Инқирознинг янги қулфи: Ливияда ким ғалаба қозонади?

АҚШ анча фаол позицияни эгаллай бошлади

Шарқдаги кучлар раҳбари Халифа Ҳафтар армияси эса ҳужум позициясидан мудофаа позициясига ўтди ва бундан ҳам кўпроқ жой йўқотиб қўймаслик уларнинг асосий мақсадига айланди. Бошқа томондан, Ҳафтар тарафдорларининг курашда ғолиб бўлган томонда бўлиш умидлари ҳам ўзгаришга юз тутди. Энди улар буткул мағлуб томонда бўлмаслик учун йўқотишларини минималлаштиришга киришдилар. Бунинг учун улар UMH’нинг ҳарбий ривожланишини тўхтатишга қаратилган қизғин фаолиятга киришдилар. Илгари бу жараёнга кам жалб қилинган ҳолда иштирок этган АҚШ эса UMH фойдасига нисбатан анча фаол позицияни эгаллай бошлади.

Сирт ва Куфра – курашнинг рамзий остонаси

Ливиядаги инқироз муҳим бурилиш нуқтасида турибди. Томонларнинг ўзгарган позициялари нуқтайи назаридан Сирт ва Куфра билан рамзий маъно касб этадиган ушбу бурилиш нуқтаси Ливиядаги инқирознинг суръатига ва эҳтимол, унинг тақдирига катта таъсир кўрсатиши мумкин. Чунки Сирт шаҳрининг UMH бошқарувига ўтиши Ливиянинг шарқидаги Бенғози ва Тобрукнинг ривожланиши ҳамда «нефть ҳилоли» деб номланган мамлакат жанубидаги стратегик нефть қазиб олиш ҳудудларини назорат остига олиш йўлидаги муҳим қадам бўлади. Бошқача қилиб айтганда, Сирт Ҳафтар кучларини бартараф этиш ва Миллий келишув ҳукуматининг миллий ҳокимиятини ўрнатиш жараёнида ўзига хос остонадир. Худди шу ҳолат ҳарбий нуқтайи назардан Куфра авиабазаси учун ҳам амал қилади. Шу сабабли, UMH учун стратегик аҳамиятга эга бўлган Куфра авиабазасини назорат қилиш жуда муҳим, чунки ғарбдаги ҳукуматнинг ўрта ва узоқ муддатли мақсадларини амалга ошириш учун Сирт билан биргаликда назоратда турилиши лозим.

Сиқилиб бораётган Ҳафтар ҳам Сирт ва Куфра шаҳарларининг стратегик аҳамиятини яхши тушунади ва шунинг учун ҳам бу икки минтақадан чекинмаслик учун имкон қадар кўпроқ қаршилик кўрсатади. Бу ерда ҳақиқий муаммо Ҳафтарнинг қаршилик нуқтаси қандай даражада эканлигидадир. Сўнгги олти ойда Ҳафтар армияси Фоиз Сирож кучларига қарши тура олмагани UMH’нинг соҳадаги устунлигини яққол намойиш этди. Шунинг учун, нормал шароитда, Ҳафтар кучлари UMH’нинг олға илгарилашига тўсқинлик қила олмайди.

Бу вақтда Ҳафтар кучлари ҳарбий салоҳиятидан кўра кўпроқ тарафдорларнинг муносабати ва позициялари кучга киради. Чунки сиёсий-ҳарбий обрўси кундан кунга «эриб» бораётган Ҳафтар маълум даражада қўллаб-қувватланмоқда. ушбу ёрдам Ҳафтар шахсиятини эмас, унинг тарафдорлари эришмоқчи бўлган мақсадларни акс эттиради. Бошқача қилиб айтганда, авваллари Ҳафтарга берилган ихтиёрий кўмак соҳадаги ўзгаришлар туфайли Ливия доирасидан четда қолмаслик учун берилган ёрдамга айланиш арафасида.

«Қизил чизиқ»лар кимлар томонидан чизилмоқда?

Сўнгги воқеалар фонида Ливиядаги вазият ва кво назорати якуний эмас, яъни у вақтинчалик хусусиятга эга. Бироқ воқеалар ривожи қай йўсин давом этиши томонлар эълон қилган «қизил чизиқ»лар ва бу чизиқлардан қандай ошиб ўтилиши билан боғлиқ.

