Декабр ойининг охиридан бошлаб Солиқ қўмитаси диққат марказидан тушмаяпти. Бу органнинг баъзи қарорлари ҳар хил тортишувларга сабаб бўлди, эътирозлар баъзида баланд овозда янгради. Kun.uz ҳолат бўйича “NG Service” МЧЖ директори Владимир Срапионов ва иқтисодчи Юлий Юсупов билан суҳбатлашди.
Суҳбатни тинглаб ёки ўқиб (рус тилида) сиз қуйидагиларни билиб оласиз:
- Тадбиркорлар ва экспертларнинг солиқ хизматларига қандай даъволари бор?
- Нима учун Солиқ қўмитаси солиқ қонунчилигини бузганликда айбланмоқда?
- Қандай қилиб ҚҚС тўловчиларининг учдан бир қисми “қувғин-компаниялар”га айланди?
- Нега экспертлар Солиқ қўмитаси ўз ҳаракатлари билан бизнесни сояга олиб боради, деб ҳисоблашади?
Шокир Шарипов, журналист: Биринчи савол, ҳурматли меҳмонлар, бунчалик норозиликларнинг сабаби нима? Нима бўлди ўзи соҳада?
В. Срапионов: Декабр ойи охиридан бошлаб Вазирлар Маҳкамасининг 595-сонли қарори кучга кирди. Бу қарор ҳозир ҳамманинг оғзида. Қарор яширин иқтисодиётга қарши курашишга қаратилган. Бу аслида мутлақо тўғри йўналишдир. Сир эмаски, соядаги айланмалар бўлган ва ҳозир ҳам бор. Шунинг учун ҳам, табиийки, тартибга солувчи идоралар товарлар ҳаракати ва солиқларни ҳисоблашни бошидан охиригача назорат қилишни истайди. Ва бунинг учун юқорида айтиб ўтилган қарор баъзи янгиликларни киритади.
Хусусан:
- маҳсулот ва хизматларнинг идентификацион коди – МХИК деб аталадиган кодлар ҳар бир товар объекти учун мажбурий бўлди;
- ҚҚС тўловчиларни рўйхатга олиш шартларига тушунтиришлар берилди;
- кирувчи ҚҚС суммаларини ҳисоб-китоб қилишнинг мутлақо янги шарти пайдо бўлди.
Буларнинг барчаси яширин айланмаларни камайтиришга қаратилгани аниқ ва буни фақат мамнуният билан қабул қилиш мумкин. Бироқ буларни амалга ошириш масаласи муваффақиятли кечмаяпти. Буни кўплаб саволлар, тортишувлар мисолида кўриш мумкин.
МХИКдан фойдаланиш ҳақида аллақачон хабарлар бўлган. Бу рўйхат ҳар куни янгиланади. Эҳтимол, унинг бундай бир марталик киритилишига тўлиқ тайёргарлик кўрилмаган. Бу ҳақиқатан ҳам ташкилий ва техник жиҳатдан жуда мураккаб жараён ва уни яхшилаш керак.
ҚҚС тўловчиларини рўйхатга олишдаги ўзгаришларга келсак, бу ўзгаришлар жуда кўп! Улардан баъзилари тушунарли, аммо баъзилари ҳайрат ва саволларга сабаб бўлди. Бу тўғри иш бўлиб туюлади – хавфнинг маълум даражалари тайинланган, унга кўра солиқ органлари барча корхоналарни олдиндан баҳолашлари ва таснифлашлари мумкин. Бундай мезонлар, албатта, солиқ органларининг назорат функцияларини сезиларли даражада осонлаштиради ва уларга “шубҳали” нарсаларга эътибор қаратиш имконини беради. Аммо ушбу “хавф даражалари” ҚҚС зачётларини чеклаш учун асос бўляпти, бу, албатта, кўпчилик хўжалик юритувчи субъектларни ҳайратлантирди.
Назорат қилувчи органлар жамоатчиликнинг бу саволларини эшитгани қувонарли — куни кеча Молия вазирлиги ва Давлат солиқ қўмитаси айрим мунозарали ўзгаришларни юмшатиш бўйича қўшма баёнотини эълон қилди. Хусусан, МХИКни оммавий равишда мажбурий жорий этиш тўхтатилди ва ушбу тизимни яхшилаш учун МХИКни жорий этиш давом этадиган тўртта соҳа белгиланди. Улар, шунингдек, "хавф даражаси" мезонларини бироз юмшатишди ва камайтиришди – энг ёқимсизлари олиб ташланди.
Ю. Юсупов: Фикрингизга тўлиқ қўшиламан: мақсад яхши – яширин иқтисодиёт кўламини қисқартириш керак. Лекин ҳозир юзага келаётган барча муаммоларнинг сабаби – эълон қилинган мақсад ва фойдаланилаётган воситалар ўртасидаги номувофиқликдир.
Нега тадбиркорлар, бухгалтерлар, иқтисодчилар бонг урмоқда? Бу икки нарса билан боғлиқ.
Биринчидан. Солиқ маъмурчилиги соҳасида декабр ойининг охиридан бошлаб амалга оширилаётган чора-тадбирлар тадбиркорлик субъектларига маъмурий юкни анча оширмоқда. Ҳисоботларни топшириш нуқтайи назаридан, баъзи формаларни тўлдириш нуқтайи назаридан.
Аниқлик учун мен тадбиркорларнинг иккита қисқа хабарини ўқиб бераман:
- “Илгари мен оддий ва тушунарли ҳисобот шакллари туфайли молиявий ҳисоботларни мустақил тўлдирардим, бу менга қийин эмасди. Энди мен бухгалтер излашим керак, лекин ҳамма ҳам менга ишлашга келмайди, бозор маошини тўлашга ҳам имконим йўқ”.
- Якка тартибдаги тадбиркор: “2022 йил январ ойидан бошлаб солиқ декларацияси ҳар ой топширилиши керак. Каримов даврида ҳам, ҳокимиятнинг шов-шуви билан ҳам бу даражада эмас эди. Ҳисоботни Давлат солиқ қўмитасининг ўзи йиғиши ва тузиши мумкин, чунки уларда барча ҳисоб-фактуралар мавжуд. Биз учун эса бу меҳнат харажатларимизни сезиларли оширади”.
