«Дунёни ўзгартирган одам» — СССРнинг сўнгги йиллари ва унинг сўнгги раҳбари Горбачёв ҳақида

Михаил Горбачёв совуқ урушни тугатиш учун ҳаммадан кўпроқ ҳаракат қилган инсон сифатида дунё бўйлаб чуқур ҳурмат қозонди. Аммо собиқ совет иттифоқи ҳудудида кўплар уни умрининг охиригача мамлакат парчаланишида айблади.

1985 йилда, Горбачёв КПСС (Совет иттифоқи коммунистик партияси) Марказий қўмитаси бош котиби лавозимини эгаллаганида, ўзининг 54 ёшида у сиёсий бюронинг энг ёш аъзоси эди ва унгача мамлакатни бошқариб келган бошқа қариб қартайиб қолган аппаратчилар фонида алоҳида ажралиб турарди.

Леонид Брежнев, Юрий Андропов ва Константин Черненконинг 20 йиллик бошқаруви даврида советлар иттифоқи чуқур турғунликка юз тутганди.

1970-йилларда нефт доллари оқими кириб келиши совет халқига камтаргина бўлса-да, аввал мисли кўрилмаган фаровонлик тақдим этганди. Аммо режали иқтисодиётнинг тизимли муаммолари ҳал этилмаганди.

Пасайиш ва парчаланиш

Совет иқтисодиёти сариёғ ўрнига замбараклар ишлаб чиқарарди. Истеъмол товарлари, жумладан, асосий озиқ-овқат маҳсулотлари тақчиллиги советлар иттифоқида кундалик турмуш тарзини заҳарлаб, одамларни жуда кўп вақтини навбатларда туришга сарфлашга мажбур қиларди.

80-йиллар бошида жаҳон бозорида нефт нархи қулаши ресурс талаб этадиган, рентабеллик билан ишламайдиган корхоналар фаолиятини сақлаб қолишни қийинлаштиради. Бу вақтда совет қўшинлари Афғонистонга бостириб кирганди ва у ерда тез орада қонли партизан уруши ботқоғига кириб қолганди, бу урушнинг охири кўринмасди.

Уруш, халқаро изоляция, Иккинчи жаҳон урушидан кейинги ўн йилликларда рўёбга чиқмаган коммунистик мўл-кўлчилик ваъдалари - буларнинг бари совет одамларининг ҳукуматга ишончига путур етказди. Бундай ишончсизлик турли кўринишларда намоён бўлди: алкоголизм, давлат мулкини ўғирлаш ва режимга бўйсунмаслик бўйича тобора жасоратли ҳаракатлар.

Горбачёвнинг бош котибликдаги ўтмишдошларидан бири Юрий Андропов гайкаларни қаттиқроқ бураш орқали тизимни сақлаб қолишга уриниб кўрганди: ишлаб чиқариш интизомини кучайтириш (милиция кун бўйи заруратсиз иш жойида бўлмаганларни рейд қиларди), коррупционер бюрократларнинг алоҳида кланлари устидан очиқ суд жараёнлари, диссидентларни таъқиб қилиш.

Аммо Андропов олий лавозимда атиги 15 ойга яқин ўтириб, вафот этди - шундан амалда 10 ойга яқинида ишлади. Унинг ўрнига келган Константин Черненко ҳам аллақачон мункиллаб қолганди ва касал эди - у Андроповдан кўра кўпроқ яшай олмади ва тарихда фуқаролар деярли танимаган раҳбар сифатида қолди.

Кучга тўлган даврида ҳокимиятга чиққан Горбачёв кенг кўламли ислоҳотлар дастурини бошлади ва уни «қайта қуриш» деб атади.

Сталинизмдан кўнгил қолиш

Михаил Сергеевич Горбачёв 1931 йил 2 мартида Ставропол ўлкасида оддий деҳқон оиласида туғилган. Унинг оиласи ҳам Катта террордан четда қолмаган, гарчи бошқалар билан солиштирганда осон қутулган бўлса-да: онаси томонидан бобоси 1937 йилда троцкизм учун ҳибсга олинган - бу шунчалик ноҳақ айблов бўлганки, бир йил ўтиб уни қўйиб юборишган.

Кейинроқ Горбачёв унинг бобоси билан содир бўлган воқеа бўлажак бош котибнинг совет тузумига бўлган қарашларини ўзгартирганини айтади. Аммо бу анча кейинроқ бўлган.

