Аёллардан чиққан илк бош вазир: у Европа ё Исроилда эмас, Осиё мамлакатида раҳбарлик қилган

Лекин замонавий дунё мамлакатларида Шри Ланканинг собиқ бош вазири Сиримаво Бандаранаике илк марта ҳукуматга раҳбарлик қилган аёл киши бўлганини ҳамма ҳам билавермаса керак.

Сиримаво Бандаранаике мамлакат ҳукуматига уч муддат бошчилик қилди. 2000 йилда у бош вазирлик муддатини тугатиб, янги парламент учун ўтказилаётган сайлов куни 84 ёшида вафот этади.

1960 йил июль ойида Шри-Ланкада ўтказилган парламент сайловида Озодлик партияси муҳим ғалабага эришади. Партия раҳбари Сиримаво Бандаранаике демократик йўл билан сайланган дунёдаги биринчи аёл бош вазир бўлади.

Ўшанда Лондонда чоп этиладиган Evening News нашри Бандаранаике сайланишини «суффражистлар орзуси» деб атади («суфражистлар» — XIX асрда аёлларга сайлаш ва сайланиш ҳуқуқини бериш учун курашганлар). Ўша пайтда Европада бирорта давлатда ҳукумат бошлиғи сифатидаги аёл бош вазир йўқ эди. Орадан қарийб 20 йил ўтгач, 1979 йилда Буюк Британияда бош вазирликка аёл киши Маргарет Тэтчер сайланади.

Умуман олганда, 1960 йилдан 2020 йилгача ўтган олтмиш йил мобайнида 73 мамлакатда ижро этувчи ҳокимият тепасида аёллар бўлган. Айни дамда дунёнинг 16та давлатида ҳукуматни аёллар бошқаряпти. 1960 йилда Шри-Ланка бош вазири бўлган Сиримаво Бандаранаике аёллар орасида ижро ҳокимиятини бошқариш учун сайланган илк бош вазир эди.

Шаҳар ҳокимининг қизи, бош вазирнинг рафиқаси

Сирима Ратватте 1916 йил 17 апрелда ўша пайтда Буюк Британия мустамлакаси бўлган Цейлон (Европаликлар Шри-Ланкани шунақа деб аташган) оролидаги йирик шаҳарлардан бири Ратнапутра чеккасида туғилган. Унинг отаси Барнс Ратватте асилзода оилага мансуб бўлиб, сиёсатчи эди. У Балангода шаҳар ҳокими лавозимини маҳаллий анъаналарга кўра хотинининг отасидан мерос қилиб олган эди. 1915 йилда Цейлоннинг сўнгги мустақил қисмини ҳам Буюк Британия таркибига қўшилишига сабаб бўлган «Канди конвенцияси»ни имзолаганлар орасида Ратватте оиласи аъзолари ҳам бўлган.

Кейинчалик номи ҳурмат маъносидаги «во» қўшимчаси қўшилиб Сиримаво бўлган Сирима орол пойтахти Коломбо шаҳридаги нуфузли мактаблардан бирида таълим олади. Мактабни тугатгандан сўнг, ота-онаси уни турмушга узатиш ҳаракатига тушади. Куёвликка муносиб номзодлар икки нафар эди. Улардан бири, узоқ қариндош бўлган номзод рад этилади. Иккинчи номзод Сулаймон Бандаранаикенинг номзоди масаласида оила иккиланиб турар эди. Сулаймон унча таниқли бўлмаган нуфузли бой оила вакили бўлиб, Сиримаводан қарийб 20 ёш катта эди. У маҳаллий маъмурият масалалари бўйича вазир бўлиб ишларди.

Охир-оқибат Ратватте оиласи Сулаймоннинг сиёсий мартабалардан кўтарилишига ишонади ва никоҳга рози бўлади. Тўй 1940 йил октябрь ойида бўлиб ўтади. Янги турмуш қурган оила Коломбо шаҳрига кўчиб ўтади, у ерда Сиримавонинг сиёсий фаолияти бошланади.

1948 йилда Цейлон Буюк Британиядан мустақилликка эришади. Ундан бир йил олдин, Сулаймон Бандаранаике оролнинг биринчи қонуний парламентига сайланади ва ёш давлатда парламент раиси ҳамда соғлиқни сақлаш вазири бўлиб ишларди. Бу вақтда Сиримаво сиёсий жараёнларда ва унинг муҳокамасида қатнашмайдиган уй бекаси вазифасини бажарарди. Кейинчалик Сулаймон Бандаранаике ўз эсдаликларида уйда меҳмонларни қабул қилаётганда, шакар идишига қошиқ йўқлиги учун меҳмонлар олдида хотинига танбеҳ берганини, сўнг Сулаймон Сиримавонинг сиёсат билан шуғулланиш ниятида эканига ишора қилиб, «ҳали мен булар ҳақида ғам чекишим керак», дейди.

Орадан кўп ўтмай Сиримаво эрининг асосий маслаҳатчисига айланади ва уни Озодлик партиясини тузишга кўндиради. 1952 йилда парламент сайловлари олдидан Сиримаво эрининг сайлов компаниясида асосий тарғиботчи вазифасини эгаллайди ва Сулаймонни қизғин қўллаб-қувватлайди.