Биз ҳайратда қолдик – солиқ органлари ўзларига қулайлик бўлсин учун бизнинг бухгалтерия ишларимиз миқдорини бир неча бор оширди. Бундан кўра ёпилиш ва сояга кетиш ёки чет эл лойиҳалари учун ишлаш ёки онлайн ишлаш яхшироқ бўлиб қоляпти. Ёки бухгалтер ёллаш керакми якка тадбиркор? Бемаънилик бу. Бир пайтлар мен ҳисобот беришдан, ҳисоб юритишдан чарчаганим учун компанияни ёпган ва ёлғиз ишлай бошлагандим. Мени яна шунга қайтаришяпти”.
Қабул қилинган чора-тадбирларга нисбатан бундай салбий муносабатнинг иккинчи сабабини айтаман. Қўлимда Солиқ қўмитасининг икки ҳафта олдинги маълумотлари. Бугунги кунга қадар 33 755 та корхонанинг қўшилган қиймат солиғи бўйича гувоҳномалари тўхтатилган, 18 733 та корхонанинг гувоҳномаси тугатилган, 1 988 та корхонанинг гувоҳномаси бекор қилинган. Қанча компанияга гувоҳнома бериш рад этилгани ҳозирча номаълум.
Ҳаммаси бўлиб 55 минг корхона... Бу – қўшилган қиймат солиғини тўлайдиган барча компанияларнинг учдан бир қисмидир!
Ҳозир бизда уларнинг деярли 170 минги бор. Ва бу жуда яхши кўрсаткич, чунки 2018 йилда бизда атиги 7 минг ҚҚС тўловчи бор эди. Тасаввур қиляпсизми, бу қанчалик катта ўзгариш!
Эндиликда эса ҚҚС тўловчи корхоналарнинг учдан бир қисмидан ҚҚС тўловчи экани тўғрисидаги гувоҳномалари олиб қўйилди.
Бу нима дегани? Бу шуни англатадики, улар аслида солиқ тўлашлари керак, бу ҚҚС деб аталади, лекин аслида у энди ҚҚС эмас. Нега? Чунки улар етказиб берувчилар томонидан илгари тўланган ҚҚСни ҳисобдан чиқара олмайди. Бундан ташқари, компания томонидан тўланган солиқ занжирнинг қуйидаги иштирокчилари томонидан ҳисобга олинмайди. Гувоҳномадан маҳрум бўлган компания ҚҚС тўламайди, балки айланма солиқ тўлайди. Яъни Солиқ қўмитаси моҳиятан янги солиқ – 15 фоизли айланма солиғини жорий этди, бу Солиқ кодексида кўзда тутилмаган. Ҳозирда ҚҚС тўловчиларининг учдан бир қисми ушбу режимга улоқтирилган.
Гувоҳномаси тўхтатилган компаниялар учун бу нимани англатади? Бу, биринчи навбатда, ҳеч ким улар билан ишлашни хоҳламаслигини англатади, чунки улар қизил зонада бўлгани сабабли улардан узоқлашадилар. Улар билан ишлаш хавфли: сизга ҳам ёмон баҳолар тушади.
Иккинчидан, уларнинг маҳсулотлари энди қимматроқ, чунки улар ҚҚС тўлашда зачёт ололмайдилар. Улар энди маҳсулотлар нархини оширишлари керак бўлади.
Учинчидан, агар мен – ҚҚС тўловчиси ушбу компаниядан маҳсулот олсам, уларнинг ҚҚСини ҳисобга ўтказолмайман, яъни менинг маҳсулотим таннархи ҳам ошади. Натижада, мусодара қилинган сертификатларга эга компаниялар қувғин компанияларга айланиб, мутлақо даҳшатли шароитларда қолишади. Бу нега юз бергани – бу алоҳида мавзу. Бу ҳақда ҳали гаплашамиз. Аслида, сабаблар шунчалик кулгилики, ақлга сиғмайди.
Энди тасаввур қилинг, ҚҚС тўловчиларнинг учдан бир қисми, ва бу асосан йирик ва ўрта компаниялар, нормал ишлай олмайди. Бу худди ташқи тажовузкорлар мамлакатга ҳужум қилиб, ҳудуднинг бир қисмини эгаллаб олгани каби – босиб олинган жойларда компаниялар ишламайди. Солиқ қўмитамиз тажовузкорлар вазифасини бажаряпти. Тадбиркорлар ва жамоатчиликнинг кескин реакцияси сабаби шу ерда.
Ш. Шарипов: Бунинг устига занжирдаги узилишлар кейингиларга ҳам таъсир этади...
Ю. Юсупов: Албатта. Буларнинг барчаси умумий солиқ юкини оширади. Ва ёдда тутинг – “қувғин қилинган” компаниялар нормал ишлай олмайди, пул ишлай олмайди, оддий иш ҳақини тўлай олмайди ва солиқ тўлай олмайди. Ҳа, шу топда бюджет зарар кўрмайди, чунки ҚҚС тўлаш занжиридаги узилишлар туфайли компаниялар аслида бир хил солиқни икки марта, уч марта тўлашлари керак бўляпти. Бир қарашда бюджетга яхши. Аммо стратегик жиҳатдан оладиган бўлсак, мазкур ҳолат компаниялар даромадларини йўқотаётганини англатади. Ва эртами-кечми бу бюджетга таъсир қилади.
Биз айтаётган норозиликнинг сабаблари – мана шулар.
В. Срапионов: Кўплаб бухгалтерлардан кескин эътирозларни эшитдим. Ҳа, ваҳима кўряпман. Бундай шароитда бухгалтерлик касбини юритиш иложи йўқлигини айтишяпти. Ҳеч қачон бундай ваҳима ва ғазаб бўлмаган.