Сталин бошқаруви даврида одамлар буни хаёл қила олишмаган ва «шубҳа остига олинган» қариндошлардан воз кечишган.

BBC билан интервьюда Горбачёв мактабда битирув иншоси мавзуси Сталин бўлганини эслайди. Ва бобоси ҳибсга олингани ёш колхозчининг ижтимоий лифт бўйлаб ишонч билан кўтарилишига ҳеч қандай тўсқинлик қила олмайди.

1948 йилда Горбачёвнинг отаси, ўрим-терим йиғинида фаоллик кўрсатган комбайнчи Социалистик меҳнат қаҳрамони юлдузини олади, унга ёрдамчилик қилган ўсмир ўғли эса Меҳнат қизил байроқ ордени билан тақдирланади.

19 ёшида илғор ва фаол сифатида Коммунистик партия аъзолигига тавсия этилади ҳамда МГУ (Москва давлат университети)нинг нуфузли юридик факультетига қабул қилинади. У имтиҳонларсиз ўқишга кирган - яъни академик муваффақият учун эмас, балки чекк ҳудуддан бўлган ўсмирда умидли истиқбол кўрган партия маъмурлари кўрсатмаси билан.

Москвада таълим олиши Горбачёвга янги уфқларни очади. 1953 йилда Сталин вафот этади. Горбачёв бошқа мамлакатлардан бўлган талабалар билан танишади ва дўстлашади - у энг яқин дўсти деб Чехословакиядан бўлган Зденек Млинаржни айтади, у Горбачёв ҳокимиятга келишидан анча олдин, 1968 йилда совет танклари билан бостирилган «Прага баҳори» меъморларидан бири бўлганди.

МГУда Горбачёв бутун умрлик муҳаббатига айланган Раиса Титаренкони учратади. Улар 1953 йилда турмуш қуришади.

«У билан ишлаш мумкин»

Университетни тамомлаб, юрист дипломини олгач у ватанига, Ставрополга йўл олади, аммо маҳаллий прокуратурада узоқ вақт ишлай олмайди. Уни тезда комсомоллик ишига ўтказишади.

Партия иерархиясида изчиллик билан юқорилаб, 1966 йилда Горбачёв КПССнинг Ставропол ўлкаси қўмитаси биринчи котиби бўлади, 1971 йилдан эса Марказий қўмита аъзосига айланади.

Ставропол ўлкаси ҳудудида Кавказ минерал сувлари санаторияси жойлашганди ва бу ерга сиёсий бюронинг кексайган аъзолари соғлигини тиклаш учун тез-тез ташриф буюришарди. Москвадан келадиган ҳурматли меҳмонларни кутиб олиш ва уларга қулайликлар яратиш давомида Горбачёв зарур алоқалар ўрнатади. Айтишларича, шахсан КГБнинг қудратли раҳбари Юрий Андропов унинг ҳомийси бўлган.

1978 йил 19 сентябрида Леонид Брежневнинг махсус поезди (унга Константин Черненко ҳамроҳлик қилаётганди) Минерал сувларда тўхтайди. Бу вақтда «Қизил тошлар» санаториясида ҳордиқ чиқараётган бўлган Андропов у ерга Горбачёвни олиб боради. Шу тариқа, перронда бир вақтнинг ўзида КПСС марказий қўмитасининг тўрт бош котиби учрашган. Хабарларга кўра, айнан ўшанда Горбачёвни пойтахтга ўтказиш масаласи ҳал бўлган.

Ўша йилнинг 27 ноябрида Горбачёв Марказий қўмитанинг қишлоқ хўжалиги масалалари бўйича котиби бўлади, 1980 йил октябрида эса - сиёсий бюро аъзосига айланади.

Истиқболли ёш сиёсатчи кўп марта хорижга сафарлар қилади ва унга хориждаги ҳаёт маъқул бўлади. У совет иттифоқи «чириётган капитализм»дан кўп нарса ўрганиш мумкин деб ҳисоблайди.

Ғарбда ҳам бир қанча тарихий танишувлар бўлади.

1984 йил декабрида Лондонда Горбачёв Британия бош вазири Маргарет Тэтчер билан учрашади ва унга ёқиб қолади. Тэтчер хоним BBC учун интервьюларидан бирида шундай деганди: «Бу одам билан ишласа бўлади».