Соҳадаги муваффақиятсизликлардан сўнг Ҳафтарнинг «қизил чизиқ»ни белгилаш имконияти қолмади. Бу чизиқлар унинг ўрнига тўғридан тўғри ёки билвосита тарафдорлари томонидан чизилмоқда. Масалан, Россия Ливиядаги расман ҳарбий ҳаракатлар амалга оширмаётганини даъво қилса-да, «Вагнер» орқали олиб борган ишига қўшимча равишда UMH’нинг Сирт ва Куфрани назорат қилишига йўл қўймаслик учун Ҳафтар кучларига ҳарбий самолётлар берди. Франция йиллар давомида Ҳафтарга қилган сармоясининг натижасини ололмагач, бир томондан сулҳ чақириғини янгилаш баробарида бошқа томондан UMH’га ёрдам бераётган Туркияни изоляция қилишга ҳаракат қилмоқда. Франциянинг бундай муносабатига, шубҳасиз, Шарқий Ўрта Ер денгизидаги кучлар курашида дуч келган нуфуз эрозияси ҳам таъсир қилмоқда. Ўз навбатида, БАА ва Саудия Арабистони бу жараёнда олдинги планга чиқмасликка ҳаракат қилиб, Миср ва Араб Лигаси орқали Ливиядаги йўқотишларини минималлаштиришга ва таъсир доирасида қолишга уринмоқда.

UMH кучлари Ливиянинг бутун Ғарбий ҳудудини ўз назоратига олганидан кейин Сирт ва Куфрани эгаллашга мўлжалланган «Ғалаба йўллари операцияси»ни бошлаган 6 июнь куни ҳаракатга тушди. Сиси маъмурияти ўша куни Ҳафтар ва Акиле Солиҳ билан биргаликда Қоҳирада тўпланиб, сулҳ тузиш ва сиёсий жараённи бошлашни таклиф қилди. «Қоҳира декларацияси» номи остида қилинган ушбу таклиф юқорида айтиб ўтилган барча Ҳафтар тарафдорлари томонидан қўллаб-қувватланди. UMH’нинг Сирт ва Куфрани озод қилмай туриб, сулҳ тузилмаслигини айтгани ва бу минтақаларда операциявий тайёргарлик кўришни давом эттирганини эълон қилганидан кейин яна бир ҳаракатни амалга оширган Сиси 20 июнь куни Сирт ва Куфрани Мисрнинг «қизил чизиғи» деб эълон қилди. Шунингдек, агар ушбу чизиқдан ўтилса, мисрлик аскарлар Ливияга бостириб кириши мумкинлигини айтди.

Мавжуд вазият Триполини қониқтардими?

Бугунги кунда Ҳафтар ва унинг тарафдорларининг асосий мақсади UMH’нинг ҳарбий ривожланишини тўхтатиш ва Сирт ва Куфра қўлларида бўлган пайтда жараённи ҳарбий ўлчамдан сиёсий ўлчамга ўтказишдир. Агар ушбу мақсадга эришилса, Ҳафтар ўзига бериладиган ёрдам билан ҳарбий кучини мустаҳкамлаб олади ва унинг тарафдорлари ҳам Ливия инқирозини ҳал қилишда самарали рол ўйнашда давом этадилар. Шу нуқтайи назардан айтиш мумкинки, бутун Ливия бўйлаб таъсир кучига эга бўлиш режалари кейинги даврларга қолдирилди. Бошқача қилиб айтганда, Сирт ва Куфранинг UMH назоратига ўтиши Ҳафтарнинг ҳарбий нуқтайи назардан соҳада, сиёсий нуқтайи назардан минтақада куч йўқотишини тезлаштиради. Уни қўллаб-қувватлайдиган иштирокчиларнинг эса Ливия инқирозининг ечим жараёнига таъсири камаяди ва бу жараёндан четлатилиш эҳтимоллари ошади. Ҳафтар тарафдорларининг сўнгги пайтларда Сирт ва Куфра устидан очиқ ёки ёпиқ «қизил чизиқ» ҳосил қилишга бўлган уринишлари ушбу хавфнинг олдини олишга қаратилган.

Бошқа томондан, мавжуд вазият UMH ва Туркия нуқтайи назаридан қабул этиладиган ҳолат эмас. Чунки ҳозирги вазият ушбу иштирокчиларга Ливия стратегиясини амалга оширишни имконсиз қилиб қўйиши мумкин. Шу сабабли, иккала шаҳарнинг Ҳафтар кучларида қолиши Ҳафтар ва тарафдорларининг Ливиядаги сиёсий жараёнда доимо самарали иштирок этишини таъминлайди.

Шунинг учун Ҳафтар ва унинг тарафдорлари мавжуд вазиятни муҳофаза қилишга, UMH эса майдонда жадал ҳаракат қилишга уринмоқда. Бу ерда, бошқа параметрлар билан бир қаторда томонларнинг чизилган «қизил чизиқ»ларда қанчалик барқарор эканлиги ва бошқа томонни қанча ушлаб тура олиши муҳим. Шу нуқтайи назардан, «UMH Шон-шараф йўллари» ҳаракати доирасидаги операциявий тайёргарликни давом эттириш, бутун Ливиянинг барча «қизил чизиқ»лардан иборат эканини эълон қилиш орқали юқори даражада тайёрлигини билдириши лозим.

