Жаҳон | 08:14 / 05.12.2022
7108
8 дақиқада ўқилади

SIPRI: Қурол бозори пандемия оқибатларини енгиб ўтмоқда

2021 йилда глобал қурол савдоси пандемиядан олдингига қараганда секинроқ ўсишда давом этди. Қурол компаниялари юқори инфляция ва таъминот занжири узилишига дуч келди, деб ёзади DW.

Фото: NJAGO

5 декабрь, душанба куни эълон қилинган Стокҳолм халқаро тинчлик тадқиқотлари институти (SIPRI) йиллик ҳисоботига кўра, дунёнинг энг йирик 100 та қурол ва ҳарбий хизмат компанияларининг умумий савдоси 2021 йилда 1,9 фоизга ўсиб, 592 миллиард долларни ташкил этди. 2021 йилда ўсиш бир йил олдингига нисбатан юқори (1,1 фоиз) бўлди, аммо COVID-19 пандемиясигача бўлган тўрт йилдаги ўртача кўрсаткичдан паст (3,7 фоиз).

Умумий рақамлар сезиларли минтақавий фарқларни яширади. Шундай қилиб, Шимолий Америка компаниялари томонидан АҚШ ва Канададан қурол сотиш 0,8 фоизга (2,3 миллиард доллар) камайди. Шу билан бирга, дунёнинг бошқа минтақаларида кескин сакраш кузатилди, энг юқори кўрсаткичлар Яқин Шарқ (+6,5 фоиз) ва Осиё ва Океанияда (+5,8 фоиз ёки 7,4 млрд доллар) қайд этилди.

Ҳисоботда айтилишича, 2021 йилда қурол компаниялари бир қатор муаммоларга дуч келди, бу қисман уларнинг баъзилари томонидан сотувлари қисқаришига олиб келди. Бунга асосан инфляция, шунингдек, ковид пандемиясига қарши курашиш учун кўплаб мамлакатларда ўрнатилган чекловчи чоралар туфайли таъминот занжиридаги узилишлар ва ишчи кучи етишмаслиги сабаб бўлди. Хусусан, Италиянинг Leonardo ширкати бутун дунё бўйлаб 11 000 компаниядан компонентларни олади, Норвегия Kongsberg компанияси эса 8 500 га яқин етказиб берувчига эга.

2022 йилги прогнозида SIPRI йирик қурол компаниялари учун мавжуд етказиб бериш занжири муаммолари Россиянинг Украинага бўлган тажовузи билан боғлиқ янги муаммоларга дуч келганлигини таъкидлайди. Россия ҳарбий техника ишлаб чиқаришда қўлланиладиган алюминий, мис, пўлат, титан каби хомашёни экспорт қилади. Ғарб давлатлари томонидан Россияга қарши санкциялар жорий этилиши, жумладан, ЕИнинг рус пўлатини импорт қилишни тақиқлаши ва Ғарб давлатларининг Россия билан иқтисодий алоқаларининг кескин қисқариши туфайли қурол ишлаб чиқарувчи компаниялар бошқа етказиб берувчилардан хомашё сотиб олишни бошладилар.

2021 йилда сотувлар 0,9 фоизга қисқарганига қарамай, АҚШ қурол ишлаб чиқарувчи компаниялари ҳали ҳам дунёда ҳукмронлик қилмоқда. 100 та энг йирик қурол ишлаб чиқарувчилардан 40 таси АҚШда жойлашган бўлиб, глобал савдонинг 51 фоизини (299 миллиард доллар) ташкил этади. 2018 йилдан бери Америка компаниялари 100 таликда рейтингнинг биринчи беш поғонасини эгаллаб турибди. Унга яна бир бор ўтган йили 60,3 миллиард доллар даромад олган Lockheed Martin етакчилик қилди. Raytheon Technologies (2-ўрин) савдо ҳажмини 9,1 фоизга оширган биринчи бешликдаги ягона компания бўлди. SIPRI қайд этишича, Lockheed Martin, Boeing (3-ўрин) ва General Dynamics (5-ўрин) томонидан пасайишлар асосан инфляция билан боғлиқ бўлган, чунки уларнинг қурол-яроғ савдоси номинал кўринишда ошган.

Хитой 2021 йилда дунёдаги иккинчи йирик қурол ишлаб чиқарувчи эди. Саккизта компания кучли 100таликка, тўрттаси эса кучли ўнталикка кирди. Уларнинг умумий савдоси 109 миллиард долларга етди, бу 2020 йилга нисбатан 6,3 фоизга кўп. «2010 йилларнинг ўрталаридан бошлаб Хитой ҳарбий саноатида консолидация тўлқини кузатилди», деди SIPRI'нинг Ҳарбий харажатлар ва қурол-яроғ ишлаб чиқариш дастури тадқиқотчиси Хиао Лианг. Қурол савдосининг ўсиши Хитойнинг ҳарбий модернизацияси кўламини ва унинг барча тоифадаги асосий қуролларни ишлаб чиқаришда ўзини ўзи таъминлаш мақсадини акс эттиради, дейилади ҳисоботда.