Канадада Горбачёв советлар элчиси Александр Яковлев билан танишади, у кейинроқ ўтказилажак ислоҳотлардаги муҳим иттифоқчисига айланади.

Очиқлик ва қайта қуриш

1985 йил 11 мартида ҳокимият тепасида пайдо бўлган Горбачёв рўй беражак улкан ўзгаришлар ҳақида сигнал беришни ортга сурмайди. Ленинградга сафар вақтида у оломон олдига чиқади - совет йўлбошчилар учун бу жуда ғайриоддий ҳаракат эди.

Ўтмишдошларидан фарқли ўлароқ, Горбачёв тез-тез рафиқаси билан жамоат жойларида кўриниш бера бошлайди. Ғарбда бу унга оддий инсонларга хос ҳеч нарса бегона бўлмаган шахс имижини шакллантириш имконини беради. СССРда ораста кийинадиган ва заковатли Раиса Максимовна (илк йиллардаги ҳазилларда у «совет раҳбарлари рафиқалари орасида турмуш ўртоғидан енгилроқ вазнда бўлган илк биринчи хоним» экани айтиларди) турлича реакцияларга сабаб бўлади. Кўплар унинг сиёсий ролини бўрттириб кўрсатишга мойил эди, шу билан бирга, консерваторлар ҳам, «қайта қурувчилар» ҳам у эрига ёмон таъсир кўрсатганига амин эди.

Янги раҳбарнинг илк шиори «тезлаштириш» бўлади - биринчи навбатда технологик янгиланишлар. Аммо тезда у бошқа мақсадларга ўтади - «ошкоралик» (давлат институтлари очиқлиги ва шаффофлиги, уларни ОАВ орқали танқид қилиш имконияти), «янгича фикрлаш» ва ниҳояти «қайта қуриш».

Ошкоралик курси 1986 йил апрелида Чернобил АЭСда рўй берган фалокат вақтида синовдан ўтказилди. Бир неча кун мобайнида, радиоактив чанг булути тарқалаётган маҳалда Украинанинг катта қисми, Беларус ва Россия ҳудудларидаги аҳоли бу ҳодисадан бехабар эди ёки хавфдан қандай қочиш ҳақидаги миш-мишлар билан озиқланишга мажбур эди

Горбачёвнинг оммавий ароқхўрликка қарши курашмоқчи бўлиши эса ислоҳотчининг машҳурлигига зарба бўлди ва салбий иқтисодий оқибатларга олиб келди.

Ғарб билан яқинлашув

Горбачёв иқтисодий ислоҳотлар ҳарбий харажатлар юкини камайтиришни талаб этишини тушунар ва бунинг учун Ғарб билан нисбатан дўстона муносабатлар ўрнатиш зарур деб ҳисобларди.

80-йилларнинг биринчи ярмида Брежнев давридаги «юмшаш» ўрнини Шарқ ва Ғарб ўртасидаги муносабатларнинг янги кескинлашуви эгаллаганди: бу асосан Афғонистон ва Польшадаги воқеалар ҳамда Жанубий Корея «Боинг» йўловчи самолёти уриб туширилиши оқибатида юзага келади. Бу вақтда АҚШ ва Британияда ҳокимиятга СССР билан муносабатларда янада қатъий позиция эгаллаш тарафдори бўлган етакчилар келганди.

Энг муросасиз раҳбар АҚШ президенти Рональд Рейган эди, у ўз нутқларидан бирида совет иттифоқини «ёвузлик салтанати» деб атайди.

Горбачёв ва Рейганнинг 1985 йил охирида Женевада учрашуви музни кўчиришга ёрдам беради. Мавжуд барча келишмовчиликларга қарамай, ҳар икки раҳбар бир-бирини яхши тушунади ва икки томонлама ядро қуролларини қисқартириш жараёнини бошлайди.

Режимнинг обрўсизланиши

Шу билан бирга, совет иттифоқи ичкарисида очиқлик сиёсати жинни шишадан чиқариб юборганди.

Совет одамлари кўп вақт давомида улардан хунук ҳақиқатларни яшириб келишганини англай бошлашади: Сталин қатағонлари кўлами, Молотов-Риббентроп пактининг махфий протоколлари, сиёсий номенклатуранинг шоҳона ҳаёт тарзи, Афғонистондаги йўқотишлар ҳамда армиядаги «бошбошдоқликлар».

