Ўзбекистон бир неча йилдан бери уран қазиб олиш бўйича жаҳондаги бешинчи мамлакат мақомини сақлаб турибди. Хўш, бу қазилма бойликнинг нархи қанча, Ўзбекистон қазиб олган уранини нима қилади?
Дунё конларидан табиий уран ишлаб чиқаришнинг учдан икки қисми Қозоғистон, Канада ва Австралия ҳиссасига тўғри келмоқда. Бу ҳақда Жаҳон ядро ассоциацияси (WNA) маълумот берди.
2021 йилда қазиб олинган ураннинг энг катта қисми Қозоғистон ҳиссасига тўғри келган. Қўшни республикада ўтган йил давомида 21,8 минг тонна уран ишлаб чиқарилган ва бу кўрсаткич дунё бўйича қазиб олинган жами маҳсулотнинг 45 фоизини ташкил этади. Кейинги поғоналарни Намибия (5,7 минг тонна) Канада (4,6 минг тонна) ва Австралия (4,1 минг тонна) банд этган.
Ушбу рўйхатда Ўзбекистон бешинчи ўринда қайд этилган. Ўтган йил давомида республикада 3,5 минг тонна уран қазиб олинган. Бу кўрсаткич 2020 ва 2019 йилларда ҳам 3,5 минг тоннани, 2018 йилда эса 3,4 минг тоннани ташкил этган.
Ўзбекистон 2020 йилда ҳам жаҳонда уран қазиб олиш бўйича 5-ўринда эди.
Уран захиралари
Дунё бўйлаб табиий уран захиралари 6,14 миллион тонна ҳажмида баҳоланган. Шундан 28 фоиз қисми Австралия, 15 фоиз қисми Қозоғистон ва 9 фоиз қисми Канада ҳиссасига тўғри келади. Кейинги ўринларда жойлашган Россия, Намибия ҳамда Жанубий Африка Республикаси уран захираларининг мос равишда 8 фоиз, 7 фоиз ва 5 фоиз қисмига эгалик қилади.
Маълумотларга кўра, Ўзбекистонда аниқланган уран конларида 132,3 минг тонна ресурслар мавжуд эканлиги қайд қилинган. Бу бутун дунё бўйича барча уран хомашёсининг 2 фоизини ташкил қилади.
Уранга бўлган бир йиллик талаб қанча?
WNA таҳлилларига кўра, 2021 йилда дунё бўйича уранга бўлган эҳтиёж 62 500 тоннани ташкил этиб, ишлаб чиқариш талабнинг 77 фоиз қисмини қоплаган.
Ураннинг асосий истеъмолчилари сифатида АҚШ, Франция, Россия, Хитой ва Жанубий Корея каби мамлакатлар келтириб ўтилади.
Прогнозларга кўра, уран истеъмоли 2030 йилга бориб, 79 400 тоннага, 2040 йилга бориб эса 112 300 тоннага етиши мумкин. Бу каби кескин ўсишга сабаб сифатида АҚШ ва Ғарбий Европанинг бир қатор мамлакатларида реакторларнинг иш фаолиятини тўхтатишга ҳаракатлар бошланганига қарамай, Хитой, Ҳиндистон ва бошқа бир қанча мамлакатларда янги реакторларнинг ишга туширилиши кутилаётгани келтириб ўтилган.
Ўзбекистон қазиб олинган уранни нима қилади?
Китко нашрининг ёзишича, Ўзбекистон уранни мамлакат ичида қайта ишламайди ва бутун ишлаб чиқарилган маҳсулотларни бошқа давлатларга экспорт қилади. Навоий кон-металлургия комбинати бош директори ўринбосари Нурмат Жулибековнинг «Экономическое обозрение» журналида чиққан мақоласида ҳам Ўзбекистонда олинувчи уран республикада ишлатилмаслиги ва тўлиқ ҳажмда хорижга экспорт қилиниши айтиб ўтилган.
НКМК Ўзбекистонда табиий уран олувчи ягона корхона ва дунёдаги етакчи компаниялардан бири ҳисобланади. 2022 йил бошидан компания учга бўлиниб, унинг таркибидан ажратилган “Навоийуран” давлат корхонаси ташкил этилди.
Корхона Жаҳон ядро ассоциацияси аъзоси ҳисобланиб, уранни дунёнинг етакчи компаниялари, жумладан, AREVA NC (Франция), Converdyn (АҚШ), Cameco (Канада), CNEIC (ХХР) ва бошқаларга экспорт қилади.
Ураннинг баҳоси қанча?
5 июл ҳолатида 1 кг уран нархи жаҳон бозорида қарийб 113 долларга баҳоланган. Ҳозирги нархлардан келиб чиқиладиган бўлса, 2021 йилда Ўзбекистонда 395,5 млн долларлик уран қазиб олинган.
- Таққослаш учун, 7 июл ҳолатига 1 унция (31,1 грамм) олтиннинг жаҳон бозоридаги баҳоси 1742 долларни ташкил этмоқда. 1 кг олтиннинг нархи эса қарийб 61,4 минг долларга тенг.
Охирги 20 йилликда уран нархлари бўйича энг юқори кўрсаткич 2007 йилнинг 1 июн куни қайд этилган. Ушбу даврда 1 кг уран нархи 311 долларгача кўтарилган. Кейинги даврда маҳсулот нархининг пасайиши Европа мамлакатларининг атом электр станцияларидан босқичма-босқич тарзда воз кеча бошлаши ва яшил энергетика секторини ривожлантиришга урғу бераётгани билан изоҳланади.
Ўзбекистоннинг уран бўйича режалари
Май ойида президент Шавкат Мирзиёвга қимматли металлар, хусусан уран қазиб олишдаги режалар бўйича маълумот берилган эди. Маълум қилинишича, сўнгги йилларда уран бўйича 27 та янги кон очилиб, барқарор хомашё базаси яратилган. Лекин соҳадаги имкониятлар анча кўп.
2022-2026 йиллар учун дастур ишлаб чиқилиб, шу асосда 8 та янги кон ва 18 та истиқболли майдон ҳисобига уран захирасини ошириш, замонавий бурғилаш ускуналарини олиб келиш, рақамли геология моделини яратиш кўзда тутилмоқда.
“Навоийуран” давлат корхонаси трансформация қилинади; хорижий мутахассислар жалб этилиб, технологик жараёнлар такомиллаштирилади.
Достон Аҳроров тайёрлади.