Ш. Шарипов: Энг кўп эътирозлар ҚҚС тўловчининг гувоҳномасини қайтаришни тўхтатиш ҳамда беришдан бош тортиш, жумладан, ҚҚС тўлашда ҳисобга олишни тақиқлаш амалиёти ҳақида эшитилмоқда. Бу амалиёт ҳам ноқонуний, ҳам иқтисодиётга зарарли деган нуқтайи назар бор. Сиз бу фикрга қўшиласизми?
Ю. Юсупов: Мутлақо қўшиламан, ўзим ҳам бу фикрни бир неча бор айтганман. Айтганимдек, амалиёт шундан иборат бўляптики, Солиқ қўмитасининг айрим мезонларига кўра, корхоналар ҚҚС тўловчиси мақомидан маҳрум бўлиб, ҚҚС ўрнига қандайдир тушунарсиз айланма солиғини тўлаяптилар. Худди шу айланма солиғи билан биз 2019 йилдан бери курашиб, уни қўшилган қиймат солиғи билан алмаштиришга ҳаракат қилдик. Нега бу ёмон?
Биринчидан, бу – Солиқ кодексига зид. Кодексда баъзи бир айблар учун ҚҚС тўловчиси мақомидан маҳрум қилиш ёки уни бермаслик мумкин бўлган норма мавжуд эмас. Иккинчидан, айтганимдек, бу компанияларнинг нормал ишлаши ва ривожланишига халақит беради. Баъзилари шунчаки “ўлдирилади”, чунки ҳеч ким улар билан муомала қилишни хоҳламайди. Бу иқтисодиётни, ҚҚС тўлаш занжирларини бузади, солиқнинг ўзини обрўсизлантиради ва охир-оқибат бюджетга путур етказади.
Бунинг ёмонлигига учинчи сабаб – бегуноҳлар жазоланади: Солиқ қўмитасини назарида айбсиз бўлса ҳам, илгари тўланган ҚҚСни сохта компания тўлаган бўлса, мен илгари тўланган ҚҚСни ҳисобга ололмайман. Нега мени бундай жазолашаётгани умуман тушунарсиз.
Тўртинчидан, жазо деб аталадиган нарса ҚҚСни тўлашда бузилишларга ҳеч қандай алоқаси йўқ. Бундан ташқари, гувоҳномани қайтариб олиш ёки бермаслик билан жазоланадиган сабаблар орасида кўпчилиги умуман жазоланиши мумкин бўлмаган ҳолатларга тегишли, гувоҳномани қайтариб олиш билан жазолаш ҳақида гапирмаса ҳам бўлади. Бу шунчаки ноқонуний. Келинг, ушбу сабабларни батафсил кўриб чиқайлик.
ҚҚС тўловчининг сертификатини олиб қўйиш ёки бермаслик рискларни таҳлил қилишда қўлланиладиган кўрсаткичлар ҳисобланади. Шу ерда айтишим керакки, хавфни таҳлил қилиш яхши ва фойдали нарса. Бу солиқ қўмитасига шубҳали компанияларни филтрлаш имконини беради. Бу нима учун керак? Тўлиқ назорат қилиш, барча компанияларни кетма-кет текшириш билан шуғулланмаслик учун, балки хатти-ҳаракатлари шубҳали бўлган компанияларга эътибор қаратиш учун. Давлат солиқ қўмитасида мавжуд кўрсаткичлар корхона тузук эканини, ҳаммаси жойида эканини кўрсатса, корхонани нега қийнаш керак? Шу мақсадда хавф таҳлилидан фойдаланилади. Бизда эса ундан бутунлай бошқа мақсадларда, корхоналарни жазолаш учун фойдаланиляпти.
Қуйида корхонани қувғин-компанияга айлантиришга имкон берувчи мезонларга мисоллар.
- Таъсисчи (иштирокчи) тўғрисидаги маълумотлар солиқ органларининг маълумотлар базасида мавжуд эмас.
Ва шунинг учун компания солиқ тўловчи мақомини йўқотади. Бу абсурд! Нега? Дейлик, ўша маълумотлар йўқ. Бусиз давлат яшай олмайдими ёки солиқ тўланишига тўсқинлик қиладими? Яна бир мезон:
- Давлат рўйхатидан ўтган манзилда солиқ тўловчининг йўқлиги.
- Бу нима дегани? Инспектор келди (ёки келмагандир, ким билади), корхона манзилида ходимлар топилмади. Ва шунинг учун компания солиқ тўловчи мақомини йўқотадими? Кейинги мезон:
- Амалга оширилаётган операцияларнинг солиқ тўловчининг фаолияти хусусияти ва турига, шунингдек, электрон ҳисобварақ-фактуралар таҳлили натижасида олинган маълумотлар сотиб олинган ва сотилган товарлар (хизматлар) ассортиментига мос келмаслиги.
Яъни, корхона нимани сотиб олиши мумкин-мумкинмаслигини мансабдор ҳал қилади... Агар тўсатдан мансабдор шахсга сотиб олинган нарса корхона қилаётган иш билан мос келмайдигандек туюлса, корхона яна четлатилганлар қаторига кириши мумкин.
Такрор айтишим керак, ушбу мезонлар хавфни таҳлил қилиш учун яхши. Агар улар алоҳида эмас – биргаликда ишлатилса. Ушбу мезонларга кўра, баъзи корхоналар атипик, ностандарт йўл тутишлари аниқ. Ва бу яна улар айбдор дегани эмас. Бу шуни англатадики, уларни янада эҳтиёткорлик билан назорат қилиш ва текшириш керак. Аммо бу мезонлардан, хусусан, битта мезондан келиб чиққан ҳолда, корхонани ҳеч қандай ҳолатда нормал ишлаш имкониятидан маҳрум қилиб бўлмайди!
Худди шу нарса бошқа мезонларга ҳам тегишли:
- солиқ декларациясини тақдим этмаслик;
- солиқ тўловчининг солиқ қарзлари мавжудлиги.