Мамлакатни озиқ-овқат маҳсулотлари ва хўжалик буюмлари билан таъминлашдаги узилишлар янада кучаяди. Ошкоралик шароитида норозилик очиқчасига кенг тарқала бошлайди.

1989 йилда совет раҳбарияти илк марта халқ депутатлари қурултойига нисбатан рақобатли сайловлар ташкил этиб, жамоатчилик томонидан қўллаб-қувватловга эга бўлишга ҳаракат қилган.

1990 йилда КПСС гегемонлигига чек қўйилиб, унга мухолиф бўлган партиялар тузишга ҳам рухсат берилди. Кўппартиявийлик реалликка айланиб улгурди. Уларнинг айримлари КПСС билан рақобатлаша бошлади ва мамлакатдаги сиёсий ҳолат мураккаблашувига сабаб бўлаётган социалистик тузумни, КПССнинг давлат ҳокимиятига бўлган монопол ҳуқуқини инкор эта бошлади. 

Одатда зерикарли бўлган давлат телевидениеси қурултой мажлисини тўғридан тўғри эфирга узата бошлаганида улкан иттифоқнинг миллионлаб аҳолиси экранлардан кўзини уза олмай қолади.

Одамлар партия раҳбарияти демократик ўзгаришлар тарафдори бўлган оммавий ҳаракат қаршисида ожиз қолганини ҳис қилишади.

Иттифоқдош республикаларда миллий уйғониш ҳаракатлари бошланди. Ҳар бир республикада миллий тил давлат тили деб эълон қилинди. Воқеалар, айниқса 1990 йилдан кейин жуда тезлашиб кетди. Ўша йили нафақат иттифоқдош республикалар, балки уларнинг таркибида бўлган автоном ҳудудларнинг аксарияти ўз мустақиллик декларациясини эълон қилган бўлса, яна бир қисми кенгайтирилган автономия талаби билан чиқди. Шу тариқа, СССР сўнгги кунларини яшаётгани аниқ бўла бошлади.

«Бу деворни бузиб ташланг»

Ўша йили шу каби ҳаракатлар, фақат тез суръатларда, Шарқий Европада кенг қулоч ёя бошлади. Маҳаллий коммунистлар Москва маслаҳати билан яширинча ҳаракат қилиб келган мухолифат билан мулоқот олиб бора бошлашди, эркин сайловлар ўтказишга келишишди ва мағлуб бўлишди.

Бу жараён кульминацияси совуқ урушнинг энг кўзга кўринган рамзи - Берлин деворининг қулаши бўлди.

«Мистер Горбачев, бу деворни бузиб ташланг!» - деганди 1987 йилда Ғарбий Берлиндаги машҳур нутқида Рональд Рейган.

1989 йил 9 ноябрида, бир кечанинг ўзида Рейганнинг истаги рўёбга чиқди. Чегарадаги назорат-ўтказиш пунктлари очилди, шарқдаги немислар деворни бузиш ишларида иштирок этишди. Германия формал жиҳатдан фақат 1991 йилга келибгина бирлашган, аммо девор олиб ташланганидан кейин ГДРнинг тақдири ҳал бўлганди, Горбачёв эса чегаранинг икки томонидаги немисларнинг абадий муҳаббатига сазовор бўлади. 1990 йилда совет қўшинлари Афғонистондан олиб чиқилгани учун унга тинчлик бўйича Нобел мукофоти берилади.

1989 йилда Шарқий Европанинг Руминиядан бошқа барча мамлакатларида «бахмал» инқилоблари бўлиб ўтди. Йил охирида диктатор Николае Чаушеску бошланган намойишларни куч билан бостиришга ҳаракат қилди. Бу уриниш муваффақиятсиз чиқди, советлар иттифоқи Чаушескуга ёрдамга келмади, мамлакат армияси унга қарши чиқди. Диктаторни қўлга олишди ва отиб ташлашди.

Коммунистлар ҳокимиятни куч билан сақлаб қолган мамлакат биргина Хитой бўлди. Пекиннинг Тянанмэн майдонида 1989 йил июнида рўй берган намойишлар армия томонидан шафқатсизларча бостирилди.

Қирғин тасвирлари совет иттифоқидаги жамоатчилик фикрига кучли таъсир қилди, кўпчиликда Кремлда ўтирган эски тузум тарафдорлари ҳам шу каби чоралар кўриши эҳтимоли ҳақида саволлар туғилди.

