Исломий молия – реал бозордан ажралмаган иқтисодиёт

“Қора душанба”, “қора пайшанба” – дунёда турлича номли молиявий инқирозлар бўлиб туради. Бу инқирозларнинг сабаби – молиявий пуфаклар. Улар ёрилганда, ҳўл-у қуруқни домига тортади. Хўш, бу каби кўнгилсизликлардан сақланиш имконияти борми? “Бор” дейди исломий молия бўйича мутахассислар. Kun.uz бу мавзуда АҚШнинг Юта университети профессори Монзер Қаҳф билан суҳбатлашди.

Менинг исмим Монзер Қаҳф. Америкалик арабман. Юта университетида пул-кредит ва ривожланиш иқтисодиёти бўйича фан докториман. Сўнгги 50 йил давомида иқтисодиётнинг турли йўналишларида, айниқса исломий иқтисодиёт ва исломий молияда фаолият юритиб келаман.

{Yii::t(}

Ўтказиб юбориш 6s

Ўтказиб юбориш

Исломий молияни қисқа тушунтирсак: у товар ва хизматлар ишлаб чиқариш, тақсимлаш ва истеъмол қилинишига боғланган, реал бозор ичида амал қиладиган молиядир. Яъни у реал сектордан ажраб, алоҳида яшамайди. Шу боис исломий молия муассасалари маблағни ҳам олишда, ҳам беришда фақат реал бозор битимлари орқали ишлайди (масалан, савдо, ижара, шерикчилик каби). Мақсад — пулнинг ўзи учун эмас, балки товар ва хизмат айланмаси орқали ишлатиш. Ана шу жиҳат билан исломий молия асосан қарз шартномасига таянадиган анъанавий молиядан фарқ қилади.

Қарз шартномаси орқали молия берсангиз ва депозитни ҳам қарз асосида қабул қилсангиз, сиз реал бозордан ажраласиз, чунки қарз фақат пул билан боғлиқ. Исломий молияда эса фақат пул билан иш кўрмаймиз.

Масалан, истеъмолчига машина, музлаткич ёки уй керак бўлса, биз реал бозорга чиқамиз ва сизга ўша уйни, машинани, компютерни ёки музлаткични етказиб берамиз — насия сотув (кредит) ёки ижара (лизинг) орқали. Демак, қўлга нақд пул бермаймиз. Бизнинг битимларимиз музлаткич бозори, компютер бозори, автомобил бозори, кўчмас мулк бозорида амалга ошади. “Пул бердик, сиз алоҳида бориб нима қиласиз” деган ёндашув бизда йўқ.

Қисқаси, исломий молия — битимларни реал товар ва хизматлар бозорида амалга оширишдир.

Исломий молия ишлаб чиқарувчиларни ҳам молиялайди. Масалан, сизга хомашё ёки ускуна керак бўлса, шу асосда молиялантириш мумкин. Омонат қабул қилишда ҳам исломий молия реал бозорга таянади: асосан «Вакала» (вакиллик) асосида омонат олинади. Яъни сиз бизни вакил қиласиз, бизнинг вазифамиз — пулларингизни сизнинг номингиздан инвестиция қилиш. Олинган даромад (фойда) бўлса, у олдиндан келишилган улушда тақсимланади: масалан, 90% сизга, 10% бизга ёки 50/50 — бу бозор шароитига қараб белгиланади. Мақсад — реал бозорда шаклланган фойдани ҳалол тарзда таъминлаш ва адолатли тақсимлаш.

Қисқаси, исломий молия муассасаси омонат эгалари, яъни маблағ манбаларининг вакили сифатида ишлайди. Инсонлардан маблағни шу асосда қабул қиламиз, уларнинг номидан сармоя қиламиз, тушган фойдани уларга бериб, ўзимиз эса келишилган кичик улушни оламиз. Муассасанинг барқарор фаолияти ҳам шу моделга таянади.

Исломий молия нима? У — реал бозор ичида амал қиладиган молия. Шу жиҳати билан “иккинчи усул”дан, фақат қарз беришга таянадиган (одамлардан қарз (депозит) олинади, кейин бизнес ва истеъмолчиларга қарз берилади) йўлдан фарқ қилади. Қарз олиш-беришга асосланган бу тизим молия муассасасини товар ва хизматлар ишлаб чиқариш ва истеъмол қилиш бозоридан ажратади. Бу ажралиш эса бир қатор муаммоларни келтириб чиқаради. Исломий молияда эса бу муаммолардан қочиш учун молиявий битимлар тўғридан тўғри реал бозор ичида — товар ва хизматлар айланмаси орқали амалга оширилади, ташқарида эмас.