Мисрнинг позицияси

Ҳафтар ва унинг тарафдорлари нуқтайи назаридан олиб қараганда, Миср ва Россиянинг бу борадаги қатъияти ва эҳтиёткорлиги бошқа тарафдорларга қараганда самаралироқ бўлиши мумкин. Мисрга келсак, унинг иқтисодий ва сиёсий муаммолари, шунингдек, ҳарбий тайёргарлик даражаси, Синай ярим оролидаги хавфсизлик муаммолари ва Эфиопия ва Ренессанс тўғони туфайли бошидан кечираётган муаммо унинг айтган гапининг уддасидан чиқишида жиддий қийинчиликларни келтириб чиқаради. Шунинг учун, Мисрнинг эҳтимолий аралашуви билан боғлиқ харажатлар Сиси маъмурияти нуқтайи назаридан арзирлими ёки йўқми – мунозарали.

Россия ва АҚШнинг позицияси

Россияга келсак, Путин маъмурияти Ливияда жуда кам харажат билан катта ютуқларга эришди ва табиийки, бу ютуқларни сақлаб қолишни ва уларнинг ададини кўпайтиришни хоҳлайди. Аммо Ливия инқирозида Россия таъсирининг кескин ўсиши нафақат UMH, балки АҚШ ва Европанинг бир қатор мамлакатлари учун ёқимсиз ҳолат. Шу сабабли, авваллари Ливия инқирозига эҳтиёткорлик билан ёндашган АҚШ энди янада фаолроқ муносабатларни ривожлантира бошлади. Айниқса, Америка хавфсизлик бюрократияси ва НАТОда Ливиядаги Россия таъсири доирасига кўпроқ урғу берила бошланди. Аммо АҚШ Ливияда якка тартибда ёки НАТО орқали қисқа муддатда аниқ ва кенг қамровли сиёсат олиб бориши кутилмаяпти. Шунинг учун АҚШ Сарож ҳукуматига бўлган муносабатини аниқлаштириши ва Россиянинг таъсирини шу орқали камайтиришга уриниши эҳтимолдан холи эмас. Россиянинг бундай қадамга қандай муносабат билдириши ҳозирча номаълум бўлса-да, айтиш мумкинки, АҚШнинг Триполини қўллаб-қувватлаши Ливиядаги барқарорликка ижобий ҳисса қўшиши мумкин.

Франциянинг позицияси

Франция нуқтайи назаридан айтиш мумкинки, Ливия инқирозида Франция ўз ташаббусини йўқотди ва уни осонликча тиклай олмайди. Франция президенти Эммануэль Макроннинг инқирозни ҳал қилиш бўйича таклифлари, Ливиянинг қўшнилари билан олиб борган дипломатияси ва Туркиянинг таъсирини камайтириш учун қилган ҳаракатлари халқаро ҳамжамият томонидан қўллаб-қувватланмади. Ҳарбий нуқтайи назардан Франция ҳарбий-денгиз кучларининг турк кемаларига тазйиқ ўтказишга қаратилган ҳарбий уринишлари ҳам муваффақиятсиз бўлди.

Араб Лигасининг таъсири

Миср, БАА ва Саудия Арабистони бошчилигидаги Араб Лигасида қабул қилинган қарорлар ва чақириқларнинг таъсири худди Европа Иттифоқи (ЕИ) томонидан қилинган чақириқлар каби соҳадаги ўзгаришларга чекланган таъсир кўрсатди.

Инқироз мураккаб кечади

Ливия инқирозида томонлар нуқтайи назаридан эришилган нуқта қатъийлик ва эҳтиёткорлик синовидир. Аммо шуни унутмаслик керакки, бу ҳолат мазкур жараёнда фақат бурилиш нуқтаси бўлиб хизмат қилади, холос. Ушбу бурилиш нуқтасидан жараён қай томонга ривожланишига қараб, Ливияда ва минтақада ҳокимият тақсимоти ўзгариши муқаррар. Бироқ Ҳафтар ва унинг тарафдорлари ҳозирги ҳолатни узайтириш тарафдори. UMH эса вазиятга қарши чиқиши мумкин. Вақт ўтган сайин Россиянинг Ливиядаги иштироки ёки Мисрнинг ҳарбий саргузаштга киришиши инқирознинг турлича ва мураккаб ўтишига олиб келади.

Отабек Тиллаев тайёрлади