Немезида

Ошкоралик ва демократизация Горбачёв учун «қасоскор»га айланган шахсни тарбиялади. 1987 йилда ҳақоратли тарзда Москва шаҳар партия қўмитасининг биринчи котиблигидан туширилган Борис Ельцин бир ярим йил ўтиб, партия аппаратчиларининг фитналарига қарамай, тантанали равишда Москва миллий-ҳудудий округидан, яъни пойтахтнинг бутун аҳолиси номидан депутатликка сайланди.

1991 йил июнида Ельцин умумхалқ томонидан РСФСР президенти этиб сайланди ва Горбачёв мақтана олмайдиган мандатга эга бўлди.

Горбачёв 1990 йил мартида СССР президенти этиб сайланганди, аммо фуқаролар томонидан эмас, балки қурултой (съезд) томонидан, қурултой легитимлигига эса аллақачон доғ тушганди. Бу депутатлар КПССнинг етакчи роли ҳақидаги конституциянинг 6-моддаси бўйича сайланганди, депутатлар корпусининг учдан бир қисмини жамоатчилик ташкилотлари вакиллари ташкил этарди.

Кўплаб тарихчилар умумхалқ сайловларига бормаганини Горбачёвнинг асосий хатоси деб ҳисоблайди.

Республикалардаги мустақиллик учун ҳаракатларни куч билан бостиришга уринишлар ортиши маҳаллий коммунистлар таъсирини бутунлай йўқотишига олиб келади. Уларнинг ўрнига янги сиёсатчилар келади ва уларнинг барчаси қаттиқ туриб мустақиллик талаб қила бошлашади.

1990 йилда Болтиқбўйи мамлакатлари - Латвия, Литва ҳамда Эстония ўзини СССРдан мустақил давлат деб эълон қилди.

1991 йил 12 июнда РСФСР давлат суверенитети тўғрисидаги декларацияни имзолаган Ельцин ҳам амалда бу жараёнга қўшилди.

1991 йил апрелида иттифоқ раҳбарияти Ново-Огарёвода республикалар билан улар билан муносабатларни қайта кўриб чиқиш ҳамда уларга кўпроқ мустақиллик бериш мақсадидаги музокараларни бошлайди.

1991 йилги давлат тўнтариши

Иттифоқдош республикалар хоҳлаган вақтида мустақил бўлиши мумкинлиги ҳақидаги Иттифоқ келишувини имзолаш 20 август кунига белгиланганди. Бир кун олдин эса саккиз нафар жамоат арбоби (улардан олти нафари Горбачёвга яқин бўлган кишилар эди) давлат тўнтариши уюштирди (ГКЧП - Фавқулодда вазият бўйича давлат қўмитаси) ва фавқулодда ҳолат эълон қилиб, Москвага қўшин киритилди.

Август ойи бошларида таътилга чиққан Горбачёв Қримнинг Форос посёлкасидаги дала ҳовлисида дунёдан узилиб қолди. 

Халққа ўқиб эшиттирилган баёнотда Михаил Горбачёв саломатлиги ёмонлашгани учун ўз вазифасини бажара олмаслиги, шу сабаб мамлакатни 6 ой давомида 8 кишидан иборат кенгаш бошқариши, ярим йилдан сўнг эса сайловлар ўтказилиши маълум қилинади. Мамлакат ҳудудидаги «ГКЧП»манфаатига хизмат қилмайдиган барча нашрлар вақтинча фаолиятини тўхтатади. Ишлаётган бошқа нашрлар ҳам қаттиқ цензурага олинади, компартиядан бошқа қолган барча партиялар фаолияти чекланади. «ГКЧП» мамлакат назоратини қўлга олишни пойтахт Москвадан бошлайди. 

Барчасини Ельциннинг қатъияти ҳал қилади, у «ГКЧП»нинг ҳаракатларини конституцияга зид деб атайди ва содир бўлаётган воқеалар давлат тўнтаришидан бошқа нарса эмаслигини маълум қилади. Унинг мурожаатидан кейин Москвада 200 мингдан ортиқ, Петербургда 400 мингдан ортиқ одам марказий майдонларга чиқиб, тўнтаришга қарши намойишларда қатнашади. 20 августдан 21 августга ўтар кечаси Москвада «ГКЧП»га бўйсунувчи аскарлар ҳамда Оқ уй ҳимоясидаги кўнгиллилар ўртасида тўқнашув содир бўлади. 21 август тонгида СССР мудофаа вазири Язов Москвадаги барча қўшин ва техникаларни шаҳардан олиб чиқишга буйруқ беради. Бу «ГКЧП» тугагани ва амалда СССРни сақлаб қолиш имконсиз эканини кўрсатарди. Шу тариқа, СССРни сақлаб қолиш учун тузилган «ГКЧП» 3 кун ўтиб барбод бўлади.

