«Қонуний нишонлар»: урушда кимларга ва нималарга зарба бериш ноқонуний ҳисобланади?

Қонуний нишонлар

«Қонуний нишонлар» термини уруш бошланиши ҳамоно Украинада ҳам, Россияда ҳам тезда кенг истеъмолга кириб келди. Масалан, Россия ТИВ 2022 йил мартида Украинага келтирилаётган Ғарб давлатлари ҳарбий ёрдам карвонларини «қонуний ҳарбий нишонлар» деб атай бошлади. Декабр ойида Дмитрий Медведев НАТОнинг сиёсий-ҳарбий раҳбарияти, қўшинлари ва ҳарбий объектлари Россия қўшинлари учун «қонуний нишон» бўла олиши мумкинлиги ҳақида фикр юритди.

2023 йилнинг февралида Украина Олий радаси депутати Фёдор Вениславский Москва Украина учун «қонуний нишон» эканини таъкидлади. 3 майга ўтар кечаси Кремлга дронлар ҳужуми уюштирилди — Украина ҳукумати ҳануз бу акцияга алоқаси борлигини рад этиб келмоқда. Май ойида Украина мудофаа вазирлиги Бош разведка бошқармаси бошлиғи Кирилл Буданов украиналик журналистнинг «Путин биз учун қонуний нишонми?» деб берган саволига «Албатта. Нега бўлмасин экан?» дея жавоб қайтарган.

АҚШ Давлат котиби ўринбосари Виктория Нуланд 2023 йил февралида Россиянинг Қримдаги ҳарбий объектлари «қонуний нишонлар» эканини таъкидлаб, Украинанинг уларга қарата зарба бериши уруш авж олишига олиб келса ҳам, АҚШ бунга монелик қилмаслигини билдирган эди.

Кирилл Буданов эса май ойидаги бошқа бир интервюсида россиялик пропагандачилар «нишон» бўла олиши мумкинми, дея берилган саволга жавобида шундай деганди: «Биз уларнинг анчасининг бошига етдик. <…> Лекин сиз шахсларни аниқлаштиришга ҳаракат қилсангиз, бутун жаҳондаги махсус хизматлар айтадиган классик жавобни беришга мажбурман: биз буни изоҳлай олмаймиз, биз бу ахборотни на тасдиқлай, на рад эта оламиз». 

Бундан сал аввалроқ Yahoo News Будановнинг шундай сўзларини келтирган эди: «Биз россияликларни дунёнинг исталган нуқтасида ўлдириб келганмиз ва Украина тўлиқ ғалаба қозонгунча ўлдиришда давом этамиз». Кейинроқ Бош разведка бошқармаси бошлиғи журналистлар бу гапнинг «энг муҳим» қисмини кесиб ташлашганини айтиб чиқди: гап барча россияликлар эмас, фақат ҳарбий жиноятчилар ҳақида борган. 

Урушда қайси нишонлар қонуний?

«Қонуний ҳарбий нишонлар» — бу халқаро ҳуманитар ҳуқуқ тушунчаси бўлиб, у Ҳаага ва Женева конвенциялари асосида юритилади. Барча шу каби тушунчалар билан содир бўлганидек, унинг формал маъноси ниҳоятда чигал ва турли талқинларни келтириб чиқаради. Хуллас, амалиётда нимани қонуний, нимани ноқонуний ҳарбий нишон сифатида қабул қилиш юридик эмас, сиёсий масалага айланиб кетади.

Гарчи айни пайтдаги халқаро ҳуқуқ давлатлар ўртасидаги қуролли тўқнашувларни нолга олиб келишга интилаётган бўлса-да, у ҳам реал воқеликни тан олади: давлатларга ўз манфаатларини куч билан ҳимоя қилишни тақиқлаб бўлмайди. Бу ҳолатда бош вазифа — уруш асносида тинч аҳолининг жабр кўришини минималлаштириш.