Исломий молиянинг муҳим афзалликлари бор. Биринчидан, биз реал бозор билан ишлаганда молиявий пуфаклар яратмаймиз. Яъни молия реал бозор эҳтиёжидан ортиб кетмайди. Пуфак бу — молиянинг реал сектор талабидан ошиб кетиши. Исломий молияда бу ҳолат содир бўлмайди, чунки молия фақат реал битимлар — савдо, ишлаб чиқариш, хомашё сотиб олиш ва шунга ўхшаш бозор фаолиятлари миқдорига мос равишда берилади. Шунинг учун молия ҳажми реал иқтисод ҳажмига тенг бўлади, пуфаклар юзага келмайди. Пуфак эса доим портлайди ва инқироз келтиради; исломий ёндашув эса бундай хавфдан қочишга имкон беради.

Бу ҳақиқий асосий фарқ ва иқтисодиёт ҳамда ҳукумат учун асосий афзаллик ҳисобланади. Чунки иқтисодиётда ҳукуматнинг вазифаси — иқтисодиётни бошқариш ва молиявий ресурслар суиистеъмол қилинмаслигини, нотўғри ишлатилмаслигини таъминлаш. Шу ерда молияни суиистеъмол қилиш эҳтимолидан анча узоқ бўламиз, чунки ҳар бир молиялаштириш савдо, ижара ёки шерикчиликка боғланади. Шерикчилик — янги лойиҳа яратиш ёки мавжудини кенгайтириш дегани. Шу тарзда молиявий пуфаклардан қочамиз — бу эса ҳукуматлар учун энг муҳим масалалардан бири.

Аслида 2008 йилдаги инқироз молиявий пуфак натижаси эди: реал бозордаги ҳақиқий битимларсиз ортиқча “қоғоздаги” операциялар қилавериш пуфак яратиб қўйди. Бу жараён Америкада бошланиб, бошқа мамлакатларга ҳам ёйилди.

Исломий молия адолатга асосланади. Адолат дегани — бозорда мавжуд даражадан ортиқ фойда (маржа) талаб қилиб бўлмайди. Агар фойда бозор чегарасидан ошиб кетса, у исломий молияда жоиз эмас.

Бу ёндашув одамлар билан бевосита боғланишни англатади, шунинг учун молия кенг қамровли бўлади. Айниқса, “исломий микромолия” деб аталадиган кўриниши қўшилганда, кичик ишлаб чиқарувчиларга алоҳида эътибор берилади. Исломий микромолия орқали майда ишлаб чиқарувчиларнинг бозорда ўсиши учун ҳақиқатан қўллаб-қувватлаш мумкин. Улар ўсгач, мустақил фаолият юритади ва микромолияга муҳтож бўлмай қўяди. Хавфлар анча камаяди, минимал даражага тушади.

Исломий молия фақат реал бозорда амал қиладиган битимлар орқали берилиши керак: савдо шартномаси орқали, ёки ижара шартномаси орқали (ижара ҳам реал бозор муносабати), ёки янги компания тузиш ёки мавжудини кенгайтириш орқали — яъни шерикчилик, лойиҳага улуш билан кириш кабилар орқали. Молия фақат шу йўллар орқали берилса, у ривожлантирувчи характер касб этади.

Ривожланиш нима? Бу — истеъмолчиларга эҳтиёжидагини сотиб олишини қўллаб-қувватлаш, бизнесга ускуна, жиҳоз ва хомашё олишга ёрдам бериш, янги бизнеслар яратиш ва одамлар учун кўпроқ иш ўрни таклиф қилиш. Демак, исломий молиянинг табиатига кўра у ривожланишга хизмат қилади.

Исломий молия қилмайдиган нарса — фоизли қарз бериш. Исломий молияда бу тақиқ, ундан доим йироқ туриш керак.

Қарз олган одам ҳар доим ҳам уни товар-хизмат сотиб олишга ишлатмайди, у мавжуд қарзини тўлашга сарфлаши мумкин. Олдинги қарзни тўлаш яхши иш бўлиши мумкин, лекин у иқтисодиётда қўшимча қиймат яратмайди. Масалан, менинг қарздорим сиз бўласизми ёки бошқа — катта фарқ йўқ: бу шунчаки қарзни тўлаш, қарз берувчининг алмашишидир. Қарз берувчининг алмашиши янги қиймат ёки маҳсулот яратмайди, демак, мамлакатнинг ялпи ички маҳсулотини (ЯИМ) ҳам оширмайди.

