Жаҳон | 09:05 / 31.01.2025
6593
8 дақиқада ўқилади

Россия Суриядаги ҳарбий контингентини Ливияга кўчирадими?

Суриядек иттифоқчисидан айрилган Россиянинг нигоҳлари бугун Ливияга қаратилган. Бу Москвага Африкадаги мавжудлиги ва Европага таъсирини мустаҳкамлаш имконини беради. Профессор Фарҳод Каримов Kun.uz'нинг “Геосиёсат” дастурида мавзуни хариталар узра шарҳлаб берди.

Ливиядаги бугунги ҳукмрон кучлар қайсилар?

— Бугунги кунда Ливия яхлит давлат эмас. 2011 йилдаги Араб баҳори воқеаларидан кейин, мамлакат иккига бўлиниб қолган. Мамлакатнинг ғарбий қисмлари, хусусан пойтахт Триполи шаҳрини БМТ, Ғарб ва айниқса Туркия томонидан қўллаб-қувватланадиган расмий ҳукумат назорат қилади.

Мамлакатнинг катта қисмида эса дунё ҳамжамияти томонидан расман тан олинмаган армия бошқаруви ўрнатилган. Армияга Ливиянинг собиқ раҳбари Муаммар Қаззофий армияси сафида хизмат қилиб, катта шон-шуҳратга эришган генерал Халифа Ҳафтар бошқаради. У фуқаролик уруши бошлангач 2009 йилда ўзи туғилиб ўсган Бенғозий шаҳрида бир гуруҳ ҳарбийларни жамлаган ҳолда, Ливиянинг бир қатор ҳудудларини бирлаштириб, Миллий Ливия армияси тузилганини эълон қилган.

Ливия тарихдан Туркия билан ёнма-ён юрган, чунки Туркия бир пайтлар Усмонлилар империясининг Африка минтақасидаги таянч нуқталаридан бири бўлган. Шу сабаб Ливиядаги энг асосий ташқи ўйинчилардан бири бу айнан Туркия.

Ҳозир Ливияда Россиянинг қандай кучлари мавжуд?

— Муаммар Қаззофий ҳокимиятга келганида, асосий иттифоқчиси сифатида СССРни танлаган. СССР эса ўша пайтда Африка минтақасида Ғарб таъсирининг кучайиши ва ўзининг минтақадаги таъсир доирасини сақлаб қолиш мақсадида бу ердаги бир қанча мамлакатлар билан бирга Ливияни, жумладан Муаммар Қаззофий ҳукуматини қўллаб-қувватлаган. Бу йўлда СССР томонидан марказий чўл ҳудудлари, жумладан, Тобрук, Бенғозий ва бошқа бир қатор шаҳарлар атрофларида ўзининг ҳарбий базаларини шакллантиришга эришган. Ливия армиясининг асосий инструкторлари ва қурол-яроғ билан таъминловчилари СССР ҳукумати бўлган.

Иттифоқ парчаланганидан кейин эса Россия бу ҳудуддаги манфаатларни мерос қилиб олган ва Муаммар Қаззофий ҳукуматини сақлаб қолишнинг имкони бўлмагач, унга муносиб ворис сифатида генерал Ҳафтарни қўллаб-қувватлашни бошлайди ва қуруқлик ҳамда ҳаводан унга ёрдам бериш мақсадида бир қатор ҳарбийларни Ливия ҳудудига жойлаштирган.

Шунингдек, Россия мазкур ҳудуддан бутун Марказий Африкада ўз таъсирини ўрнатиш ҳамда минтақанинг қолган давлатларига қурол-яроғ етказиб беришда фойдаланган.

Россиянинг Ливияга кўчираётган контингентлари қандай ҳарбий қурилмаларни ўз ичига олган?

— 2023 йилда Владимир Путин ва генерал Ҳафтар ўртасидаги мулоқотдан кейин, Россия Ливиянинг расмий ҳукумати уюштириши мумкин бўлган эҳтимолий ҳаво ҳужумлари ҳамда қуруқликдаги ҳужумлардан генерални ҳимоялаш мақсадида Бенғозий шаҳри атрофларига қирувчи самолётлар ва танклар жойлаштиргани ҳақида маълумотлар мавжуд.

Шунингдек, Триполи ва Миср билан чегарадош ҳудудларда доимий пост-патрул назоратини амалга ошириш учун “Тигр” бронеавтомобиллари етказиб берилгани айтилган. Текисликдаги жанглар учун миномётлар ва пулемётлар ҳам олиб келингани ҳақида маълумотлар мавжуд.

Ҳозирда Суриядан ҳам бир қатор ҳарбийлар, жумладан, денгиз қўшинлари Ливияга кўчирилгани тўғрисидаги ахборотлар сиздирилган. Суриянинг Тартус портидан ҳарбий ресурсларни Ливиянинг Ўрта Ер денгизидаги Табрук портига ташиш мўлжаллангани айтиляпти. Бенғозий атрофида жойлашган авиабаза эса Суриядаги ҳарбий ҳаво техникаларини кўчириш учун асосий жой сифатида қараляпти.

