак эмас. Шунинг учун ҳам бу объектларга тўртта йўналишда электр келади. Телевидение биноларида шундай вазиятлар учун аккумуляторлар ўрнатилган бўлади ва уларда бундан ташқари ҳам яна иккиталаб дизел генераторлари бўлади. Ёки халқаро интернетга чиқадиган каналларимиз.
Мен шу ўринда ОАВга раҳмат дейман. Улар электр узилишлари вазиятида одамлар саросимага тушмаслиги учун тўғри вақтда тўғри реакцияни қилишди. Бу реакцияни одамларга етказиш учун эса алоқа каналлари керак эди.
Интернетга келсак, у ҳам худди шундай. Халқаро интернет коммутация қисмимиз зарурат бўлганда электрсиз ишлаши учун етарлича дизел ёнилғиси захираси бўлади. Ундан ташқари, кейинги босқичлар – туман-шаҳарларда ҳам дизел генераторларимиз бор.
Энг ёмони 25 январ куни Ўзбекистон–Хитой онлайн саммити ҳам эди. Ҳамма ёқда электр ўчган. Осон бўлмади. Бизда энг қийини алоқа линияларининг охирги база станциялари бўлди. Чунки уларнинг сони жуда кўп. Бизни хавотирга қўйгани бу база станцияларининг дизели камроқ, аккумуляторлари кучсизроқ бўлади.
Бизда база станцияларини мобил қувватлайдиган пунктларимиз ҳам бор. Пункт ходимлари ўша куни операторлар билан бирга ишлади ва имкон қадар ҳамма аккумуляторларни қувватлашга ҳаракат қилишди. Дизел тугаган бўлса, дизел ташишди. Бу имкон қадар алоқани ушлаб туриш учун қилинди.
Қаерда алоқани сақлаб қолиш қийинроқ бўлгани, аккумулятори камроқ вақтга етгани, дизел захираси камроқ бўлган жойларни аниқлаб, керакли чораларни белгилаб олдик.
— Сиз ишлаётган вазирлик 2020 йили 2 йилда барча қишлоқ ва маҳаллаларни тезкор интернет билан таъминлаш режасини маълум қилган эди. Бу Ҳаракатлар стратегиясига ҳам алоҳида банд сифатида киритилган. Лекин бу режа бажарилмай қолди.
Умуман, сиздан аввалги вазирнинг шу каби катта баёнотларни кўп бериши, лекин уларнинг ҳаммасини ҳам бажармаганини кўрдик. Хўш, бу режа нега бажарилмай қолгани бўйича ўрганиш қилишга вақт бўлдими сизда?
— Бизнинг ишда ўзидан олдинги вазир ҳақида салбий фикр билдириш энг ёмони. Шунинг учун мен бундай ўйинларга қўшилмайман. Мен халқ таълими вазири бўлиб ишлаганимда ҳам журналистлар томонидан аввалги вазир ҳақида кўп савол беришарди. Бир нарса аниқ, ҳамманинг ўз даври учун ўз қарорлари бўлади. Балки ҳолат учун ўша қарорлар тўғри бўлгандир. Мен ўз даврим учун жавоб беришим тўғри бўлади.
Ҳа, мен келиб соҳани таҳлил қилиб чиқдим. Режаларнинг бажарилгани ҳам, бажарилмагани ҳам бор. Бу таҳлиллар натижасида биз давлат раҳбарига ахборот бердик.
Хўш, операторлар нега қишлоққа боргиси келмайди? Оператор бу – тадбиркорлик субъекти. Тадбиркорлик субъектида қишлоққа бориш учун қизиқиш бўлиши керак. Шу пайтгача унда қизиқиш бўлмаган.
— Лекин алоқа операторлари билан лицензия келишуви бўлаётган пайтда уларга сифатли хизмат бўйича талаблар ҳам қўйилиши керак-ку.
— Албатта, лицензия келишуви бор ва унда ҳамма жойни таъминлайсан, деган талаблар қўйилади. Биз аввалги ҳолатни таҳлил қиладиган бўлсак, алоқа операторларида қўшимча акциз солиқлар бор эди. Шунингдек, уларнинг база станцияларини солиққа тортиш бўйича ҳам тушунарсиз вазият юзага келган.
Операторларнинг айнан шу икки сабаб билан жойларга бориши қийин бўлиб турганди. Бу борада давлат раҳбарининг яқинда сервис соҳасини ривожлантириш бўйича чиқарган қарорида операторлар тўлайдиган шу каби акциз солиқлари қийматини камайтириш ҳақида гап боради.
Қолаверса, база станцияларини солиққа тортиш бўйича тушунмовчиликлар аниқ қилиб олинди. Яъни нима солиққа тортилади, нима тортилмайди.
— UzIMEI масаласи бир неча йилдан буён эътирозларга сабаб бўляпти. Умуман, IMEI нега пулли ва нега бунча қиммат? IMEI кодларни рўйхатга олишдан тушган миллиардлар қаерга ва қандай сарфланаётгани очиқланмаётгани ҳам кўплаб эътироз ва шубҳаларни уйғотяпти.
— Биринчидан, IMEI ўзи нега керак, деган саволга жавоб берсам. 3 йил аввал, IMEI тартиби жорий қилинишидан аввал Ўзбекистонга бир йилда 7–9 минг дона мобил қурилма қонуний тартибда олиб кирилган. Ўтган йили эса 3 млн.та олиб кирилди. Фарқини сезяпсизми?