Исломий молияда ҳар бир битим ЯИМга ҳисса қўшиши керак, акс ҳолда молия берилмайди. Молия фақат уч йўл орқали берилади: турли савдо шартномалари, турли ижара шартномалари ёки турли шерикчилик (улушдошлик) шартномалари орқали. Шу боис у ривожлантирувчи табиатга эга — жамият учун ҳам, ҳукумат учун ҳам фойда келтиради, зеро ҳукуматнинг асосий эътибори ҳам ривожланишга қаратилган. Агар исломий молия бутун дунёда кенг қўлланса, инқирозлар камаяди ва ривожланиш яхшироқ бўлади. Эслатиб ўтамиз, БМТ 2030 йилгача қашшоқликни бартараф этиш мақсадини қўйган.

2023 йил бўйича эълон қилинган ҳисоботда (тахминан бир ярим–икки йил аввал) дунёда қашшоқлик ошгани, энг бой 10% билан энг қашшоқ 10% ўртасидаги тафовут кенгайгани айтилди. Демак, бойлик янада кўпроқ тўпланган.

Холис айтганда, қарз ва фоиз тушунчаси бойликнинг тўпланишини кучайтиради, ҳолбуки савдо, ижара ёки шерикчиликка асосланган муносабатлар бойликни тўплашга эмас, балки иқтисодиётда бизнес яратишга, кўпайтиришга қаратилган. Бу — ривожлантирувчи ёндашув. Иккинчи йўл эса (қарз-фоиз) дунёда бойлик концентрациясини оширди, қашшоқликни ҳам камайтириш ўрнига кўпайтирди. Шу сабабли БМТнинг 2030 йилгача кўзланган мақсадларига, албатта, етиб бўлмайди.

Исломий молия глобал молияга айланса, албатта, ишлаб чиқаришни кўпайтириш ва қашшоқликни камайтириш йўналишида хизмат қилади. Рухсат берсангиз, яна бир кичик фикр қўшмоқчиман.

Ҳозир “деривативлар” деб аталадиган соҳада — опционлар, своплар, фючерслар (амалда бажарилмайдиган фючерслар ҳам) савдосида, интернетдаги валюта савдосида — қанча молиявий ва инсон ресурслари сарфланяпти? Бу сарфлар миқдори астрономик. Молия ҳажми ҳақида гап кетса, у ҳақиқатан ҳам астрономик даражада.

Исломий молия глобал молияга айланса, албатта, ишлаб чиқаришни кўпайтириш ва қашшоқликни камайтиришга хизмат қилади. Рухсат берсангиз, яна бир қисқа фикр:

Тасаввур қилинг, ҳозир “деривативлар” деб аталадиган соҳада — опционлар, своплар, фючерслар (амалда бажарилмайдиганлар ҳам), шунингдек, интернет платформаларидаги валюталар савдосида — қанча молиявий ва инсон ресурслари сарфланмоқда? Бу сарфлар миқдори ҳақиқатан ҳам астрономик даражада.

2023 йилги ҳисоботда дунё мамлакатларининг умумий даромади — жаҳон ЯИМ тахминан 112 трлн АҚШ доллари экани айтилган. 112 трлн доллар. Шу билан бирга, дунё бўйлаб савдоси амалга оширилаётган опционлар миқдори бундан тахминан 12 баравар кўп! Астрономик сонлар!

Агар исломий молияни қўлласак, опционлар деярли — тўлиқ эмас, лекин деярли — нол даражага тушади. Ҳозир опционлар савдосида ишлатилаётган молиявий ва инсон ресурслари нима қилади? Бу — бутун дунё ишлаб чиқариш ҳажмидан камида 12 баравар катта пул миқдори. Бу маблағ эгалари нима қилади?

Улар барибир реал бозорга ўтишга мажбур бўлади, чунки даромад топишни истайди. Даромад топиш учун реал бозорга кириш керак. Исломий молия жорий этилса, фақат реал бозордагина даромад олиш мумкин бўлади. Мен ишонаманки, бу дунёдаги қашшоқликни сезиларли камайтиради.

Албатта, Исломий молия ҳали жорий этилмаган Ўзбекистон каби мамлакатларга менинг тавсиям шундаки: фарқни амалда синаб кўринг. Фарқни синаганингиздан сўнг, унинг таъсирини кўрасиз.

Исломий молия — молия таклиф этишнинг яна бир бошқа йўли. Бу йўл ҳар доим реал бозор билан бирга ишлайди, реал бозордан ташқари эмас. Шунинг учун барча молия бозордаги ҳақиқий битимларга йўналтирилади. Демак, у ривожлантирувчи характерга эга бўлади: бизнесни қўллаб-қувватлайди, истеъмолни рағбатлантиради, истеъмолчиларга ҳам, ишлаб чиқарувчиларга ҳам ёрдам беради ва ҳукуматга иқтисодиётни бошқаришда кўмаклашади.

