Бугун Ўзбекистонда кўчаларнинг эгаси йўқ, десак, муболаға бўлмайди. У хоҳ маҳаллий, хоҳ давлат аҳамиятидаги йўл бўлсин чинакамига эгасиз қолган. Гап йўлларни таъмирлаш ёки уларда ҳаракат хавфсизлигини таъминлаш эмас, балки йўл четларининг ноқонуний эгаллаб олинаётгани ва бу ҳолатга мамлакат миқёсида кўз юмиб келинаётгани ҳақида.
Бугун хоҳ якка тартибда уй-жой қурган жисмоний шахc, хоҳ юридик шахс мақомидаги корхона эгаси бўлсин кўча масаласида хоҳлаганини қиляпти. Истаса, пиёдалар йўлакчасини тўсиб, ўзи эгалик қилаётган бинонинг атрофини кўча четигача панжара билан ўраб олаяпти, хоҳласа, айвон қилиб қўйган. Унга чора кўрадиган ташкилотнинг эса ўзи йўқ.
1-мисол.
2020 йил 11 ноябр куни Kun.uz’да «Ургутдаги «тез ёрдам»га тез бориб бўлмаяпти. Тор йўлни ким кенгайтиради?» сарлавҳали танқидий мақола берилганди. Унда Ургут туман тиббиёт бирлашмасига қарашли туғруқ ва тез тиббий ёрдам мажмуаларига олиб борадиган йўлнинг торлиги, пиёдалар йўлакчаси йўқлиги, оқибатда одамлар (беморлар ҳам) йўлнинг қатнов қисмидан юришга мажбур бўлаётгани танқид қилинганди. Шунингдек, бу ҳолат туғруқ ва тез тиббий ёрдам мажмуаларига бемор олиб келаётган тез тиббий ёрдам машиналари ҳамда бошқа ҳайдовчиларининг ҳаракатланишига халақит бераётгани айтилганди.
Ургутдаги касалхона атрофида йўлнинг бир тарафи бўлмиш пиёдалар йўлакчаси ўрни аҳоли вакиллари томонидан, иккинчи тарафи эса туман тиббиёт бирлашмаси томонидан панжара билан ўраб олинган. Ўшанда мақола ёзилиши арафасида туман тиббиёт бирлашмаси раҳбари Дилшод Тоғаев ҳолат юзасидан изоҳ берган ва туман тиббиёт бирлашмаси аввалдан эгалик қилиб келган ҳудудни панжара билан ўраб олганини айтган.
Мақола эълон қилингач, Ургут туман ҳокимлиги унга муносабат билдирган ва ҳолат бўйича ишчи гуруҳ тузилгани, тез орада туғруқ ва тез тиббий ёрдам мажмуаларига кирадиган йўлда пиёдалар йўлакчаси очиб қўйилиши айтилганди. Муносабатда Ургут шаҳрининг бош режасига кўра, тез тиббий ёрдам ва туғруқ мажмуаларига кирадиган йўл 20 метр қилиб кенгайтирилиши, бу масалада пиёдалар йўлакчаси ўрнини эгаллаб олган фуқароларга огоҳлантириш берилгани ва улар беш иш кунида ноқонуний қурилмаларни бузиб олиши маълум қилинган.
Мана, қарийб бир йил вақт ўтди ҳамки пиёдалар йўлакчаси ҳам очилмади, йўл ҳам кенгайтирилмади. Бу ерда ҳаммаси аниқ ва равшан: фуқаролар йўлнинг бир қисмини ноқонуний тарзда эгаллаб олган, лекин орадан шунча вақт ўтса ҳам, уларга чора кўрадиган, йўл четидаги пиёдалар йўлакчасини очиб қўядиган мард топилмаяпти. Ўзбекистондаги маҳаллий ҳокимликлар эса гапдан нарига ўтмаслиги янгилик эмас.
2-мисол.
2020 йил 17 декабр куни Kun.uz’да «Яккабоғда нега йўлнинг ҳимоя майдонига кирувчи жой аукционга чиқариб юборилди?» сарлавҳаси билан танқидий мақола эълон қилинди. Мақолада Яккабоғдаги Қўтонбой қишлоғида жойлашган 51-мактаб олдида, йўл ёқасидаги жой аукционда нотўғри сотиб юборилгани танқид остига олинганди. Сотувга чиқарилган ва тадбиркорлардан бири сотиб олган жой йўлнинг ҳимоя ҳудудига (қизил чизиққача бўлган масофа) кириши маълум бўлганди.
Мақола эълон қилингач, Қашқадарё вилояти кадастр бошқармаси муносабат билдирган ва унда ҳақиқатан 51-мактаб олдидаги йўл ёқаси ноқонуний тарзда аукционга чиқариб юборилганини маълум қилганди.
«Ҳозирда ушбу ер майдонида қурилиш ишларини амалга ошириш мақсадга мувофиқ эмаслиги аниқланган. Бунга сабаб ушбу аукцион савдосига қўйилган новвойхона биноси қуриш учун ажратилаётган ер майдони мактаб ёнида жойлашган, шаҳарсозлик нормаларига тўғри келмайди ҳамда йўлнинг ҳимоя қисмида жойлашган.