Ҳурматли Солиқ қўмитаси, агар солиқ тўловчининг сиздан қарзи бўлса, у қарзини сизга тўлай олиши керак, шундайми? У нормал ишлашидан сиз манфаатдорсиз. Сиз эса унинг ишини тўхтатяпсиз. Айтинг-чи, у қарзини қандай қоплайди? Бу ишчини яхши ишлатиш умидида унинг қўлини кесиб ташлашга ўхшайди. Абсурд! Ва бу ҳали ҳаммаси эмас.
- Улуши 50 фоиз ва ундан ортиқ бўлган таъсисчи-юридик шахсларнинг солиқ қарзлари мавжудлиги.
Хўш, бошқа компания қарзининг меникига қандай алоқаси бор, у таъсисчилардан бири бўлса ҳам? Нима учун компания ўша компаниянинг қарзи учун жазоланиши керак? Компаниялар бошқа компанияларнинг қарзлари учун жавобгар эмаслар ва ҳатто жисмоний шахслар – таъсисчиларнинг қарзлари учун ҳам жавобгар эмаслар. Чекланган жавобгарлик принципи мавжуд. Бу қонунчилигимизда ёзилган. Уни 19-асрда инглизлар ихтиро қилган. Ва биз уни бузяпмиз. Ёки:
- Бизнинг раҳбаримиз томонидан бошқариладиган бошқа компанияларда солиқ қарзларининг мавжудлиги (ёки ўша компания ҳисоботларни тақдим этмагани).
Абсурд! Балки у зарар кўрган компанияларни қутқарувчи менежердир ва у шунчаки параллел равишда компанияларда ишлаяпти? Бу ноқонуний эмас. Агар ҳисоботи жойида бўлса, нима учун бошқа компания зарар кўриши керак? Бундан ҳам “ажойиб” иккита нуқта:
- Раҳбар ёки таъсисчи банкрот деб эълон қилинган ва қасддан солиқ тўлашдан бўйин товлаганлик учун жавобгарликка тортилган ташкилот раҳбари ёки таъсисчиси бўлган.
- Юридик шахснинг раҳбари ёки таъсисчиси солиқ хавфи юқори бўлган ва қасддан солиқ тўлашдан бўйин товлаганлик учун жавобгарликка тортилган.
Хўш, дейлик, муассис ёки раҳбар бир вақтлар жавобгарликка тортилган. У айб қилган дейлик ҳам, аммо жазоланди. У бошқа ширкатнинг таъсисчиси ёки раҳбари бўлишга ҳаққи йўқ, деган ҳукм борми? Йўқ. Унда нега бу ҳуқуқни олиб қўйишяпти?
Бу инсон ҳуқуқларининг ҳақиқий бузилиши, Конституцияга зиддир. Ёки бу ерда яна бир мезон:
- Молия-хўжалик фаолиятини уч ойдан ортиқ амалга оширмаслик.
Бу ерда умуман жиноят йўқ. Компания ишламаслиги учун сабаблар камми? Маҳсулотларга талаб йўқ, ишнинг мавсумий хусусияти, пандемия. Яъни, нима учун жазоланиши умуман аниқ эмас. Уч ой давомида ишлай олмасангиз – қувғинсиз!
Яна бир бор, бу мезонлар хавф таҳлили учун жуда яхши, аммо компанияларни солиқ тўловчи мақомидан маҳрум қилиш учун – бемаъни.
Тадбиркорлар менга ёзганларидан:
- Бир қанча компаниялар асосчиси: “Эски корхонам 5 йил олдин тугатилган. Энди маълум бўлишича, бироз – 600 минг сўмга яқин қарзи қолган. Илгари ҳеч қандай шикоятлар бўлмаган. Энг қизиғи, 2 ҳафтадан ортиқ (!) Давлат солиқ қўмитасида БУ ҚАРЗНИ ҚАНДАЙ ҚАБУЛ ҚИЛИШНИ ҲEЧ КИМ БИЛМАЙДИ. Мен таъсисчи бўлган барча компаниялар бу мантиқсизлик туфайли “қизил рангда ёнди”. 5-6 та ширкатнинг фаолияти шунчаки тўхтаб қолди, БЮДЖЕТГА 60 миллион сўмга яқин солиқ ТУШМАГАН...”
Компаниялар қанча пул йўқотган, одамлар қанча иш ҳақи олмаган! Чекланган жавобгарлик принципи қандай бузилганига мисол бу. Компаниялар таъсисчининг қарзлари учун жавобгар бўлмаслиги керак. Мантиқсизлик бу!
- Бошқа бир ҳолатда компаниянинг товар айланмаси ўтган йили 1 миллиард сўмдан ошди ва ҚҚС тўловчисига айланиши керак. Лекин 20 кундан ортиқ вақт давомида мақом ололмади. “16 январгача сўровимиз бекор қилинди, кейин эса рўйхатдан ўтиш жойида йўқлиги сабабли рўйхатга олишдан бош тортишди. Барча илова қилинган ҳужжатлар ва янги шакл бўйича рўйхатдан ўтган ижара шартномасига қарамасдан. “Офисни топа олмадик”, дейишди...”
- Ресторан эгаси шундай ёзади: “Асосий етказиб берувчилар (сотув пунктлари) ҳаммаси “қизил” бўлиб қолди. Сабаби нима, ўзлари билишмайди. Лекин улар бизнинг рангимизга таъсир қилади ва бизнинг фаолиятимизга шубҳа уйғотади. Маҳсулотларини қаердан сотиб оламиз? Ким билан ишлаймиз?”
Шундай қилиб, муаммо хавфни таҳлил қилиш воситаларидан мутлақо нотўғри – корхона учун мутлақо ноқонуний жазо чорасини қўллаш учун қўлланишидадир. Қўшилган қиймат солиғини тўлаш корхонанинг ҳуқуқи эмас, балки жавобгарлигидир. Хўш, бу қандай жазо – мажбуриятларни бажаришни тақиқлаш?
Хулоса шуки, ҚҚС тўловчи мақомидан маҳрум қилиш амалиётини қатъиян ман этиш зарур. Такрор айтаман: ҳозирда ҚҚС тўловчи корхоналаримизнинг учдан бир қисми бу мақомдан вақтинча ёки доимий маҳрум.