Ривожланаётган мамлакатларнинг аксариятида (АКШ, Канада, Германия, Япония каби юқори ривожланган давлатлардан ташқари) банк хизматларидан фойдаланмайдиган аҳоли улуши жуда юқори. Осиё ва Африканинг кўп қисмида ҳам шу ҳолат. Исломий молиянинг муҳим вазифаларидан бири — ана шу инсонларни банк тизимига жалб қилиш, яъни “банк хизматларидан фойдаланувчи” тоифасига киритишдир. Бу эса ривожланиш жараёнини сезиларли даражада яхшилайди.

Менинг тушунганимча, Ўзбекистонда аҳолининг катта қатлами мавжуд банк тизими билан ишламайди. Исломий банкчилик ана шу қатламга етиб боради, уларни банк тизимига киритади, молия секторига жалб қилади — бу эса ривожланиш демакдир. Шу билан бирга, уларнинг иқтисодий аҳволи яхшиланишига имконият яратади.

Шу сабаб, исломий банкларни ташкил этишни ва амалдаги банкларда исломий банкчилик дарчаларини очишни рағбатлантиришни тавсия қиламан. Бу орқали кўпроқ одамларни банк секторига жалб этиб, ривожланиш жараёнларига қўшиш мумкин бўлади. Демак, бизга исломий банкчилик керак. Исломий банкларга амалдаги қонунлар доирасида ҳам рухсат бериш мумкин; исломий банкчиликни жорий этиш учун қонунларда катта ўзгартишлар шарт эмас.

Бизга икки нарса керак. Аввало, қарз шартномасидан бошқа маҳсулотлар ишлаб чиқиш зарур. Масалан, Ўзбекистондаги банк тизими турли номлар билан аталса ҳам, аслида қарзга асосланган. Номини қандай қўйманг, у — қарз, қарздорликка таянади. Шунинг учун молиялаштиришни реал бозорга боғлайдиган маҳсулотларни ривожлантириш керак: молия савдо шартномаси, ижара шартномаси ёки шерикчилик шартномаси орқали ўтсин.

Шулар ривожлантирилгач, исломий “дарча” билан “бош банк” ўртасида шундай муносабат ўрнатиш лозимки, дарча маблағлари фақат савдо, ижара ва шерикчилик орқали ишлатилсин, қарз орқали ишлатишга йўл қўйилмасин.

Шундай муносабат керакки, “исломий дарча” учун ликвидликни бошқариш (liquidity management) тизими ҳам аниқ ўрнатилсин. Яъни дарчага қўшимча маблағ керак бўлганда, у “бош банк”дан фақат савдо, ижара ёки шерикчиликка асосланган муносабат орқали пул олади. Буни тартибга солиш учун дарча билан бош банк ўртасида махсус “мастер келишув” (master agreement) тайёрланади: қачон маблағ керак бўлса, шу асосда оламиз, деб шартлар аниқ ёзилади. Шу тарзда ликвидлик бўйича муаммоларга йўлиқмаслик таъминланади.

Ортиқча маблағ бўлса, уни ҳам бош банк орқали биз учун инвестиция қилиш мумкин, лекин яна шу шартлар доирасида — савдо, ижара ва шерикчилик асосида. Бу амалий жиҳатдан мумкин. Масалан, мен америкалик сифатида бир неча ҳолатларга дуч келганман: фоиз асосида ишлайдиган америкалик банкка “менда 5 млн долларча ортиқча маблағ бор, уни қарз (лоун) эмас, савдо асосида инвестиция қилиб беринг” десангиз, масалан, автосалонлар заводдан машина сотиб олаётганда уларни молияланг, деб. Лекин молиялаштириш шундай бўлсинки: сиз машинани ўзингиз сотиб оласиз ва автосалонга сотасиз. Улар мавжуд тизим доирасида бундан мамнун бўлишади, чунки бу орқали фойда ёки комиссия олишади ва қабул қилишади. Мен уларга намунавий шакл (темплейт) бериб қўяман: “иш услуби мана бундай” деб. Улар шу темплейт асосида ишлайди. Америкада шундай кўплаб ҳолатларни кўрганман, йирик банк ҳам бундай ёндашувни қабул қилади.

Улар буни 10 минг ёки 50 минг доллар берсангиз қилмайди — сумма кичик, бош оғриғига арзимайди. Лекин 5 миллион доллар берсангиз, албатта, қилишади. Ню Йоркдаги барча банклар амалда исломий банкчилик билан шундай катта суммаларда ишлайди — бу “хусусий банкинг” дейилади. Хусусий банкингда улар ишлайди, ҳатто қизил гилам ёзиб кутиб олишади.