Бундан ташқари, сунъий йўлдошлар Триполи билан чегарадош ҳудудда жойлашган нисбатан кичикроқ ҳарбий базада ҳам юк ташувчи самолётлар фаоллигини қайд этган.

Ғарб, Туркия, Миср ва БААнинг Ливиядаги манфаатлари Россиянинг режалари билан қандай тўқнаш келади?

— Европа жуда катта миқдорда энергия ресурсларига муҳтожлиги сабаб Африка қитъаси Ғарб иқтисодиёти учун ниҳоятда муҳим стратегик ҳудуд ҳисобланади. Шунинг учун Марказий ва Шимолий Африка қитъаларида Россия ва Ғарб ўртасида катта геосиёсий рақобат пайдо бўлгани табиий ҳолат.

Санкциялар жорий этилгунига қадар Европанинг асосий энергетика таъминотчиси Россия эди ва унинг Ғарбга нисбатан асосий босими айнан энергетика соҳасидан бўлган. Ғарб мана шундай энергетик босимдан халос бўлиш мақсадида сўнгги 25 йил давомида бир қанча лойиҳаларни амалга оширган. Улардан бири – 2003 йилда, яъни ҳали Муаммар Қаззофий тирик бўлган даврда Италия бош вазири билан бирга ташкил қилинган, қиймати 6 млрд доллардан кўпроқ бўлган Яшил оқим қувури лойиҳаси эди.

Бу қувур орқали Ливиядаги катта газ захиралари аввал Италияга, Италия орқали эса бутун Европага етказиб бериш кўзда тутилган. Бу лойиҳа Ғарб томонидан қўллаб-қувватланган, Россияга эса ёқмаган, албатта, чунки бу Ғарбда Россия газига алтернатив энергия ресурслари топилиши ва Россиянинг Ғарбга таъсири камайишини англатар эди. 2004 йилда ишга туширилган Яшил оқим қувури ҳозиргача ишлатилиб келади ва Ливия газини Европага етказиб берувчи асосий йўналиш ҳисобланади.

Ливиянинг энергетик ресурслар нуқтайи назаридан муҳим эканидан келиб чиқиб, қудратли давлатлар бу мамлакатда ўз таъсир доирасини кенгайтиришга ҳаракат қилади. Шунинг учун ҳам Туркия Ливия қирғоқларини назоратга олишга уринади, чунки барча маҳсулотлар аввало қирғоққа келади ва ўша ердан экспортга жўнатилади, қирғоқлардаги назоратнинг Туркия компанияларига берилиши эса мамлакатга катта молиявий фойда олиб келади.

Ягона ҳукуматга эга бўлмаган катта энергетик ресурслар марказига интилиш борасида Ғарб, Туркия, Россия ва Ўрта Ер денгизи давлатлари ўртасидаги рақобат кечмоқда. Бу ҳудудга Россия, Туркия ёки Ғарб давлатлари билан ҳамкорликдаги лойиҳаларга инвестиция киритиш орқали жараёнга аралашишга уринаётган яна бир давлат бу – Бирлашган Араб Амирликлари. Бундан ташқари, Ливия Миср учун ҳам нафақат иқтисодий, балки ҳарбий хавфсизлик нуқтайи назаридан ҳам ниҳоятда муҳим ҳудуд ҳисобланади.

Ливиядан ташқари Россия яна қайси Африка давлатларида мавжуд ва нима мақсадда?

— Россия Европа Иттифоқи ҳамда НАТОга таъсир ўтказишда турли воситалар ва усуллардан фойдаланишга ҳаракат қилади. Бунда Ўрта Ер денгизи геосиёсий мулоқот ва савдолар учун Россияга қўшимча куч беради. Ливиянинг шимолий қисми Европанинг НАТОга аъзо давлатларига жуда яқинлиги Россияга бу ҳудудларни кузатиш, кемалардан қатнови ва режалардан хабардор бўлиб туриш имкониятини беради.

Умуман, Россияда СССР давридан бери нафақат Ливия, балки бутун Марказий Африкага катта қизиқиш мавжуд бўлган. Сўнгги 4-5 йил ичида Марказий ва Ғарбий Африкадаги Мали, Буркина Фасо, Нигер ва Суданда инқилоблар юз берди, бу давлатларда ҳозир ҳарбий хунталар ҳокимият тепасига келган ва уларни Россия турли воситалар ёрдамида доимий равишда қўллаб-қувватлаб келади.

Аввал Россия бу давлатларни қўллаб-қувватлашда “Вагнер”дан фойдаланган, бироқ Пригожин воқеасидан кейин, Африка корпуси лойиҳаси ишга туширилди. Ҳозирда Мали. Нигер, Буркина Фасо, Судан ва Марказий Африка Республикасида Африка корпусининг ҳарбий баталёнлари мавжуд.

Россия айнан Украина масаласидаги музокараларда Ғарбга ўз таъсирини сақлаб қолиш учун ҳам айнан Африкада ўз мавжудлигини ушлаб туришга ниҳоятда жиддий ҳаракат қилади, албатта.

НормуҳаммадАли Абдураҳмонов суҳбатлашди.

Мавзуга оид