В. Срапионов: Қўшимча қилган бўлардимки, Солиқ кодексида корхона қўшилган қиймат солиғини тўлашга ўтиш бўйича жуда оддий шарт ва мажбурият бор – бу бир миллиард сўмдан ортиқ йиллик айланма. Ушбу мезонга кўра, корхона солиққа тортишнинг ушбу шаклига ўтиши, солиқ органлари эса уни рўйхатдан ўтказиши шарт. Ҳаммаси оддий. Ва кодексда ҚҚС тўловчи мақомини тўхтатиб туриш ва бекор қилиш учун ҳеч қандай шартлар мавжуд эмас.
ҚҚС тўловчининг мақомини тўхтатиб туриш имконияти ва бундай тўхтатиб туриш оқибатлари юқорида айтиб ўтилган 595-сонли ҳукумат қарорида пайдо бўлди.
Ва бу ерда мен турли даражадаги қоидалар ўртасидаги зиддиятни кўрмоқдаман. Кодекс ҳали ҳам Вазирлар Маҳкамаси қароридан юқори. Мамлакатимизнинг “Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида”ги қонунида шундай ёзилган. Агар бу тўғри бўлса, Давлат солиқ қўмитасининг ўтган ойдаги янги амалиёти амалдаги қўшилган қиймат солиғи тўловчиси мақомини тўхтатиб қўйиш, юмшоқ қилиб айтганда, ҳайратланарли. Бунинг оқибатлари эса, менимча, шунчаки ҳалокатли.
Шу ўринда бир қизиқ жиҳат бор. Сўнгги пайтларда Давлат солиқ қўмитаси солиқ узилишлари коэффициенти соф ахборот кўрсаткичи эканини бир неча бор таъкидлади, бу шунчаки шерикларга бўлажак ҳамкор солиқларни кам тўлаган бўлиши мумкинлиги ҳақида сигнал беради деб.
Аммо бу шунчаки маълумотми? Агар корхона контрагентдан шундай ёмон ва хунук коэффициентни кўрса, бу шунчаки маълумот эмас, балки бизнес қарорларига таъсир қилади. Яъни ҚҚСни қоплаш имконсиз бўлиб қолади, бу тўғридан тўғри сотиб олинган товарлар/хизматлар нархининг худди шу 15 фоизга ошишини англатади. Демак, бу шунчаки “ахборот омили” эмас, балки иқтисодий омил, жазо воситаси.
Ш. Шарипов: Нашрларда узилиш коэффициенти бўйича эътирозли фикрлар янграяпти. Бу нима эканини ва нима учун бизнес уни ёмон кўраётганини тушунтириб берсангизлар.
В. Срапионов: Ҳозир жуда кўпчилик ҚҚС бўйича узилиш коэффициенти нима эканини билишни хоҳлайди. Мен бу нохуш коэффициентни ҳеч қаердан, ҳеч қандай меъёрий ҳужжатда топмадим. Бу нафақат Солиқ кодексида, охирги 595-чи қарорда ҳам йўқ. Бу ажабланарли. Чунки бу коэффициент электрон ҳисоб-фактуралар кўринишидаги янги қўшимча устун сифатида пайдо бўлди. Аммо ЭҲФ шакли шунчаки қоғоз ёки ихтиёрий планшет эмас, у 14.08.2020 йилдаги 489-сон ҳукумат қарорига 2-иловада ўрнатилган. Бундай ҳужжатга ҳар қандай ўзгартириш фақат Вазирлар Маҳкамаси қарори билан рухсат этилади. Шу ўринда савол туғилади – ҚҚС бўйича фарқ коэффициентининг пайдо бўлиши учун қонуний асос борми?
Бизнинг корхонамиз мисолида бу коэффициент жуда баҳсли параметр эканини кўриш мумкин. 23 декабрда биз коэффициентнинг максимал қийматини кўрдик – “1”, “бордо” рангда. Лекин солиқдан қарзимиз йўқ! Охирги 20 йил ичида бўлмаган ҳам – Солиқ қўмитасининг барча очиқ маълумотлар базаларида кўришингиз мумкин. Сабаблар ҳақида сўраганимизда, товарлар/хизматлар етказиб берувчиларимизнинг солиқ қарзлари борлигини айтишди. Ўз навбатида, “бордо” коэффициенти бизни бошқа шериклар учун “токсик” қилди. Биз билан ишлашни давом эттирмайдиганлар чиқди.
Ўз навбатида, биз ҳам юқори коэффициентларга эга бошқа ҳамкорларимиз билан ишлай олмаслигимизни тушунамиз, чунки биз уларнинг ҚҚСни ҳисобга ололмаймиз. Натижада маҳсулотдаги солиқ юкини жараённинг барча иштирокчиларига тақсимловчи ҚҚС бирданига 15 фоизлик айланма солиғига айланди. Ажойиб! Шунинг учун мен “фалокат” сўзини айтдим. Чунки ишлаб чиқариш фаолияти учун бу ҳақиқий фалокат!
Худди шу нарса экспортчиларга ҳам тегишли, улар ҚҚСни қайтаришни айнан шу омилга камайтиради. Яқинда, 17 январ куни бўлиб ўтган матбуот анжуманида бу ҳақда бевосита Солиқ қўмитаси раиси айтиб ўтди. Бу қанчалик қонуний ва асосли? Бу ҳақда ҳали айтаман. Экспортчиларга ҚҚСни қайтариш – жаҳон амалиёти, бунда ғайриоддий нарса йўқ, лекин мен биламанки, кўплаб экспортчилар аллақачон юқори коэффициент олганлар, яъни улар ҚҚСни қайтаришнинг сезиларли миқдорини йўқотадилар. Бу уларнинг кейинги экспорт фаолиятига, мамлакатдаги валюта тушумларига қандай таъсир қилади? Ўйлайманки ёмон.