Демак, бу мумкин. Исломий “дарча”нинг “бош банк” билан шу тарздаги муносабати бўлиши керак. Бош банк фоизли тизимда ишлаши мумкин — бу муаммо эмас: улар ўз ишини қилади, биз эса ўз ишимизни. Лекин исломий дарчада ликвидлик ҳолатимизга қараб тартиб ўрнатилиши лозим: ликвидлик керак бўлса — улардан оламиз, ортиқча ликвидлик бўлса — уларга берамиз. Ҳар икки томонлама операция ҳам савдо, ижара ёки шерикчилик доирасида амалга оширилади.

Яна бир муҳим нуқтани аниқ айтиб ўтмоқчиман. Масалан, Ўзбекистон ёки исталган давлат иқтисодиётида спиртли ичимликлар, тамакини молиялаштириш камайтирилса яхшироқ бўладими? Албатта, яхшироқ бўлади. Чунки автоҳалокатлар, ёнғинлар ва спиртли ичимлик, тамаки ёки порно билан боғлиқ бошқа хавф-хатарларни камайтиради. Қисқача айтганда, ахлоқий чекловлар иқтисодий барқарорлик ва жамият фаровонлигини оширади.

Анъанавий банк ўзининг исломий «дарча»сига қўллаб-қувватлаш учун мастер-келишув тузганда, у зарур бўлса барча ресурсларини – жумладан, капитал (equity) қисмини ҳам ишга солади; қайси манба экани унчалик фарқ қилмайди.

Анъанавий банк исломий «дарча» очса, бу шу дарча орқали фақат исломий шартномалар қўлланишини ўз зиммасига олади дегани. Демак, бошқа шартномалар йўқ: молиялаштириш фақат савдо асосида, ижара асосида ёки шерикчилик асосида амалга оширилади. Албатта, ҳар бирининг турлари бор: масалан, савдода олдиндан тўловли (пешпул) сотув ёки кечиктирилган тўловли (насия/бўлиб-бўлиб) сотув. Қайси усул танланиши молияланаётган томонга боғлиқ: агар ишлаб чиқарувчига олдиндан тўлов керак бўлса — олдиндан тўлов савдоси асосида; агар истеъмолчини молияласак ва унга кечиктирилган ёки бўлиб-бўлиб тўлов керак бўлса — насия сотув. Қисқаси, шароитга қараб ушбу барча шакллардан фойдаланилади.

Исломий «дарча» очиш орқали анъанавий банк шу дарча қандай мақсадда тузилган бўлса, ўша тамойиллар асосида ишлайди, деган мажбуриятни олади. Шунинг учун «дарча» билан «бош банк» ўртасидаги муносабат ҳам айнан шу тамойиллар асосида йўлга қўйилиши шарт.

Бу амалий жиҳатдан икки тарзда мумкин:

1. • «Дарча»га маблағ керак бўлганда, у «бош банк»дан савдо, ижара ёки шерикчилик асосида маблағ олади.
   • «Дарча»да ортиқча ликвидлик бўлганда, у «бош банк»дан шу ортиқча маблағни ҳам савдо, ижара ёки шерикчилик асосида жойлаштиришни сўрайди.

Демак, «бош банк» ўз мақсадлари йўлида исломий «дарча»ни яратган экан, у билан муносабатларни ҳам шу мақсад ва тамойилларга мос равишда юритиши керак. Акс ҳолда, изчиллик бузилади: «дарча» нима учун яратилган бўлса, фаолият ҳам ўша фаолиятлар асосида амалга оширилиши шарт.

Агар рухсат берсангиз, яна бир мисол келтирмоқчиман. Кўпчилигимиз Шимолий Калифорниядаги Силикон водийсида бундан икки-уч йил аввал банкрот бўлган Юниверсал банк ҳақида эшитган бўлишимиз мумкин. Мен Калифорнияда яшайман, яъни калифорнияликман, бироқ штатнинг жанубида истиқомат қиламан. Хуллас, ушбу банк ҳақиқатан ҳам икки-уч йил аввалоқ банкрот бўлди, кейин эса унинг активларини Морган банк сотиб олди ва Юниверсал Банк фаолиятига якун ясади. Нима учун банкрот бўлди? Менимча, бунинг сабаби оддий: у исломий банк эмас эди. Агар у исломий банк бўлганида, банкрот бўлишига ҳожат қолмасди.

Фоиз ставкалари паст бўлгани учун банк ортиқча ликвидлигини фоизли инструментларга жойлаштиришни жозибадор деб билмади. Шунинг учун у маблағларини ғазначилик облигацияларига (Treasury bonds) сармоя қилди. Ғазначилик облигациялари АҚШ федерал ҳукумати томонидан чиқариладиган жуда ишончли қимматли қоғозлар ҳисобланади. Улар, одатда, узоқроқ муддатли (масалан, 10 йиллик) бўлгани учун бозордагидан бироз юқорироқ даромад (фоиз) беради. Шу тарзда банкнинг ҳолати барқарор эди. Албатта, банкнинг фоизли депозитлари ҳам бор эди, шу боис депозиторларга (омонатчиларга) ўзларининг асосий суммаси (principal) ва фоизлари шартномада кўрсатилган аниқ муддатларда тўлаб берилиши шарт эди.