2021 йилда 100 та энг йирик қурол ишлаб чиқарувчи компаниялар рўйхатига Европадан 27 та компания кирди. Уларнинг умумий савдоси 2020 йилга нисбатан 4,2 фоизга ошиб, 123 миллиард долларга етди. SIPRI тахмин қилганидек, Россиянинг Украинага бостириб кириши муносабати билан Европада қуролга талаб ортиб бораётгани сабабли, 2022 йилда савдолар ўсишда давом этиши мумкин. Буюк Британия Европада етакчилик қилади ва бу кўрсаткич бўйича дунёда учинчи давлатдир. Буюк Британиянинг 8 та йирик ишлаб чиқарувчиси 40,4 миллиард долларга қурол сотган, бу 2020 йилга нисбатан 2,7 фоизга кам. Бундан ташқари, беш француз компанияси йил давомида 28,8 миллиард доллар (+15 фоиз), Италиянинг иккита компанияси 16,9 миллиард евро (+15 фоиз) олган.

Германияда тўртта компания - Rheinmetall, ThyssenKrupp, Hensoldt ва Diehl дунёдаги энг яхши 100 та қурол ишлаб чиқарувчиси қаторига киради ва уларнинг умумий савдоси 9,3 миллиард долларни ташкил этади. Европа компаниялари орасида биринчи юзталикка Украина ("УкрОборонПром"), Полша (PGZ), Норвегия (Kongsberg) ва Navantia (Навантиа) ширкатлари ҳам кирди.

Топ-100га учта трансевропа компанияси ҳам киради. Улар орасида энг юқори кўрсаткичлар 10,9 миллиард долларга (-15 фоиз) қурол сотган Airbus концерни томонидан қайд этилган. «Ҳарбий аэрокосмик саноатига ихтисослашган кўпчилик Европа компаниялари 2021 йил учун йўқотишлар ҳақида хабар беришди, улар таъминот занжиридаги узилишлар билан боғлиқ», дейди SIPRI қурол сарфи ва ишлаб чиқариш дастури тадқиқотчиси Лорензо Скаразато. Шу билан бирга, ҳаво мудофаа тизимлари ва ракеталарни ишлаб чиқарувчи MBDA пандемия туфайли кечиктирилган етказиб бериш амалга оширилганлиги сабабли савдо ҳажмини 15 фоизга - 5 миллиард долларга оширди.

Рўйхатда 44-ўринда Франциянинг Nexter ва Германиянинг Krauss-Maffei Wegmann (KMW) бирлашиши натижасида ташкил этилган KNDS компанияси қайд этилди. 2021 йилда у 3 миллиард доллар ишлаб олди, бу KMW ва Nexter'нинг 2020 йилдаги даромадидан 9,7 фоизга кўп. KNDS'нинг яратилиши Европа контекстида қурол-яроғ саноати консолидациясининг намунасидир, деб таъкидлайди SIPRI ўз ҳисоботида.

2021 йилда олтита рус компаниясининг қурол савдоси 0,4 фоизга ошиб, 17,8 миллиард еврога етди. 2021 йилги рейтингда Россиядан қурол ишлаб чиқарувчилар сони учга - олтитагача камайди, чунки "Алмаз-Антей", "Концерн Радиоэлектронных технологий" (КРЭТ) ва "Росэлектроника" холдинги ҳақида маълумотлар йўқ.

Россиянинг учта компанияси - "Объединенная авиастроительная корпорация" (ОАК -12 фоиз), "Объединенная двигателестроительная корпорация" (-3,3 фоиз) ва "Вертолеты России" (-4,5 фоиз) - савдолари пасайди, қолган учтаси - "Объединенная судостроительная корпорация" (+4,7 фоиз), "Корпорации Тактическое ракетное вооружение (КТРВ)" (+18 фоиз) ва "Уралвагонзавод"ники (+4,1 фоиз) - ошди. Ҳисобот муаллифларининг фикрича, КТРВ кўрсаткичи қисман Ҳиндистонга экспортнинг ўсиши билан боғлиқ бўлиши мумкин. Шу билан бирга, ОАКнинг ҳарбий маҳсулотлар умумий савдодаги улуши 2020 йилдаги 82 фоиздан 2021 йилдаги 70 фоизга, 4,5 миллиард долларгача камайди. Катта эҳтимол билан, бу ўзгариш 2016 йилда Россия ҳукумати ҳарбий-саноат комплексига фуқаролик маҳсулотларини ишлаб чиқаришни кўпайтириш бўйича кўрсатма берганлиги билан боғлиқ.

Россиянинг 2022 йилда Украинага бостириб кириши ҳарбий ҳаракатларни қўллаб-қувватлаш зарурати туфайли бу тенденцияни ўзгартириши мумкин, дейди SIPRI экспертлари. Шунга қарамай, Россияга қарши жорий қилинган санкциялар унинг қурол ишлаб чиқарувчи компанияларига ҳам таъсир қилади. Мисол учун, "Алмаз-Антей" 2022 йил март ойида маълум қурол экспорти учун тўловларни ололмаслигини билдирди. Россия компанияларида яримўтказгичлардан фойдаланиш имконияти чекланган.

2021 йил учун энг яхши 100 таликдаги барча Россия компаниялари, "Корпорации Тактическое ракетное вооружение" ва "Объединенная судостроительная корпорация"сидан ташқари, кўплаб ҳарбий-саноат комплекси корхоналарига эгалик қилувчи "Ростех" холдинги таркибига киради. SIPRI рейтинги тўғридан тўғри операцион фаолиятни амалга оширмайдиган холдингларни ўз ичига олмайди ва шунинг учун унда "Ростех" йўқ. Аммо шуни таъкидлаш керакки, "Ростех" томонидан 2020 йилдан 2021 йилгача қурол савдоси 13 фоизга камайиб, 15,5 миллиард долларни ташкил этди, дейилади ҳисоботда.

Мавзуга оид