Ю. Юсупов: Шу муносабат билан мен Солиқ қўмитасидан нафақат коэффициентларни қандай ҳисоблаётганини, аниқлаётганини тушунтиришини, балки Солиқ кодексига риоя қилишини ҳам сўрамоқчиман. Солиқ тўловчилар Солиқ кодекси талабларига риоя қилишлари шарт – бу аниқ. Аммо Солиқ қўмитасининг ўзи ҳам Солиқ кодекси нормаларига кам бўлмаган даражада риоя қилиши керак.
Ш. Шарипов: Солиқ маъмурчилигини рақамлаштириш кўп муҳокама қилинмоқда. Фойдали нарсага ўхшайди. Лекин негадир норозилик билан учрашди.
Ю. Юсупов: Фойдали ва зарур нарса. 5-10 йилдан буён амалга оширилаётган рақамлаштириш солиқ органларининг ҳам, бизнеснинг ҳам ҳаётини анча осонлаштирди. Аммо биз айтаётган сўнгги ўзгаришлар бизнес учун вазиятни ёмонлаштиради, унинг харажатларини сезиларли даражада оширади.
Молия идоралари вазиятни тузатишга уринаётгани бу яхши. Ва биз бу вазиятдан маълум сабоқ олишимиз керак. Рақамлаштириш тайёргарлик билан бўлиши керак. Муаммо шундаки, бу қадамларга яхши тайёргарлик кўрилмаган. Солиқ органларида компютер қуввати етарли эмас, буларнинг барчасини тайёрлайдиган, ҳақиқатга мослаштира оладиган малакали мутахассислар етишмайди. Жуда кўп кераксиз маълумотлар тўпланади, ишончим комилки, тўпланган маълумотларнинг 99 фоизи ҳеч қаерда ишлатилмайди.
Яъни, бизнес учун харажатларни минималлаштириш керак, ҳатто сиз жуда фойдали иш билан шуғуллансангиз ҳам. Бу бизнесга қандай таъсир қилишини, қанчалик кўп меҳнат талаб қилишини ва харажатлар ўзини оқлайдими, йўқми – ўйлашимиз керак.
Аслида, маълумотни аллақачон мавжуд дастурий маҳсулотлардан тўплаш мумкин. Бунинг учун сиз 1C ва 1UZ билан мос келадиган тизимни ишлаб чиқишингиз керак. Бухгалтерлар ўзгаришларни сезмайдилар ва ҳеч қандай ноқулайлик бўлмайди.
Бунинг ўрнига бизнеснинг аҳволини кескин ёмонлаштирган қандайдир улкан мураккаб ахборот тизимини ўйлаб топишди ва бизнеснинг сояга тушишига сабаб бўлишяпти. Воситалар мақсад (иқтисодни соядан чиқариш) учун эмас, балки мақсадга қарши ишлаяпти.
В. Срапионов: 2020 йилдан бошлаб электрон ҳисобварақ-фактуралар (ЭҲФ) тизими жорий этилди ва анча муваффақиятли ишламоқда – ажойиб тизим, рақамлаштириш афзалликларининг аниқ натижаси. Бу бухгалтернинг ҳам, солиқ органларининг ҳам ишини сезиларли даражада осонлаштиради – ҳамма нарса тўлиқ шаффоф бўлди, кирувчи ва чиқувчи ЭҲФни тўлиқ рўйхатга олиш, ҚҚС суммаларини автоматик ҳисоблаш ва ҳисобга олиш. Солиқ органлари энди корхоналарга бориб, бир даста қоғоз ҳужжатларни текширишлари шарт эмас, кўп кунлик текширишларга ҳожат қолмайди, солиқ инспекторлари корхоналар ҳисоботини янада мазмунли назорат қилишга улгурди. Чунки “ишхонадан чиқмасдан” ҳаммаси кўриниб қолди, ҳаммаси шаффоф. Ажойиб ечим!
Аммо биз рақамлаштириш бўйича унчалик муваффақиятли бўлмаган уринишларни ҳам кўряпмиз – масалан, юқорида айтиб ўтилган МХИК. Бу қадам ҳали тайёр эмас, якунланмаган. МХИКни жорий этиш ҳозиргача фақат айрим соҳаларда чекланган фойдаланиш учун қолдирилгани яхши бўлди. Бу – пахта, шиша, цемент, ёғоч. Аммо бу соҳалар учун ҳам саволлар мавжуд.
Масалан, “шиша” нимани англатади? Бу шунчаки шиша листларими ёки шиша буюмларми? “Ёғоч” нима? Ёғоч маҳсулотларининг бутун ассортиментими? Мисоллар кўп. Афсуски, сўзлар қандай тушунилиши кераклиги ҳеч қаерда ёзилмаган. МХИК нимани қамраб олиши-олмаслиги ҳақида жуда аниқ кўрсатмалар бўлиши керак.
Бу – ҳақиқатда катта ҳажмдаги ахборот. Ва маҳсулот ассортименти доимий равишда, ҳар куни, деярли ҳар бир янги товарлар етказиб бериш билан тўлдирилади. Ва ҳар бир янги позиция янги МХИКни талаб қилади, у рўйхатдан ўтиши, маълумотлар базасига киритилиши керак ва мен онлайн касса аппаратларида ишлайдиган сотувчилар қандай буни эплашини тасаввур этолмайман. “Корзинка” ёки “Макро” каби йирик савдо тузилмалари буни қилишлари мумкин – улар юқори даражадаги автоматлаштиришга эга. Кичик сотувчиларчи?
Ш. Шарипов: Нашрларда Солиқ қўмитаси ўз ваколатларини ошириб, Солиқ кодексининг айрим қоидаларидан нотўғри фойдаланаётгани ҳақидаги иддаоларга дуч келаман. Хусусан, гап хавф таҳлилидан фойдаланиш амалиёти, камерал аудитини ўтказиш ва кодекснинг тегишли экспертиза тўғрисидаги қоидалари ҳақида бормоқда. Бу ҳақда бизга кўпроқ маълумот бера оласизларми?