Қарийб икки-уч йил аввал фоиз ставкалари ошишни бошлади ва кескин кўтарилди. Фоиз ставкалари ошганда, облигациялар нархи тушади; натижада ғазначилик облигацияларининг баҳоси пасайиб кетди ва уларни бозорда сотиб бўлмади. Шу билан бирга депозитлар бўйича тўлов муддатлари етиб келди: банк омонатчиларга белгиланган санада пулларини қайтариши керак эди, аммо унинг активлари қиймати пасайгани учун мажбуриятларни тўлиқ бажара олмади.

Агар у исломий банк бўлганида, омонатчига қуйидагини айтар эди: “Ҳурматли омонатчи, сиз биз билан шериксиз. Ҳозирча тўловни амалга ошира олмаймиз. Илтимос, активлар томонидаги ҳолат яхшилангунча биз билан қолинг, шундан сўнг тўлаймиз. Ҳозир тўлай олмаймиз. Шерик сифатида сиз ҳам банк билан бирга хатарни (рискни) кўтарасиз”, чунки омонатингиз шериклик асосида берилган. Сиз пулларингизни банкка ўз номингиздан инвестиция қилиш учун топширгансиз; банк эса бу борада фақат сизнинг вакилингиз (ваколат олувчи) ҳисобланади.

Агар у исломий банк бўлганида, шу кунгача ишлаб келган бўлар эди. Кейин фоиз ставкалари пасая бошлади, ҳатто икки кун олдин Федерал резерв уни яна 25 базис пунктга (яъни 0,25 фоизга) туширди. Бу пасайиш натижасида, албатта, облигациялар нархи ошиб боради ва банк ўз мажбуриятларини бажара олади. Албатта, у исломий банк бўлганида, ғазначилик облигацияларига сармоя қилмасди, чунки улар фақат фоизга асосланган. Бундай ҳолда у фоизга асосланмаган, лекин даромадни фойда ёки ижара кўринишида берадиган сукукларга сармоя қилган бўлар эди.

Албатта, ҳар қандай банк жамоатчилик билан ишлайди: турли тоифадаги одамлар, истеъмолчилар, ишлаб чиқарувчилар, ҳатто баъзан давлат ташкилотлари билан ҳам. Шунинг учун исталган банкка вақти-вақти билан нақд пул керак бўлиб қолади. Қўлида нақди бўлса ҳам, молиялаштиришга талаб ошганда қўшимча нақд зарурати юзага келади.

Банкка қўшимча нақд керак бўлганда, иқтисодиётда яхши маълум (мактабларда ҳам ўқитиладиган) бир тушунча бор: Марказий банкнинг “охирги чора сифатида қарз берувчи” вазифаси. Бу нима дегани? Агар банкка нақд керак бўлса уни қаердан олади? Марказий банкдан. Яъни банк Марказий банкка мурожаат қилади ва зарур нақд (ликвидлик) олади.

Улар нақд пулни турли йўллар билан олади. Шулардан бири «репо» деб аталади. Репо — «қайта сотиб олиш келишуви» дегани. Масалан, банк мижозларига тегишли тўлов мажбуриятлари (қарз тилхати)га эга бўлади. У бу мажбуриятларни Марказий банкка сотади. Эътибор беринг, қарз тилхати — бу мижозларнинг қарз мажбурияти. Банк уларни Марказий банкка шундай шарт билан сотадики, 15 кундан кейин уларни яна ўзи қайтариб сотиб олади. Бу фоизга асосланган битим бўлиб, исломий дарча ёки исломий банк амалиётида жоиз эмас.

Шундай ҳолатда, Марказий банк исломий банклар ёки исломий «дарча»лар билан нима қилиши керак? Одатда, исломий «дарча»лар Марказий банкка муҳтож эмас, чунки улар «бош банк»ка таянади. Исломий банклар эса баъзан нақд пулга муҳтож бўлиб қолиши мумкин, яъни ликвидлик керак бўлади. Улар пул керак бўлганда Марказий банкка мурожаат қилади. Лекин репо каби операциялар ёки Марказий банкдан қарз олиш — исломий меъёрларга кўра жоиз эмас. У ҳолда, Марказий банк исломий банкларга қандай ёрдам бериши керак?