Бундан келиб чиқилса, Женева конвенцияларининг асосий қоидалари — фуқаролик шахсларини комбатантлар, яъни тўқнашув томонларидан бири учун жанг қилаётган инсонлардан ажратиш. Комбатант, масалан, мунтазам армия аскарлари, партизанлар, ҳарбий раҳбарият, ҳаттоки давлат раҳбарлари ҳам бўла олади, агар улар олий бош қўмондон рутбасига эга бўлса.

Шуниси муҳимки, халқаро ҳуқуқ ҳеч қандай оралик статусларни тан олмайди: инсон ё комбатант бўлиши мумкин ё тинч фуқаро. Назарияга кўра, ҳарбий корхоналар ходимлари, пропагандачилар, ҳаттоки «Молотов коктейли» тайёрлайдиган (лекин уларни отмайдиган) инсонлар ҳам фуқаролик шахслари ҳисобланади. 

Муаммо шундаки, халқаро тўқнашувлар чоғида бу меъёрларни турлича талқин қилиш «жойнинг ўзида» рўй беради — юридик нозик нуқталарга ҳеч ким эътибор ҳам бериб ўтирмайди. Фуқаролар урушга қўшилса комбатантга айланади. Айтайлик, босқинчи армиянинг аскари тинч аҳоли уйига бостириб кирди, уйнинг эгаси уни ошхона пичоғи билан сўйиб ташлади. Аскар жиноятга қўл урди, лекин уйнинг эгаси ҳам комбатантга айланди ва уни отиб ташлашса, бу жиноят саналмайдими?

Яна бир муҳим фарқ бор — фуқаролик ва ҳарбий объектлар. Бунда ҳам фарқ кўпроқ мушоҳадага асосланган. Назарий жиҳатдан, булар уйлар, мактаблар, касалхоналар, масжид ва черковлар, дўконлар, электр станциялари ва маданий ёдгорликлар — буларнинг бари фуқаролик объектлари ва уларга ҳужум қилиш ҳарбий жиноят саналади. Лекин амалиётда бундай объектлар комбатантлар учун бошпана ва ўқ-дорилар учун омбор бўлиб хизмат қилиши мумкин — бу ҳолда у ҳарбий объектга айланади. Агар объектни эгаллаб олиш ва вайрон қилиш тўқнашув томонларининг бирига реал устунлик тақдим этса, у қонуний нишон ҳисобланади. Конвенция тузаётганида ёки кейинчалик суд жараёнида бу мезонларни ҳисобга олиш уруш вақтидагидан осонроқ, албатта.

Алалоқибатда халқаро ҳуқуқ меъёрларини ким қандай талқин қилишига боғлиқлиги сабабли у ёки бу нишоннинг қонунийлигига ишонч ҳосил қилишда шунчаки кўз югуртириш кифоя бўлиши керак. Яъни, яна такрорлаймиз, «қонуний нишон» — сиёсий тушунча.

Инсонлар «қонуний нишон» бўла оладими?

Қисқа жавоб — бу ҳам сиёсий қарорга боғлиқ.

Муайян инсонларнинг давлат томонидан судсиз, жанг майдонидан ташқарида ўлдирилиши кўпинча «нуқтали йўқ қилиш» (инглизча — «targeted killings») деб аталади.

Россия «нуқтали йўқ қилиш»дан тизимли равишда фойдаланадиган кам сонли давлатлардан бири. Хусусан, бу тактикадан чечен айирмачиларига қарши фойдаланилган. 1996 йилда Жавҳар Дудаевни ракета билан ўлдиришган. 2002 йилда Ҳаттобни заҳарланган хат билан йўқ қилишган. 2004 йилда Зелимхон Яндарбиевни Қатарда портлатиб юборишган. 2005 йилда Аслан Масхадовни отиб кетишган. 2006 йилда Шамил Басаевни портлатишган.