Горбачёв ўз лавозимига қайтади, аммо, кузатувчилар фикрича, у энди ўзининг соясига айланиб қолганди. Амалда ҳақиқий ҳокимият Ельциннинг қўлига ўтганди, иттифоқ депутатлари қурултойи ўзини тарқатиб юборади, КПСС фаолияти тўхтатилади, республикалар бирин-кетин мустақил бўла бошлайди.

Горбачёвнинг ислоҳ қилинган иттифоқни бошқа ном остида сақлаб қолишга бўлган умидсиз уринишлари жамоатчилик томонидан қўллаб-қувватланмади.

Украинанинг позицияси ҳал қилувчи бўлди, бу ерда 1 декабр кунги референдумда республика аҳолисининг 90,3 фоизи тўла суверенитет тарафдори бўлганди.

8 декабр куни Россия, Украина ва Белрус етакчилари Беларус ҳудудидаги Беловеж ўрмонзоридаги қароргоҳда йиғилиб, СССРни тарқатиб юбориш тўғрисидаги келишувни имзолайди. Горбачёв факт қаршисида қолади. 21 декабр куни Олма-Отада қолган республикалар ҳам ушбу келишувга қўшилади.

1991 йил 25 декабрида Горбачёв телевидение орқали ўз истеъфосини эълон қилади, бу уни СССРнинг нафақат биринчи, балки сўнгги президентига айлантиради.

Истеъфодан кейин

Собиқ совет иттифоқидаги кўплаб одамлар ҳамон иттифоқ парчаланишидан афсусланиш билан яшайди. Постсовет Россиянинг иккинчи президенти Владимир Путин ҳам шундай фикрда, улар буни XX асрнинг энг йирик геосиёсий фалокати деб ҳисоблаб, бу воқеа айрим жойларда қуролли низоларга сабаб бўлганини айтишади.

Иттифоқ парчаланишида кўпчилик Горбачёвни айблайди. 1996 йилда у Россия президентлиги учун номзодини илгари сурган ва 1 фоиздан камроқ овоз тўплаган. Аввалбошдан кузатувчиларнинг ҳеч бири уни аутсайдер деб ҳисобламаганди.

Горбачёвнинг Россиядаги танқидчилари унинг тез-тез хориж сафарларига чиққанидан, у Ғарбда Нобел мукофоти билан тақдирлангани, пиццалардан тортиб дизайнерлик сумкалари рекламаларида суратга тушишга тайёр бўлганидан норози бўлишган.

1999 йилда севимли рафиқаси Раиса лейкемиядан вафот этгач, Горбачёв оғир кунларни бошдан кечиради.

Советларнинг сўнгги раҳбари Владимир Путин сиёсатини танқид қилган, аммо анча эҳтиёткорлик билан. У яккаҳокимлик зарари ҳақида гапириб, «Единая Россия»ни КПСС билан таққослайди, ОАВ эркинлиги чекланишини қоралайди, шу билан бирга, иккинчи президент даврида олиб борилган ташқи сиёсат курсини маъқуллайди.

Горбачёв банкирлар ва КГБдан чиққан Александр Лебедев кўмагида «Новая газета» акционерига айланади, бу нашр ҳокимиятни суиистеъмол қилиш ҳолатларини фош қилиш билан танилади.

2019 йилда BBC учун интервьюда 88 ёшли Горбачёв яна бир бор ядро қуроли хавфи ҳақида огоҳлантирганди.

«Оммавий қирғин қуроллари, биринчи навбатда ядровий қуроллар мавжуд экан, хавф кўлами жуда улкан. Барча халқлар ядро қуроллари йўқ қилиниши кераклигини айтиши керак. Биз бу орқали ўзимиз ва сайёрани сақлаб қолишимиз мумкин», деганди у.

Михаил Горбачёвнинг икки қизи, икки набираси ва бир эвараси қолди.