Aйни пайтда ҳолат юзасидан туман ҳокимига ва Қўтонбой қишлоғи жойлашган секторга раҳбарлик қиладиган ИИБ бошлиғига 51-мактаб ҳудудига туташ кўча ёқасида жойлашган ер қонунларга зид равишда аукционга чиқарилгани ва аукцион ғолибига Қўтонбой қишлоғининг бошқа қисмидан ер ажратиб берилиши лозимлиги ҳақида сўровнома киритилган», дейилганди муносабатда.
Тўғри англадингиз, бу ерда ҳам ҳеч қандай ўзгариш бўлмади. Ўзбекистонда маҳаллий ҳокимликларнинг танглайи гап билан кўтарилгани, улар фақат гапиришни билишини навбатдаги марта эслатиб ўтиш ўринли. Ҳа, Яккабоғда ҳам юқоридаги муаммо бўйича ҳеч нарса бўлмади. Ноқонуний тарзда савдога чиқарилган бир парча ер муаммосини на ҳокимият, на бошқа ташкилотлар ҳал қила олмади ва тадбиркор бино деворларини кўтарди. Ҳозирги кунда унинг томини ёпиш ҳаракатида.
Юқорида йўл билан боғлиқ иккита мисол келтирдик. Аслида эса Ўзбекистонда йўлнинг ҳимоя майдонини (қизил чизиққача бўлган масофа) ёки пиёдалар йўлакчасининг ўрнини эгаллаб олиш авж олган ва бунга чора кўрадиган ташкилотнинг ўзи йўқ. Аслида бор, лекин давлат идораларининг қўлидан келадиган фақат гап, гап, гап. Дунёда одамлар коинотга бозорга боргандай чиқиб юрганда биз ҳамон «пешеходга жой қани?» деб юрибмиз.
Ҳеч бир ташкилотга йўл четини ноқонуний эгаллаб олган фуқарога ёки ташкилотга тўғридан тўғри чора кўриш ваколати берилмаган. Ҳарҳолда Ургутдаги ҳолат бўйича суриштирув олиб бораётганимизда туман ҳокимлиги қошидаги архитектура бўлими ходими вазиятга шундай изоҳ берган. Унинг айтишича, Ўзбекистонда турли аҳамиятга эга бўлган йўлларнинг ҳимоя майдони ёки уларнинг четидаги пиёдалар йўлакчаси кимлардир томонидан эгаллаб олинса, бундай ҳолатда туман (ёки шаҳар) ҳокимлиги ҳузурида тегишли ташкилотлар вакилларидан иборат ишчи гуруҳ тузилади. Ишчи гуруҳ ўрганиб чиққандан кейин масала бир ёқлик қилинади.
Ҳокимиятдагиларнинг иши «бошидан ошиб-тошиб ётганда», уларнинг бундай масалаларни ҳал қилиш учун ишчи гуруҳ тузишга ва муаммони ҳал қилишга вақти бўлармикин? Қолаверса, Ургутдаги ҳолатни кўряпмиз, аксарият ҳолларда ишчи гуруҳ қарорлари ҳам фуқаролар томонидан бажарилмайди. Ахир чиқарган қарори бажарилиши учун ташкилот одамлар олдида ҳурматга эга бўлиши керак.
Бугун Ўзбекистондаги исталган аҳоли пунктида, ҳатто бир пайтлар режа асосида уйлар қурилган йирик шаҳарларда ҳам кейинчалик одамлар томонидан пиёдалар йўлакчаси турли йўллар билан эгаллаб олинганига гувоҳ бўлиш мумкин. Туман марказларида ва қишлоқ жойларида эса вазият янада ёмонроқ. Айниқса аҳоли зич жойлашган ҳудудларда одамлар пойдеворни шундоқ кўча четидан қуйиб, пиёдалар йўлакчасининг ўрнидан уй ёки бошқа бинонинг деворини кўтарган.
Тўғри, кимдир кўча чиқиб кетганда туман йўллардан фойдаланиш корхонаси, ободонлаштириш бўлими, ҳаттто маҳалла раислари ҳам ҳокимиятга билдирги билан чиқиб, муаммо чуқурлашиб кетмасидан ечимини қилса бўлади. Аммо юқорида ёзилгандай ҳар бир ҳолат учун ишчи гуруҳини тузиш, кўча ҳудудини эгаллаб олганларга чора кўриш, кўчанинг ҳаққини ўрнига қайтариш учун нафақат ҳокимиятдагиларнинг, балки бошқаларнинг ҳам вақти йўқ.
Ургутдагига ўхшаб натижа бўлмагандан кейин туман йўллардан фойдаланиш корхонаси ёки ободонлаштириш бўлими муаммони кўрса ҳам қўл силтаб кетаверади. Қолаверса, бугун бу икки ташкилотнинг халқ орасида обрўси ҳавас қилгулик эмас. Йўл четини эгаллаб олганлар эса осонликча «жон бермайди» ҳам. Бунга Ургутдаги тез тиббий ёрдам ҳамда туғруқ бўлимларига кирадиган йўлнинг тўсиб олингани мисол. Одамлар ҳаётини яхшилашга масъул бўлган ва шу учун давлат бюджетидан маош олаётганлар эса бу муаммони ҳал қилишни ортиқча бош оғриқ деб билмоқдалар. Бу кетишда эса йўллар ҳали бери эгалик бўлмайди...
Ғайрат Йўлдош, Kun.uz мухбири