Мобил қурилмалар фойдаланувчиларининг ўсиши ўша пайтда ҳам деярли ҳозиргидек эди, бу кўрсаткич ҳозир ҳатто камайган. Яъни 3 млн.та телефон Ўзбекистонга ўша пайтда ҳам кирган, лекин унинг ҳаммаси ноқонуний олиб кирилган ва ноқонуний сотилган. Бунинг натижасида эса соядаги иқтисодиёт давом этаверган.
Солиқчилар билан келишмовчилар бўлаётганининг сабаби ҳам соядаги иқтисодиётни қонунийлаштириш. Хабарингиз бор, иқтисодиётимизнинг 50 фоизи сояда экани тахмин қилинади. Хўш, 100 фоиз иқтисодиётимиз легал, қонуний бўлмаса ҳам, лекин 100 фоиз одамнинг боласи мактабга бориши керакми? 100 фоиз одам поликлиникага бориши керакми? Биз эса бор-йўғи 50 фоиз пул берсак, қанақа бўлади? Шунинг учун мактаб ҳам, боғча ҳам яхши бўлмайди.
Масалага комплекс қараш керак. Битта мавзуни олиб, қаттиқ гапириб, ҳайп қилиш мумкин, лекин бизни вазифамиз шов-шув қилиш эмас. Бизнинг вазифамиз масалани комплекс таҳлил қилиб, унинг муаммосини топиш. Асосий масала соядаги иқтисодиётда бўлган.
Сиз божхона ҳақида гапирдингиз, лекин бизда инсон омилига боғлиқ жойлар жуда кўп. Мен юқорида айтган рақамлар ҳам шу тизим қандай ишлаганини кўрсатади.
— Хўп, нега у пулли ва нега бунча қиммат?
— Пулли бўлиши керак-да. Солиқ тўлашингиз керак-ку. Ҳеч нарса текинга бўлмайди-ку. Солиқ тўлагандан кейин иш бўлади-да.
IMEI шов-шуви нимадан чиқяпти ўзи? Сизда, менда, мана бу ерда ўтирганларда у катта муаммо бўлмайди. Тасаввур қилинг, сиз 2-3 млн. мобил телефон олиб кираётгандингиз. Бунда солиқ давлатга эмас, кимнингдир чўнтагига тушарди-ку. Ўша нолегал бозор, легалга айлантирилгандан кейин кимнингдир манфаатлари йўқоляпти. Ўша одамлар шов-шувларни бошлаяпти.
Анча шов-шувнинг тагида шу ётибди. Лекин бундоқ олиб қарасангиз, катта муаммо бўлаётгани йўқ.
— Йўқ, бу муаммо кўпчиликда. Шахсан мен ҳам телефонни ишлатгунча, жуда кўп қийналдим.
— Қийинчилик бўлиши керак эмас. Мен энди шуни айтмоқчи эдим. Мен ҳам эътирозларни интернетда ўқиганман, лекин мен унинг [IMEI тизимига ўтиш] бошида турмаганман. Мен буни нотўғри нарса эмаслигини тушунтиришга ҳаракат қиляпман. “IMEI керак эмас, IMEI’ни йўқ қилинглар” деган гаплар тагида бошқа сабаблар турибди: ноқонуний бозордан “доля” олиб, фойда қилиб турганларнинг лоббиси турибди.
Энди, IMEI тизими – бутун дунёда қилинадиган тизим. У керак. Лекин бунда фуқарода муаммо бўлиши керак эмас. Фуқаро ҳатто билиши керак эмас, телефонни улаганда IMEI борми, йўқми. Фуқаро телефонни қаергадир олиб бориб, рўйхатдан ўтказиши керак эмас.
Лекин бу ерда бошқа нарса бўляпти. Нега сизда IMEI бўйича муаммо бўляпти? Сабаби сизнинг паспортингиздан бошқа одам ноқонуний фойдаланяпти ва ноқонуний олиб кирилган телефонни расмийлаштиряпти. Бу шахсий маълумотларга оид муаммолар билан боғлиқ. Сизнинг паспорт маълумотларингиздан бошқа одам ноқонуний фойдаланяпти: хорижга чиқиб келганингиздан кейин паспортингизга ноқонуний олиб кирган телефонини регистрация қилиб қўяяпти. Бу – IMEI'дан ҳам кўра, шахсий маълумотлар билан боғлиқ муаммо.
Бунинг ечими қандай? Шахсий маълумотлар ҳимояси масаласи ҳал қилиниши керак (бунинг ҳам ўзига яраша қийинчилиги бор). Бундан ташқари, ҳозир бир киши битта телефонни божсиз олиб кириши мумкин, кўпроқ олиб кирганда эса бож тўлайди. Мана шу фарқ бўлгани учун ҳам муаммолар бор. Мана шу фарқ бўлгани учун ҳам бошқаларнинг паспорт маълумотларига IMEI расмийлаштириш ҳолатлари бор. Агар бу ҳаммага бир хил бўладиган бўлса, бу муаммолар ҳам бўлмайди.
Биз ҳозир экспертлар, IMEI ишлаб чиққанлар, иқтисодчилар иштирокида ишчи гуруҳ тузганмиз. Бу – кўпроқ иқтисодий масала. Яъни жисмоний шахс сифатида битта телефон олиб кирсангиз солиқ йўқ, иккита олиб кирсангиз бор. Бу ерда солиқ масаласи ҳам бор.
Интервьюни тўлиқ ҳолда юқоридаги видео орқали томоша қилишингиз мумкин.
Илёс Сафаров суҳбатлашди.
Тасвирчи ва монтаж устаси – Абдуқодир Тўлқинов.
