“Яйловлар бўйича сиёсатни ўзгартирмасак, чорвачилик хавф остида” – олимлар эътиборсиз қолдирилаётган соҳа ҳақида

Шу пайтга қадар биз бу мавзуга бир неча бор мурожаат қилганмиз, лекин ҳали яйловлар бошқаруви ва ҳолатини яхшилаш, ўзгартириш борасида аниқ иш қилингани сезилмаётгандек.

Сайт мухбири яна бир бор мавзуга қайтди ва соҳа муаммоларини олимлар иштирокида муҳокама қилди.

— Усмон ака, Баҳром ака, олим сифатида бугун Ўзбекистонда чорва учун яйлов етишмаётгани, мавжуд яйловлар деградацияси эса кучайиб кетаётгани муаммосининг сабабларини нималарда кўрасизлар? Умуман, таҳлил қилсак, бу йўналиш қаёқдан келиб қаёққа кетяпти ўзи?

Усмон Норқулов:

— Яйловлар жуда катта муаммога дуч келяпти. Республикамизнинг 51 фоизи табиий яйловлар ҳисобланади. Булар: тоғ, тоғолди, адирлик, текислик ва соҳил яйловлари. 55-60 йил олдин унумдорлик анча юқори бўлган. Олимларнинг кузатуви шуни кўрсатадики, ўша пайтларда 1 гектар табиий яйловдан камида 10-15 центнер масса олинган ва чорва моллари бемалол тўйиб озиқланган.

Лекин кейинги 50 йил ичида яйловларда инқироз кучайди. Бундан ташқари, қурғоқчилик, гармсел, атмосфера ёғинларининг камайиши — иқлим ўзгариши таъсирида яйловлардаги ўсимлик дунёсига жиддий зарар ета бошлади. 1700 турдаги ўсимликлар бўлган яйловларимизда, ҳозир эса шулардан 200 турдагиси умуман йўқолиб кетган, баъзилари ўта камайиб кетган.

Нима учун бу даражага келиб қолди, деган масала кўтариляпти. Бунинг асосий сабабларини иккига бўлиб ўрганганмиз. Биринчиси, табиий омиллар таъсири, яъни иқлим ўзгаришлари. Бу омил сабаб жуда мураккаб вазият вужудга келяпти. 12 йиллик кичик циклнинг 7-8 йили қурғоқчил бўляпти. Бу эса ўз навбатида яйловларнинг ҳолатига, ўсимлик дунёсига салбий таъсир кўрсатяпти. Иккинчиси, иқлим ўзгариши натижасида тупроқ эрозияси (сув ёки шамол орқали тупроқнинг устки қатлами емирилиши) ниҳоятда кучайганлиги. Тупроқнинг унумдор қатламининг емирилиши натижасида миллионлаб тонна озуқа моддалари ҳам емирилиб кетяпти.

Атмосфера ёғинлари бўляпти, лекин уларнинг ёғиш муддати интенсивлигида катта фарқ пайдо бўлган. Масалан, ҳозир ёмғир секин узоқ вақт ерга сингдириб ёғмайди, бирдан кучли жала бўлади ва пастликларга оқиб кетади. Шамоллар ҳам кучайган. Шамол натижасида нафақат қурғоқчилик, балки чанг-тўзонлар ҳам вужудга келяпти, тузлар бир жойдан иккинчи жойга учиб боряпти. Буларнинг ҳаммаси ўсимликлар дунёсига таъсир ўтказяпти.

Бундан ташқари, инсон омили ҳам бор. Биз яйловлардан шунчаки мавжуд ресурс сифатида фойдаландик. Ҳимоялаш, озиқлантириш, намликни сақлаш, агротехник тадбирлар ўтказилмади. Кейин, фермер хўжаликларига берилган яйловларга тушадиган юклама жуда катта бўлиб кетган. Яйлов ҳосилдорлиги билан чорва молларининг сони мутаносиб эмас, яъни кўп. Бу эса чорвачиликда ҳам кўпайишга, маҳсулдорликка салбий таъсир қиляпти.

Баҳром Азизов:

— Юқорида асосли ва тўғри фикрлар билдирилди. Умумий яйловларнинг 78 фоизи чўл минтақаларига тўғри келади. Биз яйловлардан фойдаланяпмиз, лекин доимий равишда тиклаб туриш етарли даражада эмас. Узоқ вақт фойланиб, аммо уни маданийлаштириб, тиклаб борилмаса, ҳолат яна ҳам оғирлашади. Яъни яйловларда озуқа сифатида дуккакли ва қўнғирбош ўтлар эмас, балки озуқалиги паст ўтлар бўлиб қолади. Шунинг учун озуқалиги юқори бўлган ўтлардан экиб, нисбатини тўғри йўлга қўйиб бориш талаб қилинади. Балки ечимлардан бири чорва хўжаликларига яйловларни узоқ муддатга беришдир. Шунда улар яйловнинг эртанги кунда қандай бўлишини ҳам ўйлайди, яхшилашга ҳаракат қилади. Яйловларни назорат қилиш, янги уруғлар экиш усуллари, тартиби бор, амалда қўлласа бўлади. Биз ақлли қишлоқ хўжалигига ўтишимиз керак.

Яйловларни хусусий қилиб беришда ҳам баъзи муаммолар базага чиқиши мумкин. Берилган одамнинг бу борада билими, тажрибаси етарли бўлмаслиги мумкин. Шунинг яйловчиликда ягона механизм жорий қилиб, назорат қилиб бориш керак. Сифати тушиши эмас, яхшиланиб бориши лозим. Яйловларнинг бугунги ҳолатига айбдор деб фақат кластер ё фермерни эмас, бошқаларни ҳам кўриш керак. Камчиликларни кўриб, уларни қандай бартараф этишга эътибор қаратсак, анча яхшиланади. 

Интервьюни тўлиқ ҳолда юқоридаги видео орқали томоша қилишингиз мумкин.

Илёс Сафаров суҳбатлашди.
Тасвирчи ва монтаж устаси – Абдуқодир Тўлқинов.