3 февраль куни Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси анжуманлар залида Ўзбекистон халқ ёзувчиси Тоғай Мурод қаламига мансуб “Танланган асарлар”нинг 3-жилди тақдимоти ўтказилди. Ушбу китобдан адибнинг ҳикоялари, мақолалари, фотосурат ва кундалик дафтарида қолган битиклари йиғилган.
Хусусан, адабиётшунос олим Баҳодир Каримов Тоғай Мурод шахсиятида адабиёт дунёсида учраб турадиган иллат – гуруҳбозлик ва маҳаллийчиликларга муросасизлик руҳи кучли бўлгани ҳақида гапирди.
«Тоғай Мурод мақолаларидан бирида ўзининг ёлғизлиги, атрофдаги инсонлардан кўп ҳам рўшнолик кўрмагани ҳақида ёзади. Эҳтимол, бу субъектив бир фикрдир. Нима бўлишидан қатъий назар, бу фикрлар Тоғай Муроднинг қиёфасини кўрсатади. Тоғай Муродга атрофидаги гуруҳбозликлар ёқмаган шекилли, бошқаларнинг кучи гуруҳбозликда, менинг кучим ёлғизлигимда, дейди.
У агар гуруҳбоз бўлсам менинг каллам ишламай қолади, дейди. Ўзимни ғариб, бенаво, “баран” ҳис қиламан, дейди. У яна агар мен ёлғиз бўлсам, ўзимни йўлбарс ҳис қиламан, йўлбарс, дейди.
Бу даҳшатли фикрлар, ҳамма ёзувчи ҳам бу каби фикрларни айтавермайди.
Бу гапларни Толстойга ўхшаб ҳаётидаги бутун яхши ёмонига иқрор бўлган кишигина айтиши мумкин. Яъни у мен турли маҳаллийчилик, гуруҳбозликларга қўшиладиган бўлсам, одамгарчилик қиёфасидан чиқиб қоламан, мени адолатим, холислигим йўқолади, деган эди», – деди олим.
Ёзувчи таржимон ва танқидчи Иброҳим Ғафуров Тоғай Муроднинг ушбу китобдан ўрин олган айрим фикрларини ўта субъектив, деб баҳолади.
«Бу асар ҳаммамизнинг столимиз, китоб жавонимизда бўлиши керак. Бу тўплам фақат Тоғай ижодини эмас, адабиётимизнинг XX асрнинг 1960 йиллардан то 1980 йилларгача бўлган даври муҳитини сезишимизга, тушунишимизга ёрдам беради.
Аммо яна бир нарсани адолат учун айтишим керак. Тоғайнинг айрим фикрлари жуда субъектив эди. Масалан, у мана шу китобдан ҳам ўрин олган адабиётнинг халқчиллиги ҳақидаги мақоласида ёзувчи Темур Пўлатовни Бухородан чиққан ўзбек ёзувчиси, лекин уни асарлари ўзбек халқи ҳақида эмас, деган жуда қаттиқ фикрни айтади. Бу ҳақиқатда, жуда оғир фикр. Тоғай Мурод ўз фикрида давом этиб, булар рус тилида ёзилган лекин уларда рус халқи намоёндаларининг ҳам образлари йўқ, дейди. Яъни, Темур Пўлатовни ўзбек адабиёти учун ҳам, рус адабиёти учун ҳам йўқ ёзувчи, дея талқин қилади. Бу ниҳоятда субъектив фикр, чунки Темур Пўлатов ўз замонасида Андрей Битов, Чингиз Айтматов, Европа ва Болтиқ бўйи давлатлари ёзувчилари билан тенгма-тенг қадам ташлаганини яхши биламиз», деди Иброҳим Ғофуров.
Адабиётшунос олима Умида Расулова айтишича, Тоғай Мурод ўз асарларида аёллар образига исм танлаш ишига алоҳида ёндашган.
«Аёлларни исмидаги Оймомо, Момосулув, Момоқиз каби сўзлар негизида момо, яъни Момоҳаво, одамнинг яралиши билан боғланган жиҳатларга кўзимиз тушади. Бу аёллар фитратида эса ўзбек миллатига хос фитрат, ибо ва андишани сезамиз», деди олима.
Унинг таъкидлашича, ёзувчи асарларида ўзбек халқининг диний ва миллий маросимларини ҳам моҳирона акс эттиради.
Жумладан, «Лайлатуль кадр» ва Ҳайит маросимлари ҳақидаги илк батафсил маълумотлар ёзувчининг «Ойдинда юрган одамлар» асарида учрайди, деди Умида Расулова.
«Тоғай Мурод ўзбекка ўзининг насрий руҳини қайтариб берди. У ўқирманлари қалбида ор туйғусини, яқин инсонлари учун тиргак бўлиш, бунинг учун масъулиятни ўз бўйнига олиш туйғусини сингдиришга ҳаракат қилди», — деди адабиётшунос олим, Қозоқбой Йўлдошев.
Унинг айтишича, кўпчилик Тоғай Муроднинг «Юлдузлар мангу ёнади» асарини курашни халқаро ареналарга чиқиши, танилиши учун ёзган. «Йўқ, адибнинг дарди курашни мақташ, уни жаҳон спорти бўлсин дейиш учун эмасди. Одамда ор бўлсин, ҳалоллик бўлсин, ота фарзанди, ака укаси, ука эса акаси учун ор талашадиган бўлсин, деган дард ва орзу билан ёзди», дея таъкидлади профессор.
Тоғай Муродлар авлоди ўтган асрнинг 80-йиллари ўзбек адабиётига янги овоз, янги йўналиш олиб кирганини таъкидлар экан, – профессор Узоқ Жўрақулов шундай деди:
«У даврда воқеликни янгича тарғиб этиш бошланган даврлар, насрда янгиланишлар пайдо бўлаётган эди. Шукур Холмирзаев, Одил Ёқубов, Эркин Аъзам ва Мурод Муҳаммад Дўстлар қаторида Тоғай Мурод ижодида жадидлардан қолган миллий дард ўз аксини топди. Айнан шу авлод жаҳон адабиёти дурдоналарига кайта-қайта мурожаат қилди. Энг асосийси, ушбу авлод эксперимент қилишдан қўрқмади. Янгилик қилишдан чўчимади, ҳадиксирамасдан жанрга ўзгача ёндашди ва асарлари халққа, адабиёт ихлосмандларига маъқул келди. Жаҳон адабиётининг энг сара асарларини ўқиган, даҳо ижодкорларга мурожаат қилган адибнинг таржимада ҳам ҳали эълон қилмаган кўп ишлари бўлишига ишонаман. Умид қиламанки, тўлиқ ҳолда бўлмаса ҳам қўлёзмалари кўздан кечирилиб жамоатчиликка тақдим этилса».
Адиб қаламига мансуб «Танланган асарлар» 3-жилди «Шарқ» нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси томонидан 3000 нусха чоп этилди. Унда «Юлдузлар мангу ёнади», «От кишнаган оқшом», «Ойдинда юрган одамлар» қиссалари, «Отамдан қолган далалар» романлар муаллифи Тоғай Муроднинг адабиёт, асар ёзиш, ёзувчи бўлиш, ёзувчиликнинг белгилари, истеъдодли одамнинг яширин имкониятларини ишга солиш ҳақидаги қимматли фикрлари, маълумотлари ҳам берилган.
