22 октябрь куни Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетида «Лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосини кенг жорий этиш ва янада такомиллаштириш муаммолари» мавзусида республика илмий-амалий конференцияси бўлиб ўтди.
Ўзбекистон ҳукумати 2021 йилдан лотин ёзувига тўлиқ ўтишни режалаштираётгани, Ўзбекистон Республикаси Бош вазири А.Арипов ҳамда Президентнинг Давлат маслаҳатчиси Х.Султонов имзолаган Ҳаракатлар режасида шундай белгилангани ҳақида май ойида хабар берилган эди.
Бу борада лотин алифбосини янада қулайлаштириш учун ишчи гуруҳ ташкил этилиб, қарийб икки йил давомида улар улкан ҳажмда иш олиб боришди. «Фейсбук» ижтимоий тармоғида «Ўзбек тили жонкуярлари» гуруҳи ташкил этилиб, турли таклифлар вариант муҳокамага ташланди, қизғин баҳслар бўлиб ўтди.
Шу масалаларга бағишланган конференцияда лотин ёзувига асосланган жорий алифбомиздаги бир неча ҳарфлар ўзгартирилиши бўйича таклифлар берилган. Бу якуний маслаҳатлашув экани, яъни ишлар шу йўналишда олиб борилиши қайд этилган.
Киритилиши кутилаётган янги ўзгаришларга кўра:
Ў (O‘ o‘) — Ŏ ŏ
Ғ (G‘ g‘) — Ğ ğ
Ш (Sh sh) — Ş ş
Ч (Ch ch) — Ç ç шаклида ёзилади, Ng — алифбодан олиб ташланади ва унинг талаффузи ўқитиш жараёнида алоҳида тушунтирилади.
Менга ва бошқа кўпчиликка ҳам ёқмаган жиҳат: «Ch, ch» ҳарф бирикмаси ўрнига «Ç, ç» жорий этилиши муносабати билан алифбога «С» ҳарфини жорий этиш ҳам таклиф этилмоқда ва бу ҳарфдан «Жон», «жўжа» сўзидаги «Ж» ҳарфи ўрнида фойдаланиш мўлжалланмоқда: con, cŏca.
Жорий лотинча алифбодаги «J, j» ҳарфи ҳам қолади, ундан «журнал», «жирафа» каби сўзлардаги сирғалувчи «Ж» ўрнида фойдаланиш мўлжалланмоқда: jurnal, jirafa.
Филолог Шаҳноза Тўрахўжаева Фейсбукдаги саҳифасида буларнинг бариси «Ç» ҳарфини алифбога киритиш учун қилинаётганига урғу берди. Яъни, «С»ни киритмай туриб унинг асосида ясаладиган «Ç»ни киритиш мантиқсиз, дейишмоқда экан олимларимиз.
Юқорида O‘, G’, Sh, Ch каби тўрт ҳарфнинг ўзгартирилаётганини тўлиқ маъқуллаган ҳолда, бу борада ўзимнинг айрим таклифларимни билдириб ўтмоқчиман.
«C» ҳарфининг алифбога жорий этилиши
Аввало, «Ж» ҳарфини иккига бўлиш, айниқса, «жўжа» сўзидаги портловчи «Ж» учун «C» ҳарфининг қабул қилинишини мутлақо қўлламайман. Кўпчиликнинг фикри ҳам шундай.
Мамлакатимизга хорижий давлатлардан, айниқса, Европанинг бадавлат давлатларидан туристларни кўпроқ жалб қилиш, шунинг ортидан иқтисодиётимизни кўтариш масаласи кўндаланг бўлмоқда. Уларнинг аксариятида «С» ҳарфи жойига келса «с» ёки «ч», жойи келса «к» шаклида ўқилади. Янги имломиздаги CIZZAX, ANDICON каби сўзларни ўқишда чалкашликлар келиб чиқмайдими? Умуман, лотинчада саводи чиққан ёшларимиз ҳам чалкашишига йўл очиб берамиз.
Агар алифбо «С» ҳарфини қўшиш шу қадар муҳим бўлса, уни «Ц» ўрнига қабул қилиш керак, деб ўйлайман. Ўзбек тили нафақат назм ва наср асарлари, қолаверса, техника асрида техник терминларни ёзишда ҳам ишлатилади. Айталик, математикада учбурчак ва тўртбурчакларни белгилаб олишда, a, b. c, d… каби. Ёки юридик терминлар, хорижий тиллардан ўзлашган жой, нарса номлари, исм-фамилияларни ёзишда: cirkul, picca, akciya, Cereteli, cinga, cunami, konstituciya, associaciya…
Қолаверса жорий алифбода одамларнинг ғашига тегаётган «Цех» — «Sex» сўзи билан боғлиқ муаммо ҳам бартараф этилган бўларди: Sex uchun qizlar ishga taklif qilinadi — Cex uçun qizlar işga taklif qilinadi.