В. Срапионов: “Лозим даражадаги эҳтиёткорлик” деган нарса бор. Бу Солиқ кодексининг 15-моддасида кўрсатилган. Фақат учта параграф бор, уларнинг барчаси маъно жиҳатидан жуда оддий. Охирги, учинчи хатбошида айтилишича, солиқ органлари солиқ тўловчиларга барча хўжалик юритувчи субъектлар тўғрисида умумий маълумот беради. Бу эса Давлат солиқ қўмитасининг расмий веб-сайтида мукаммал тарзда амалга оширилган. Раҳмат. Агар керак бўлса, ҳар ким потенциал шерикнинг солиқ ҳолатини текшириши ва унинг фаол тадбиркорлик субъекти эканини кўриши мумкин.
Аммо яқинда солиқ органлари ушбу моддани ўзига хос тарзда шарҳладилар: сотувчи корхона тўламаган солиқларни сотиб олувчи корхонага юклаш ҳуқуқи деб. Бу юқорида айтиб ўтганимиздек, ҚҚС узилиши коэффициенти орқали амалга оширилди. Аммо 15-моддада бундай нарса йўқ! У ерда оддий ва аниқ ёзилган, агар контрагент бирон бир сабабга кўра битим бўйича ўз мажбуриятларини бажармаган бўлса (масалан, у пулни олган, лекин товарни етказиб бермаган бўлса), унда бундай аянчли натижадан йўқотишлар сизга тегишли, яъни сизнинг фойдангиздан. Ва бу тушунарли ва жуда адолатли.
Камерал текширувида яна бир нотўғри талқинни кўраман. Корхона ортиқча тўланган ҚҚСни қайтариш учун ариза берганида камерал текширув мажбурийдир. Бу икки йилдан бери (янги Солиқ кодексига мувофиқ) амалда бўлган умумий тартибдир. 17 январ куни юқорида айтиб ўтилган брифингда Солиқ қўмитаси раиси ҚҚСни қайтариш ҚҚС бўшлиғи коэффициентига мослаштирилишини маълум қилди, яъни экспортёрнинг учинчи томон етказиб берувчилари томонидан солиқларни тўламаганига қараб.
Камерал аудитнинг мақсади ва мазмуни Солиқ кодексининг 138-моддасида белгиланган. Ушбу моддага қараймиз. Матнда солиқ тўловчининг касса текширувига учинчи шахсларнинг молиявий ва солиқ ҳисоботларини киритиш имконияти ҳақида ҳеч қандай эслатма йўқ. Учинчи шахслардан ҳужжатларни сўраш Солиқ кодексининг 147-моддасида назарда тутилган бўлса-да. Аммо бундай сўров “... текширилаётган солиқ тўловчининг фаолияти” ҳақидаги ҳужжатларга тааллуқли (масалан, икки томонлама ҳужжатларни – шартномалар, актлар, ҳисоб-фактураларни ва бошқаларни таққослаш, ва бу тушунарли). Учинчи шахсларнинг солиқ ва молиявий ҳисоботларига эмас!
Икки томонлама ҳужжатларни сўраш одатий ҳол, бу ҳар доим шундай бўлган ва бунга ҳеч қандай эътироз йўқ. Аммо бошқа хўжалик юритувчи субъектлар томонидан солиқларни тўламаганлик учун текширилган солиқ тўловчига молиявий жавобгарликни қўллаш қонуний асосга эга эмас. Бу Солиқ кодексининг 138- ва 147-моддаларида йўқ. Демак, бу амалиёт нотўғри, ноқонунийдир.
Ва бу ерда менда оддий савол бор. Солиқ қўмитаси реал вақт режимида барча солиқ тўловчиларнинг ЭҲФсини кўради. Кирувчи ва чиқувчи ЭҲФ регистрларини ва тегишли ҚҚС суммаларини кўради. Бу шуни англатадики, у қонун ҳужжатларида белгиланган муддатларда тўланиши керак бўлган ҚҚС суммаларини кўради. Ва агар тўсатдан кимдир, негадир, ўз вақтида солиқ тўламаса, Солиқ қўмитаси буни кўради. Хўш, нега тўламаганлардан солиқ қарзини ундирмаслик керак? Давлат солиқ қўмитасига бу борада ваколат берилган. Нега энди бошқа одамларнинг қарзлари ўзга корхонага, яъни виждонли солиқ тўловчига ўтказилмоқда? Бунда ҳеч қандай мантиқ йўқ ва бу ҳайратга сабаб бўляпти. Бу, албатта, адолатли эмас. Яна айтаманки, Солиқ кодекси матнида бундай нарса йўқ.
Ю. Юсупов: Биз яна Солиқ кодексини эркин, ўзбошимчалик билан изоҳлашга дуч келмоқдамиз. Лозим даражадаги эҳтиёткорлик компания ишлаб чиқарувчисига шунчаки ишорадир: “Ким билан ишлаётганингизни кузатиб боринг ва муаммоларингиз учун сиз жавобгар бўласиз”. Солиқ қўмитаси эса кодексни шундай изоҳлайди: “Ҳамкорингиз тўламаса, улар учун солиқни сиз тўлайсиз”. Бу кодексда йўқ.
Хатарларни таҳлил қилишда ҳам худди шундай: корхоналарни кейинчалик назорат қилиш мақсадида уларни саралашнинг мутлақо нормал воситаси уларни солиқ тўловчи мақомидан маҳрум қилиш воситасига айлантирилди. Аммо Солиқ кодексида бундай нарса йўқ. Яқин ҳам келмаган.
Бу ерда фақат бир нарсани айтишимиз мумкин: илтимос, ҳурматли Солиқ қўмитаси, Солиқ кодексига риоя қилинг! У биз – солиқ тўловчилар учун қонун бўлганидек, солиқларни тўғри тўлашимизни назорат қилувчи идора учун ҳам қонун бўлиши керак. Ва агар сиз ўзингиз қонунларни бузсангиз, биздан солиқ тўлашни талаб қилишга маънан ҳаққингиз йўқ. Сиз ноқонуний хатти-ҳаракатларингиз билан бизнесни яширин иқтисодиётга олиб бораяпсиз.