Сиримавонинг саъй-ҳаракатлари билан Озодлик партияси парламентда тўққизта ўринга эга бўлади ва Сулаймон Бандаранаике парламентдаги мухолифат етакчисига айланади. Орадан тўрт йил ўтгач, Озодлик партияси бошчилигидаги коалиция навбатдаги парламент сайловларида мутлақ кўпчилик овоз билан ғалаба қозонади ва Сулаймон Бандаранаике бош вазир бўлади. Аммо 1959 йил 25 сентябрда у ўлдирилади. Уни, мамлакатдаги ислоҳотларга қарши бўлган будда роҳиби ўлдиради.

«Йиғлаётган бева», халқнинг севимли йўлбошчиси

Бош вазирнинг ўлдирилиши мамлакатда сиёсий инқирозни келтириб чиқаради. Парламент коалицияси парчаланиб, Сиримаво иштирок этишга қарор қилган қўшимча сайловлар парламент тарқатиб юборилгани учун бўлиб ўтмайди.

1960 йил март ойида бўлиб ўтган парламент сайловларида Сиримаво қатнашишдан бош тортади. Унда Бирлашган миллий партия ғалаба қозонади. Аммо бир неча ой ўтгач, янги бош вазирга ишончсизлик билдирилади ва парламент яна тарқатиб юборилади. Ўша йилнинг июль ойида муддатдан аввал яна парламент сайловлари бўлиб ўтади. Сайловдан аввал Сиримаво Бандаранаике бир овоздан Озодлик партиясининг раиси этиб сайланади. Шундан сўнг у ўз сайловолди тарғиботини муваффақиятли тарзда олиб боради: бутун мамлакат бўйлаб сайловчилар олдида ҳаяжон билан нутқлар сўзлайди ва ўлдирилган эрининг сиёсий йўналишини муносиб равишда давом эттиришни ваъда беради.

Сайловчилар олдида нутқ сўзлаётганда Бандаранаике кўпинча кўз ёшларини тийиб туролмасди. Шунинг учун у ўз рақибларидан «Йиғлаётган бева» лақабини олади. Бўлиб ўтган сайловларда халқ Сиримавога рақиблик қилган сиёсатчиларнинг у ҳақдаги шубҳаларига учмайди — сайловларда Озодлик партияси мутлақ кўпчиликнинг овозини қўлга киритди. Шундан сўнг Сиримаво Бандаранаике Шри-Ланка бош вазири ҳамда мамлакатнинг мудофаа ва ташқи ишлар вазири бўлади.

Сиримаво ҳукумат раҳбари бўлганидан сўнг, марҳум эрининг мамлакат иқтисодиётнинг муҳим соҳаларини босқичма-босқич миллийлаштириш бўйича бошлаган ишларини давом эттиради. 1961 йилда қонун қабул қилиниб, унга кўра инглиз тили ўрнига сингал тили давлат тили этиб белгиланади. Ушбу қонун қабул қилингандан сўнг мамлакатдаги сингал тилида сўзлашувчи аҳоли орасида Озодлик партиясини қўллаб-қувватловчилар кескин ошиб кетади. Аммо бу қонун тамил тилида сўзлашувчи аҳолининг кескин норозилигига учрайди. Кейинчалик ана шу норозилик, 1983 йилда мамлакатда фуқаролар урушининг бошланишига сабаб бўлади.

Шундан сўнг орадан бироз ўтиб аҳоли орасидаги норозиликлар Бандаранаике томонидан таклиф этилган солиқларнинг ошиши ва иқтисодиётнинг миллийлаштирилиши фонида нархларнинг кўтарилиши ортидан кучаяди.

Сиримаво ташқи сиёсатда нисбатан тинчроқ иш юритади. У Шри-Ланка ташқи сиёсатда Қўшилмаслик ҳаракатида бўлишини эълон қилган эди. 1961 йилда Сиримаво ҳатто Қўшилмаслик ҳаракати етакчиларининг биринчи конференциясида ҳам иштирок этганди. У ўшанда бу конференцияда иштирок этган мамлакат вакиллари орасида ягона аёл бўлган. Орадан бир йил ўтиб, Хитой ва Ҳиндистон ўртасида чегара масаласида ўзаро келишмовчилик юз берганда у икки мамлакат ўртасидаги музокараларда асосий воситачилардан бирига айланади.

Шри-Ланканинг биринчи аёл президентининг онаси

1965 йилда Сиримаво Бандаранаике навбатдаги парламент сайловларида ютқазгандан кейин бош вазир лавозимини тарк этади. Кейинчалик у яна сайловларда қатнашиб, икки марта ғалаба қозонади ва 1970-1977 ва 1994-2000 йиллар оралиғида мамлакат бош вазири бўлади. Иккинчи муддатга сайланганида Бандаранаике Шри-Ланканинг янги конституциясини қабул қилишга эришади. Янги конституцияда мамлакатга европаликлар қўйган Цейлон номидан воз кечиб, Шри-Ланка деб номланиши белгилаб қўйилади.