Ҳа, ўзбек тилига «Ц» товуши ёт. Лекин қарийб 70 йил ичида ундан фойдаландик-ку. Ўзимизникидек бўлиб кетмадими? Қолаверса, «C» қабул қилинса уни айнан «Ц» шаклида ёппа ўқишга мажбурлаш йўқ, истовчилар ўзига мослаб «С» шаклида талаффуз этавериши мумкин.
Агар «C» ҳарфи «Ц» ўрнида қабул қилинмайдиган бўлса, унда ундан осонгина воз кечиш ва сих ҳам, кабоб ҳам куймаслиги учун алифбомизда «A» ва «B»дан сўнг «Ç»ни жойлаштириш керак: a, b, ç, d, e… каби.
Бу ҳолда имло қоидасига «sex»ни «seh» шаклида ёзишни жорий этиш билан бояги муаммони бартараф этиш керак, ниҳоят: Sex uchun qizlar ishga taklif qilinadi — Seh uçun qizlar işga taklif qilinadi.
Иккинчи таклиф — Ŏ ва Ğ ҳарфларининг ифодаланиши хусусида
Маълумки, Ўзбекистонда қорақалпоқлар аллақачон ўз алифбосидаги биртирноқ — «‘» лардан воз кечиб уни анчайин қулай кўринишга келтириб олишган ва ундан бемалол фойдаланишмоқда.
Latín jazíwína tiykarlanǵan qaraqalpaq tili álipbesi
Ён қўшнимиз бўлган қозоқлар ҳам 2025 йили лотин ёзувига тўлиқ ўтиш устида ҳаракат олиб боришмоқда ва улар ҳам лотинча ёзувни аввалига апострофли қўшимча ҳарфлар билан қабул қилиб, муҳокамага қўйиб, алал-оқибат қорақалпоқларникидек, урғули қўшимча ҳарфлардан фойдаланишга қарор қилишди.
Биздан андаза олиб аввало қорақалпоқлар, кичик бир ислоҳот билан сўнгра қозоқлар «Sh, sh» ва «Ch, ch» ўрнига «Ş, ş» ва «Ç, ç» ҳарфларини жорий этишар балким, лекин «Ŏ, ŏ» ва «Ğ, ğ» нинг устидаги каби белгилар улар ишлатаётган бошқа ҳарфларда йўқ.
Шу сабабли:
O‘ o‘ ўрнига — Ó, ó;
G‘ g‘ ўрнига — Ǵ, ǵ ҳарфларини жорий этиш мақсадга мувофиқ деб ўйлайман.
Чунки ишчи гуруҳ ҳарфлар учун ЮНИКОДнинг айнан қайси символларини танлаш ҳақида якдил тўхтамга келиб бўлишмаган ҳали. Айни пайтда «Ş, ş» ва «Ç, ç» ҳарфлари ифодаланишини жуда кўпчилик маъқуллашаётганига ҳам гувоҳ бўлиб турибмиз. Фақатгина «Ŏ, ŏ» ва «Ğ, ğ» ҳарфларининг ифодаланиши борасида техникларнинг ҳам маслаҳатига қулоқ тутиш керак бўлади.
Биз жорий лотинча алифбо билан анча яшаб қўйдик. Тўғри у идеалмас, камчиликлардан буткул холи эмас, чунки ҳар қандай алифбода ҳам ўзига етарли камчиликлар бўлади. Бироқ алифбомиз кўп муҳокама қилинди. Деярли ҳамманинг таклифи эшитилди. Олимларимиз ва тилчиларимиз маълум бир муросага келишди. Ягона вариант шаклланди.
Лотинча имлода ёзувчи турк, озарбойжон, туркман, қримтатар каби туркий тиллардаги «Ş, ş» ва «Ç, ç» ҳарфлари жорий этилмоқда. Энди кўз ўрганган лотинча имломиздаги «биртирноқ» билан боғлиқ жузъий камчиликни тезроқ бартараф этиб, Марказий Осиё давлатларига хос лотинча имлодан ҳам андаза олиб, уни барча жойларда тезроқ жорий этиш масаласи долзарб бўлиб турибди, холос.
Шуҳрат Шокиржонов,
Kun.uz журналисти