Ш. Шарипов: Кўпчилик ўйлаганидек, бугунги кунда солиқ органлари ва солиқ тўловчилар ўртасидаги ўзаро муносабатларда манфаатлар мувозанати бузилганми? Бундай мувозанатга қандай эришиш мумкин?
Ю. Юсупов: Менимча, мувозанат бузилган, қаттиқ бузилган. Бу Солиқ кодексининг баъзи, босқичма-босқич бунга мослаштирилаётган айрим қоидалари билан боғлиқ бўлиши мумкин. Лекин, энг аввало, Солиқ қўмитаси амалиётида муаммолар бор ва бу – Солиқ кодексининг қоидаларига зид.
Нима учун мувозанат бузилган ва уни қайта тиклаш нега қийин? Ўзбекистон ёш давлат ва биз демократик тамойилларга асосланган давлат сифатида эндигина ривожлана бошлаяпмиз. Мамлакатимизда, афсуски, демократик давлатлардаги каби тийиб туриш ва мувозанат механизмлари, ҳокимиятнинг бўлиниш механизмлари ҳалигача яхши ишламаяпти. Бу мувозанатни, биринчи навбатда, суд тизимининг яхши иши туфайли сақлаб қолиш мумкин.
Қайси бири давлат идораси, шу жумладан, Солиқ қўмитаси қонунни бузса, солиқ тўловчи бундан зарар кўради, у судга мурожаат қилади ва суд, ким бўлишидан қатъи назар, судланувчининг мақомига эмас, қонунга қарайди. Ва суд айтади: ҳа, қонун бузилган ва кўрсатилган зарарни қопланг, шунингдек, қонунни бузганларни жазоланг. Афсуски, бу бизда ишламаяпти, суд-ҳуқуқ тизимимиз бу вазифани бажармаяпти ёки жуда ёмон бажаряпти. Шунга кўра, солиқ тўловчилар ва уларга қарши бўлган бошқа томон тенг бўлмаган вазн тоифаларида. Солиқ тўловчиларнинг шикоят ва сўровлари эса, матбуотдаги чиқишларидан ташқари, умуман олганда, Солиқ қўмитасига бас келолмаяпти. Аммо, афсуски, бошқа воситалар йўқ.
Бундай вазиятда нима қилиш керак? Демократик институтлар, суд-ҳуқуқ тизимини ривожлантириш каби тушунарли умумий нарсалар бор. Шунингдек, бизда, бу ҳолатда ўз сайловчилари учун туриши мумкин бўлган қонун чиқарувчи ҳокимият мавжуд.
Шунингдек, ҳукумат бирор нарса қилишга қарор қилса, ўз қарорларини олдиндан муҳокама қилиши учун қўшимча қайта алоқа механизмларини яратиш керак. Бу борада норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларини дастлабки муҳокамадан ўтказиш амалиёти қўлланилмоқда. Бизда бу тартибни четлаб ўтишга уринишлар бор. Давлат органлари, жумладан, Солиқ қўмитаси, Молия вазирлиги ва бошқа органлар жамоатчиликка қулоқ тутиши керак. Кўплаб танқидий шарҳлар, кўплаб шикоятлар мавжуд, аммо тегишли органлар шунчаки эшитмайди, ҳеч қандай муносабат билдирмайди. “Ҳар қандай ҳолатда ҳам бу мақсадга эришишимиз керак” деган тушунчада бўлишади. Аммо амалиёт шуни кўрсатадики, сиз шундай ҳаракат қилсангиз, усуллар, оқибатлар ҳақида ўйламасдан ҳаракат қилсангиз, кўпинча мақсадга эриша олмайсиз. Аксинча, тескари натижа олинади.
Бизнес ҳамжамиятимизни қонунийлаштириш ва иқтисодий тараққиётни жадаллаштиришдек тўғри эзгу мақсадни амалга ошириш учун тегишли адекват усулларни қўллаш зарур. Жамоатчилик, экспертлар, ишбилармонлар билан жуда яқин алоқада бўлиб, фикр-мулоҳазаларини олишимиз керак. Акс ҳолда, тескари натижа олиш мумкин.
Ш. Шарипов: ҚҚС тўловчи мақомидан маҳрум этилган 55 минг корхона... Иқтисодиётга етказилган, ҳеч бўлмаганда тахминий зарарни баҳолаш мумкинми?
Ю. Юсупов: Иқтисодиётга етказилган зарарни аниқроқ маълумотларга эга бўлсак ҳисоблашимиз мумкин: улар қандай корхоналар, қандай айланмаси бўлган, қанча муддатга қўшилган қиймат солиғи тўловчи мақомидан маҳрум бўлган ва ҳ.к. Аммо бу фақат тўғридан тўғри зарар эмас. Бундай хатти-ҳаракатлар давлатга ишончсизликни кучайтиради. Кейинчалик, давлат тўғри қарорлар қабул қилса ҳам, ишончсизлик туравериши мумкин. Бу умумий муҳитни, хусусан бизнес муҳитини ёмонлаштиради. Бу ушлаб кўриб бўлмайдиган нарсадир. Аммо бу янада хавфлироқ.
Ҳа, ишбилармонлик муҳитининг ҳолати баъзи миқдорий ифодаларга эга: солиқ юкининг ҳажми, турли рухсатномалар сони ва бошқа маъмурий тўсиқлар. Аммо “ишонч” атамаси билан аниқ боғлиқ бўлган бошқа нарсалар ҳам бор. Тадбиркорларнинг бир-бирига ишончи ҳақида гапирдик. Ва бу жуда муҳим, чунки корхоналар бир-бирига ишонмаса, бўшлиқлар нисбати туфайли бу иқтисодиётга катта зарар келтиради, чунки битимлар тузилмайди. Бундай нотўғри жазо чоралари ишончни йўқ қилади.
Бизнесда ҳам, давлатга нисбатан ҳам ишончнинг йўқлиги ёмон бизнес муҳити бўлиб, у иқтисодий ривожланишга зарар етказади.
Шокир Шарипов суҳбатлашди.