Янги конституцияда яна бир жиддий иш қилинади, унга кўра Шри-Ланка Буюк Британия қироличаси Елизавета IIни давлат раҳбари сифатида тан олишдан бош тортади ва 1978 йилда мамлакатда президент лавозими жорий қилинади. Сиримаво эса навбатдаги парламент сайловида ютқазиб, 1977 йилда ўз ўрнини бошқа бош вазирга бўшатиб беради.

Сиримаво ҳукумат раҳбарлигидан кетганидан сўнг оролда иккита давлат тўнтаришига уриниш бўлади. 1980 йилда президент махсус комиссияси Сиримаво Бандаранаиканинг етти йил давомида давлат лавозимларида ишлашини тақиқлади. У бир қатор айбловлар билан бирга тартибсизликлардан бирини бостириш учун фавқулодда ҳолат режимини нотўғри жорий этганликда айбланади.

Собиқ бош вазирга қарши илгари сурилган айбловлар орасида «жиловланмаган ва мисли кўрилмаган таниш-билишчилик» мавжудлигига қарамай, унга нисбатан илгари сурилган тақиқ Сиримаво Бандаранаикенинг болаларига катта сиёсатга ўтиш учун хизмат қилган. Сиримавонинг ўғли Анура Озодлик партиясининг парламент фракциясини бошқарган. Қизи Чандрика эса акаси билан келиша олмай Озодлик партиясини тарк этади ва турмуш ўртоғи билан биргаликда Шри-Ланка Халқ партиясини тузади. 1994 йилда парламент сайловларида ғалаба қозонгач, Чандрика бош вазир бўлади ва ўша йили Шри-Ланканинг биринчи аёл президенти этиб сайланади.

Муваффақият сабаблари: олийнасаб келиб чиқиш ва «янги аёл» тимсоли

Сиримаво Бандаранаикега давлат лавозимини эгаллашга қўйилган тақиқ 1986 йилда президентнинг махсус қарори билан бекор қилинди. 1994 йилдан бошлаб у яна ҳукуматни бошқара бошлайди. 2000 йил августда белгиланган муддат тугайди ва Сиримаво бош вазир лавозимини тарк этади ҳамда орадан бироз вақт ўтиб, ўша йилнинг октябрь ойида 84 ёшида вафот этади.

Унинг жон бериши ҳам қизиқ бўлган. Сиримаво вафот этган куни парламент сайловлари бўлиб ўтаётган эди. У сайлов участкасига бориб овоз беришда қатнашади ва уйга қайтгач, жон беради. Умрининг асосий қисмини катта сиёсатда ўтказган бу аёлнинг сўнгги қилган иши ҳам сайловда овоз бериш бўлади.

Аксарият тарихчилар ва таҳлилчиларнинг фикрига кўра, Сиримаво Бандаранаикенинг катта сиёсат майдонида узоқ вақт муваффақият билан қолишига Шри-Ланкада гендер тенглигига бўлган эътибор эмас, балки унинг оролдаги обрўли оила вакиласи ва сиёсий раҳбарнинг беваси экани муҳим роль ўйнаган.

Сиримаво ва унинг қизининг ютуқларига қарамай, Шри-Ланканинг ҳозирги парламентида жами ўринларнинг 5 фоиздан камроғини аёллар эгаллаган. Мазкур кўрсаткич бўйича бу мамлакат дунёда 182-ўринда.

Шундай ҳолат Жанубий Осиёнинг бошқа мамлакатлари учун ҳам хос – Ҳиндистон бош вазири Индира Ганди мамлакатнинг биринчи бош вазири Жавоҳирлаъл Нерунинг қизи эди. Покистоннинг собиқ бош вазир Беназир Бҳуттонинг отаси ҳам Покистон президенти бўлган.

Таҳлилчиларнинг фикрича, Сиримаво Банадаранаикенинг сиёсий фаолиятида муҳим омил мустамлакага қарши миллатчилик ҳаракатлари томонидан илгари сурилган «янги аёл» образи бўлган. Ўтган асрнинг 60-йилларида собиқ мустамлакаларнинг мустақиллик учун курашлари авж олган даврда Ғарб қадриятларига қарши маданий, ахлоқий ва маънавий жиҳатдан қарши бўлган «ҳақиқий» миллий ўзига хослик манбайи сифатида оилавий ҳаёт тарзи тақдим этилади. Бундай жамиятдаги аёл фақат уй бекаси эмас, балки маълумотли ва фаол, анъаналарни ҳурмат қиладиган ҳамда ўз тақдирини танлашда эркин бўлиши керак. Ушбу позицияни Сиримаво Банадаранаикенинг ўзи ҳам тасдиқлайди:

«Шри-Ланкадаги аёллар ҳеч қачон мулк ва эркакларга хизматкор бўлишмаган. Бизда аёллар қилаётган ихтиёрий хизматлар жамиятимизда ота ва онанинг ролига чуқур ҳурмат мавжуд бўлгани учун бажарилади. Буддизм урф-одатларига кўра, оила ҳурматни талаб қиладиган муқаддас бирлашма бўлиб, унда на эркак ва на аёл устун ҳисобланмайди».