Биринчиси — исломий банкка депозит қўйиш. Исломий банкка нақд пул керак бўлса, Марказий банк унга 15 кунлик депозит беради. Бу — репонинг ўрнини босади, репо эмас, балки депозит.

Шарт шундай: “биз, исломий банк сифатида, Сизга — ҳурматли Марказий банк — бошқа мижозларга бериладигандан юқорироқ фойда улуши берамиз. Масалан, одатда мижозга 60/40 (60% мижозга, 40% банкка) бўйича тақсимласак, Сизга 65 (яъни кўпроқ улуш) берамиз. Шунинг учун, ҳурматли Марказий банк, бизга 15 кунлик депозит қўйинг”.

Бу фақат ҳисоб-китоб (бухгалтерия) тартиби орқали амалга ошади. Бугунги ахборот тизимларимиз дунё бўйлаб фойдани кунлик ҳисоблаш имконига эга (фақат ойлик эмас). Шу билан бирга, исломий банклар амалда омонатдорларга фойдани ойма-ой тақсимлайди.

Демак, ҳисоб-китоб тизими орқали буни осон амалга ошириш мумкин. Шу тарзда биз Марказий банкдан депозит қабул қила оламиз. Шунингдек, агар исломий банкда ортиқча ликвидлик бўлса… Анъанавий банк ортиқча ликвидликни одатда давлат облигацияларига жойлаштиради. Лекин бу облигациялар фоизга асосланган — исломий банк бунга бора олмайди. Шу сабаб, Марказий банк ва ҳукумат сукук чиқаришда ёрдам бериши керак.

Сукук нима?

Сукук исломий тамойилларга асосланади. Эътибор беринг: исломий тамойиллар — савдо, ижара ёки шерикчилик. Демак, сукук ҳам шу асосларда чиқарилади. Ғоя шундаки, бизга янги лойиҳа, масалан, янги йўл қуриш керак. Бу йўл тўловли бўлади, демак даромад келтиради. Иқтисоддаги инвесторларга мурожаат қиламиз: “келинглар, шу йўлни қуришга сармоя киритинглар, у тўловлар орқали фойда беради”. Шу тарзда ҳукумат инвесторларнинг вакили сифатида ишлайди ва улар номидан сукук чиқаради. Сукук — бу ўша йўлга нисбатан мулкдорлик (улуш) ҳуқуқини тасдиқловчи сертификатдир.

Демак, ҳукумат уларнинг вакили сифатида сукуклар чиқаради — бу сукуклар мулкдорлик сертификати ҳисобланади ва йўлни қуриш учун улардан вакиллик ваколатини олади. Йўл қурилади, шундан сўнг йўлни бошқаришдан тушган даромад — тўловларини йиғиш ва хизмат кўрсатиш (таъмир, сақлаш) харажатларини қоплагандан кейингиси — ҳукумат таркибидаги, масалан, Транспорт вазирлиги ва сукук эгалари ўртасида тақсимланади.

Вақт ўтиши билан сукуклар амортизация қилинади, яъни сиёсатга мувофиқ 7 йил, 10 йил ёки бошқа муддат мобайнида ҳукумат уларни эгаларига босқичма-босқич қайтариб сотиб олади. Шунинг учун ҳукумат мана шундай турдаги сукукларни чиқариши керак. Марказий банк ҳам реал мулкдорликка асосланган ўхшаш сукукларни чиқариши мумкин: яъни бу ерда аниқ лойиҳа бор. Эътибор беринг, сукук — ривожлантирувчи инструмент, чунки у ҳар доим янги лойиҳага боғланади. Сукук, одатда, янги лойиҳа учун чиқарилади.

Йўлми, заводми, электр станциясими ёки янги барпо этилаётган шаҳар учун сув таъминоти тизимими — буларнинг барчаси даромад келтириши мумкин. Лекин баъзан йўлни тўловли қилмасдан қуриш лозим бўлади: масалан, у қишлоқ хўжалиги ҳудудига транспорт учун зарур ва вақт ўтиши билан ўша ҳудудда ривожланишни тезлаштиради, давлатга эса солиқ тушумлари ошади. Шундай экан, бу йўлни тўловли қилишни истамаймиз, у бевосита фойда бермайди. У ҳолда нима қиламиз?

Биз барибир сукук чиқарамиз, лекин бу сафар ижара (лизинг) концепциясидан фойдаланамиз. Сукук чиқарамиз ва сукук эгалари ушбу йўлнинг, аниқроғи, йўл қурилмасининг эгалари бўлади. Ерга эгалиги уларники эмас, чунки ҳукумат ер ва қурилма эгалигини алоҳида деб тан олади: йўл, ер участкаси давлатники бўлиб қолади. Демак, сукук эгалари йўл қурилмасига эгалик қилади, биз эса уларга ижара тўлаймиз. Ижара шартномада келишилади: ё фақат белгиланган (масалан, бошиданоқ йиллик 7% ижара), ёки ўзгарувчан (масалан, 7%дан бошланади ва ҳар йили иқтисодий шароитга қараб қайта кўриб чиқилади). Бироқ амортизация тугагунча ижара тўлаш мажбуриятини оламиз. Амортизация — сукукларни бир неча йил давомида босқичма-босқич қайта сотиб олишдир.