Бу қотилликларни Россия кучишлатар тизимлари ўзининг махсус операцияси деб атаган (Яндарбиев билан боғлиқ ҳолатдан ташқари, чунки агентлар Қатарда қўлга тушишган ва уларни экстрадиция механизми орқали олиб чиқишган). Бу ерда ҳаммаси тушунарли: уруш кетаётган эди (формал жиҳатдан «конституцион тартибни тиклаш бўйича операция» ёки «аксилтеррористик операция деб аталган бўлса ҳам), Россия ҳукумати бу инсонларнинг барчасини комбатант деб ҳисоблаган.

Бундан ташқари, Александр Литвиненко (2006 йилда заҳарланган)  «нуқтали йўқ қилиш» қурбони бўлди, қурбонга айланишга бир бахя қолганлар орасида Владимир Кара-Мурза (2015 ва 2017 йилларда икки марта заҳарланган), Сергей Скрипал ва унинг қизи (Буюк Британияда 2018 йили заҳарланишган) ва Алексей Навалний (2020 йилда заҳарланган) бор. Буларнинг барчаси энг довруғли ҳолатлар. Буларнинг барчасига Россия ҳукумати ўзининг алоқаси борлигини кескин рад этиб келади. Яна ҳаммаси тушунарли: ҳеч қанақа уруш йўқ, комбатантлар ҳам йўқ — соф сиёсий суиқасдлар.

«Нуқтали йўқ қилишлар» билан Исроил махсус хизматлари айниқса довруғ қозонган. 1970-йилларда «Моссад» Мюнхен олимпиадасида уюштирилган террорчилик акти ташкилотчиларининг қарийб барчасини қидириб топиб, ўлдирган. Шунингдек, Исроил ўзига душман ҳисоблаган Миср ва Ироқ каби мамлакатларнинг ядровий ва ракета технологиялари устида иш олиб борган бир неча (жумладан, германиялик ва канадалик) олим ва инженерларни «нуқтали йўқ қилган». Яна ҳеч қандайдир урушсиз шароитда, комбатант бўлмаганлар ўлдирилган. Расмий Исроил бу қотилликларга алоқадорлигини доимо рад этиб келган.

2000-йиллар бошида, Иккинчи интифоза бошланганида Исроил «нуқтали йўқ қилиш» усулидан хорижда эмас, ўз назорати остидаги ҳудудларда, кўпроқ Ғазо бўлгасида фойдалана бошлади. Масалан, 2004 йилда Ғазода ракета зарбаси орқали ҲАМАС асосчиси Аҳмад Ёсин ўлдирилди. Исроилнинг бу акцияга алоқадорлигини рад этиши бемаънилик эди.

2001 йилда мамлакат ҳарбий прокурори Менаҳем Финкелштейн «нуқтали йўқ қилишлар»нинг қонунийлиги ҳақида юридик хулоса тайёрлади. Унга кўра, Исроил мудом террорчилар билан уруш шароитида эканлиги қайд этилган. Бироқ, формал жиҳатдан уруш эълон қилиш имконсиз. Агар давлат террорчилик ташкилотига уруш очса, бу гуруҳни ўзига тенглаштирган бўлади.

Булардан келиб чиқиб, Финкелштейн янги юридик тоифани таклиф этган — «ноқонуний комбатант»: урушда бирор давлат томонида турмай иштирок этаётганлар. Бундай инсонлар комбатантми, демак, қонуний ҳарбий нишонга айланади. 

Исроил Фаластиндаги «нуқтали йўқ қилишлар»ни тан ола бошлади. Аниқроғи, «нуқтали қарши чоралар»ни — расмий ҳужжатларда айнан мана шу иборадан фойдаланмоқда. Тегишли жараёнлар ҳам оммага ошкор қилина бошланди. Хусусан, «нуқтали қарши чоралар» учун буйруқни Исроилда фақат бир киши — бош вазир бера олиши ҳам. