Фазони «забт этган» итлар: Белка ва Стрелканинг оламшумул парвози қандай амалга оширилган эди?

1960 йилда совет конструкторлари ичида бир жуфт ит бўлган «Спутник-5» космик кемасини фазога учиришади. Космик кема қайтиб тушишда ҳалокатга учрайди ва итлар нобуд бўлади. Конструкторлар «Спутник-5»ни янада мукаммаллаштиришади ва иккинчи парвозда учган Белка ва Стрелка лақабли итлар Ерга соғ-саломат қайтиб тушишади. Орадан бир йил ўтиб аввал СССР, сўнг АҚШ фазога одам учиради. Шу тариқа ҳар икки давлат ўртасида космик пойга бошланиб кетади.

XX аср кашфиётларга бой бўлди. Инсоният осмонда учди, фазога чиқди. Сувости кемалари яратилди. XXI асрда ривожланган барча соҳаларга тамал тошлари қўйилди.

Айниқса, ер орбитаси чегарасидан ўтиб очиқ фазога чиқиш инсоният учун муҳим кашфиёт бўлди. Космосга илк маротаба инсон эмас, тўртта ит учирилганини ва улардан бир жуфти Ерга қайтиб тушмаганини кўпчилик билавермайди.

Иккинчи жаҳон урушидан кейин дунёнинг йирик ривожланган давлатлари нафақат геосиёсий масалаларда, балки қуролланиш масаласида ҳам рақобат қила бошлашади.

Атом бомбаси яратилгандан сўнг уни узоқ масофага ташувчи баллистик ракеталар яратилади. Ундан кейин космосни ўзлаштириш учун ҳаракатлар бошланади. Бироқ бу осон эмасди.

Ҳар икки жабҳада АҚШ ва СССР ўзаро рақобат олиб борарди. Советлар атом бомбасини яратишда 4 йилга кечиккани учун (АҚШ 1945 йилда, СССР 1949 йилда илк синовларни ўтказган) баллистик ракеталар ва космик парвоз синовларини АҚШдан олдин ўтказишга зўр берарди.

Охир-оқибат советлар жуда катта харажатлар ва ҳалокатлар эвазига космосга парвоз қилишда биринчи бўлишди.

Унгача, 1960 йилда Бойқўнғир космодромида Р-16 қитъалараро баллистик ракетаси синов парвозига саноқли минутлар қолганда портлаб кетади. Оқибатда, 100 дан ошиқ одам ҳалок бўлади.

1961 йил 23 март куни Москва вилоятидаги космонавтларни парвозга тайёрлаш марказида фожиа юз беради. Вазнсизлик ҳолатига мослашиш учун махсус кабинада бўлган космонавт Валентин Бондаренко у ерда содир бўлган ёнғинда оғир тан жароҳатлари олади ва шифохонада вафот этади.

Ҳар иккала ҳодиса нафақат оммадан, балки давлат хизматчиларидан ҳам сир тутилади. Чунки «душман» АҚШ бу муваффақиятсизликлар ҳақида хабар топмаслиги керак эди.

Кейинчалик, СССР тарқаб кетганидан сўнг ҳар икки ҳалокатнинг тафсилотлари ошкор бўлади. Маълум бўлишича, Королёв Гагариндан олдин илк парвозга Бондаренкони тайёрлаган. У ҳалок бўлгач фазога Гагарин учирилган.

Парвозга тайёргарлик

1957 йил 4 октябр куни СССР конструкторлари «Спутник-1» космик кемасини муваффақиятли учиришади. Шундан совет раҳбарияти томонидан Сергей Королёвга фазога парвоз қилиш масаласида топшириқ берилади. Унда ракетага тирик жон учириш ва уни эсон-омон ерга қайтариш шарти қўйилганди.

Бу орада 1957 йил 3 ноябр куни Королёв бошчилигидаги мутахассислар ичида Лайка лақабли ит бўлган Спутник-2 космик кемасини фазога чиқаришади. Ўшанда ит билан учирилган кеманинг Ерга қайтиб тушиши режа қилинмаганди.

Шундан сўнг Королёв кейинги парвозда ҳам итларни синаб кўришни мақсад қилади ва тўрт оёқли жониворларни синовдан ўтказа бошлайди. Бу сафар парвоз қилган итларни Ерга эсон-омон қайтариш мақсад қилинади.

Итлар бир қатор қоидалар бўйича танлаб олинади. Уларнинг оғирлиги 6 килограммдан ошмаслиги, баландлиги 35 сантиметргача бўлиши, ёши эса 2 дан 6 ёшгача бўлиши лозим эди.

Бундан ташқари, танлаб олинган итлар ёқимтой бўлиши ва муваффақиятли парвоздан сўнг газеталарда сурати чиройли кўриниши керак эди.

Кўплаб итларни кўздан кечирган Королёв улардан ўн иккитасини танлаб олади. Синовларнинг сўнгида энг яхши натижа кўрсатган икки нафар ит қолдирилиши режа қилинганди.

Королёв итларни жуфт ҳолда учиришни режалаштиради. Шу сабабли уларнинг ярми урғочи, ярми эркак итлар эди. Итлар бир-бири билан топишгач кейинги босқичда уларни жуфтларга бўлиб чиқишади.

Парвозга тайёргарлик Москвадаги Биотиббиёт муаммоларини ўрганиш институти базасида олиб борилади. Ўн иккита ит у ерда турли шароитларда синаб кўрилади.

Синов бир неча ой давом этади. Итлар аввалига изоляцияли ва шовқин шароитида кичик кабиналарда сақланган. Сўнг автомат озиқлантириш ускуналаридан витаминли овқатларни ейишга, датчиклар ўрнатилган махсус кийимларни кийишга ўргатилган.

Итларга озиқ-овқат ва сувга бўлган эҳтиёжларини қондириш учун махсус масса ишлаб чиқилади.

Синов пайтида энг қийин иш итларни кичик ўлчамли жойга кўниктириш бўлади. Бу учун улар аввал тор металл қутига жойлаштирилади. Кейин космик кема бортига ўхшаш хонага ўтказилади.

Муваффақиятсиз парвоз

Итлар синовдан ўтказилар экан, тез орада улар орасидан икки жуфт ит яхши натижалар кўрсата бошлайди. Булар Белка ва Стрелка ҳамда Лисичка ва Чайка жуфтликлари эди.

Айниқса Белка ва Стрелка лақабли итлар бошқаларидан чидамлироқ ва абжирроқ, қийин шароитга тез мослашиши билан ажралиб туради. Бу итлар ўша пайтда икки ярим ёшда бўлиб, улар битта жуфт сифатида танланган эди.

Королёв оқибати нима билан тугаши номаълум бўлган синовда энг яхши итларни йўқотишни истамайди ва биринчи парвозда Лисичка ва Чайка учади.

1960 йил 28 июлда Бойқўнғирдан «Спутник-5-1» космик аппарати фазога учирилади. Бироқ парвоздан 19 сония ўтиб космик кемада носозлик юзага келади. Орадан яна 20 сония ўтгач «Спутник 5-1» ҳавода портлаб кетади ва итлар ҳалок бўлишади.

Текширувларда космик аппаратда носозлик кузатилганда итлар жойлашган капсула ундан чиқиб кетмагани ойдинлашади. Шундан сўнг навбатдаги парвозга тайёрланаётган «Спутник-5» аппаратида шу нарса мукаммаллаштирилади.

Королёв иккинчи парвозда учириш учун Белка ва Стрелкани парвозга тайёрлай бошлайди. Синовнинг сўнгги қисмида итлар космик кеманинг айнан ўхшаш макетида синовдан ўтказилади.

Улар датчиклар ўрнатилган махсус кийимда герметизация қилинган камераларга тиқилади. Итлар у ерда вазнсизлик ҳолатига мослашиши керак эди.

Синовлар пайтида итлар бир неча соат давомида шифокорлар ва лаборантлар назоратида бўлишади. Махсус журналга уларнинг ҳолати қайд қилиб борилади.

«Спутник-5» ҳақида

«Спутник-5» космик аппарати Королёв бошчилигида Москва вилоятида жойлашган Калининград шаҳарчасида Алоҳида конструкторлик бюроси томонидан ясалган эди.

Космик аппарат икки қисмдан иборат бўлиб, у ерда биологик тадқиқотлар учун жиҳозлар, тезлик, ҳарорат, шовқин ва бошқа нарсаларни ўлчайдиган турли техник ускуналар жойлашганди. Итларни катапулта қилиш учун мўлжалланган махсус контейнер ҳам шу бўлимда эди.

Иккинчи бўлимда итлар учун идишлар, уларни овқатлантириш ускунаси, канализация мосламаси, ҳавони алмаштириш тизими, ерга айтиб тушгандан сўнг йўналиш ҳақида хабар берувчи радиоузаткичлар, телевизион камералар ўрнатилган.

Совет олимлари парвоз давомида бир қатор тажрибаларни ўтказишни мақсад қилишади. Космик кемага итлардан ташқари махсус контейнерда 12 та оддий сичқон, турли ҳашаротлар ўсимликлар, қўзиқорин, маккажўхори, нўхат, пиёз уруғлари, айрим турдаги микроблар ва бошқа биологик объектлар жойланади.

Бундан ташқари, кабиналарнинг бирига 28 та лаборатория сичқонлари ва оқ каламуш киритилади.

Ҳар икки кабинада тасвирга олувчи ва овоз ёзиш ускуналари ҳам ўрнатилди. Космик кеманинг оғирлиги баъзи жиҳозларсиз 4 600 килограмм эди.

Парвоз

1960 йил 19 август куни соат 11:44 да ичида Белка ва Стрелка бўлган космик кема Бойқўнғир аэродромидан муваффақиятли учирилади. Парвозга шахсан Королёвнинг ўзи раҳбарлик қилади.

Итлар парвоздан икки соат олдин космик кемага чиқарилади. Парвоз пайтида уларнинг юраги тез ура бошлайди. Нафас олиши ҳам ўзгаради. Бироқ космик кема фазога чиққач барчаси нормал ҳолатга қайтади.

Парвоз вақтида барча ускуналар аъло даражада ишлайди. Кабинадаги ҳаво ҳарорати, босими ва намлиги белгиланган меъёрларда бўлади.

Автоматик озиқлантирувчи тизим итларни тортишиш кучи бўлган шароитда озиқ-овқат ва сув билан таъминлаб туради. Кабинага ўрнатилган махсус ускуналар карбонат ангидрид ва сув буғини ютиб кислород ишлаб чиқариб беради.

Итларнинг ҳолатини ва улар жойлашган кабинадаги вазиятни кузатиб туриш мақсадида илк марта телевизион тизимдан фойдаланилади. Кейинги тадқиқотлар учун кемадан узатилган тасвирлар космик марказда тўлиқ ёзиб олинади.

Парвоз давомида итларнинг юрак уриши, нафас олиши тезлиги, қон босими, электрокардиограммалар, фонокардиограммалар, ҳаракат фаоллиги ва тана ҳарорати қайд этиб борилади.

Парвоз арафасида содир бўлган стрессни айтмаганда Белка ва Стрелка фазода ўзларини хотиржам тутишади. Космик кемадаги бироз тебранишларга қарамасдан итлар овқатларини иштаҳа билан ейишади.

Ер атрофида тўртинчи айланишдан сўнг Белка негадир жуда безовта бўлади. Вовуллаб камардан бўшашга уринади. Бироқ итлар ерга қайтиб тушгандан кейин ўтказилган текширувларда Белкада ҳеч қандай салбий ҳолат аниқланмайди.

Парвоздан бир неча соат ўтиб космик кемадаги инфрақизил вертикал сенсор ишламай қолгани аниқланади. Шу сабабли қўниш пайтида захирада бўлган қуёш электр тизими ишга туширилади.

Парвоздан қарийб 26 соат ўтиб, 1960 йил 20 август куни соат 13:32 да космик кемага Ерга тушиш жараёнини бошлаш буйруғи берилади.

Тормозли тўхташ двигатели ишга тушади ва кема Ер орбитасига қайта бошлайди. Орадан бироз ўтиб у Россиянинг Оренбург ва Қозоғистоннинг Қўстанай вилоятлари чегарасидаги қишлоқ яқинига тушади.

Мутахассислар кема тушган жойга етиб келишганда Белка ва Стрелка ўзини яхши ҳис этаётганининг гувоҳи бўлишади. Улар фазода жами 700 минг километр масофани учиб ўтишади.

Парвоз натижалари

Белка ва Стрелкани фазога олиб чиқан космик кеманинг муваффақиятли парвози космосни ўрганиш ва тадқиқ қилишга улкан туртки бўлди. Энг муҳими инсон ҳам фазога парвоз қилиши мумкинлигига ишонч ҳосил бўлди.

Парвоздан кейин итлар чуқур текширувдан ўтказилади ва уларда парвоз вақтида рўй берган стресс ҳеч қандай таъсир кўрсатмагани маълум бўлади.

Ер орбитасини айланиш чоғида безовта бўлган Белка ҳам Ерга қайтиб тушганда хотиржам ҳолатда эди. Кейинчалик ҳам итларда салбий ўзгариш бўлмайди. Ҳатто Белка бир неча ойдан сўнг олтита кучукбола туғади.

Итлар билан ўтказилган тажрибада тирик жоннинг фазодан Ерга хавфсиз қайтиб тушиш мумкинлиги исботлангач инсоннинг парвозига ҳам кенг йўл очилади.

АҚШда маймуннинг учирилиши

СССРда итларнинг муваффақиятли парвозидан сўнг АҚШликлар ҳам ишларни тезлаштириб юборишади. Улар советлар итларнинг парвозидан сўнг фазога инсонни учирмоқчи бўлишаётганини билиб туришганди.

АҚШликлар 1961 йил 31 январ куни ичида Хэм лақабли маймун бўлган «Меркурий-Редстоун-2» космик кемаси Флорида штатидаги Канаверал бурнида жойлашган космодромдан муваффақиятли парвоз қилади.

Кема ер сатҳидан 679 километр баландликкача чиқади. Шу пайтда унинг кабинасида ҳаво босими пасайиб кетади. Бироқ скафандр кийдирилган маймунга бу таъсир қилмайди.

Вазни 1200 килограмм бўлган космик кема фазода 16 минут парвоз қилади ва Ерга, Атлантика океанига қайтиб тушади. Парвоз вақтида маймун ўзига топширилган ишларни аъло даражада бажаради.

Аввалига Белка ва Стрелка, сўнг Хэмнинг муваффақиятли парвозидан сўнг СССР ҳамда АҚШда фазога одам учириш ишлари тезлаштириб юборилади.

Орадан қарийб 8 ой ўтиб, 1961 йил 12 апрел куни инсоннинг космосга илк парвози муваффақиятли амалга оширилади. Шу тариқа Юрий Гагарин фазога учган биринчи инсон сифатида тарихда қолади.

Гагариннинг парвозидан сўнг яна кўплаб инсонлар фазога парвоз қилишади. Аввалига АҚШликлар, кейин бошқа давлат фуқаролари космосга учишади.

Маълумотларга кўра, 2020 йил апрел ойигача жами 564 нафар одам фазога учган. Уларнинг 500 нафари эркак, 65 нафари аёл бўлган. Сўнгги йилларда космик туризм йўлга қўйилди. Бу йўналишда ишлаётган компаниялар жуда катта пул эвазига оддий одамларни фазога олиб чиқмоқда.

Ғайрат Йўлдош тайёрлади.