Ижара пули қаердан тўланади? Солиқ тўловчилар маблағларидан. Чунки бу йўл қишлоқ хўжалиги, саноат ва бошқа тармоқлар учун имконият яратади, натижада ҳудуд ривожланиб, солиқ тушумлари ортиб боради. Мана шу ошган солиқ тушумларидан ижара тўловлари ва амортизация қопланади.

Демак, сукукни уч усулда чиқариш мумкин: яна савдо асосида, ижара (лизинг) асосида ёки шерикчилик асосида. Бунинг тафсилотларини алоҳида батафсил тушунтириш мумкин.

Шу боис, ҳукумат ва Марказий банк исломий банклар учун ликвидликни жойлаштириш мақсадида сукук чиқариши керак. Чунки исломий банклар қўлида ортиқча нақд (ортуқча ликвидлик) бўлганида, фоизли облигацияларни сотиб олишлари мумкин эмас.

Исломий банк фаолиятни бошлаши биланоқ, банк хизматларидан фойдаланмай келган аҳолини ўзига жалб қилади. Натижада аҳолининг банк тизимига қамрови ошади. Албатта, банк етилган даражада катта кўламда ва тўлиқ ишлай бошлаганда, иқтисодиётнинг турли соҳаларига кириб боргани сайин, банк хизматларидан фойдаланмайдиганлар сони кескин камаяди.

Ростини айтсам, қадриятли жамиятда бу жуда сезилади: банк хизматларидан фойдаланмай юрганларнинг кўпчилиги исломий банкка келади. Шу билан бирга, ақл-заковатли, юқори савияли ва юқори лавозимли киши ҳам уни афзал кўради, чунки исломий молия ривожланишга иқтисодий таъсир кўрсатишини англайди. У анъанавий тизимга нисбатан адолатлироқ. Шу боис, иқтисодиёт учун кўпроқ фойда келтиришни, ривожлантирувчи тарзда ишлашни, зарарли соҳаларга — тамаки, спиртли ичимликлар, порно ва шунга ўхшаш сармоя киритмасликни истайдиган, қадриятли инсонлар ҳам уни танлайди. Қисқаси, шуларнинг барчаси билан исломий банк тўлиқ йўлга қўйилиб, етилиш даражасига етганида унинг самарасини аниқ ҳис қиласиз.

Албатта, фаолиятнинг бошланғич босқичида, банк етилишигача бўлган даврда таъсир нисбатан кичик бўлади — бу табиий. Лекин банк етилиб, тўлақонли ишлаши бошлангач, унга бўлган қизиқиш сезиларли ошади.

Масалан, Нигерияда исломий банк ташкил этилган. Бироқ Марказий банк ва бошқа идоралардаги қаршиликлар сабаб лицензия олиш жараёни деярли 10 йилга чўзилган. Бунинг барчаси мавжуд ҳуқуқий тизим доирасида, қонунларга ўзгариш киритилмасдан амалга оширилган; қонун ўзгаришлари эса кейинроқ киритилган. Исломий банк тузилгандан кейин, унинг 6–7 йилида яна учта исломий банк пайдо бўлди. Шу вақтга келиб исломий банкчилик тўғрисидаги қонун ҳам қабул қилинди. Нигерия аҳолиси — тахминан 50% насроний, 50% мусулмоннинг барчаси амалда бунинг фойдали эканини англаб етди. Мен Нигериядаги биринчи исломий банкнинг умумий йиғилишларидан баъзи бир нечтасида қатнашганман; у ерда насронийлар ҳам бор эди. Ҳатто черков бошлиғи бўлган насроний вазир ҳам ушбу банкнинг акциядори эди ва у йиғилишларда мунтазам қатнашарди. Мен икки-уч маротаба умумий йиғилишда бўлганман ва уни ўша ерда кўрганман.

Шундай қилиб, одамлар таъсирини англадилар. Яна тўртта исломий банк келди ва албатта молия секторида исломий банкчиликнинг улуши ошди. Ва умид қиламизки, улар ўсиб боргани сайин, охир-оқибат барча банклар исломий бўлади. Чунки бу ҳақиқатан ҳам иқтисодиёт учун яхшироқдир.

Шокир Шарипов тайёрлади.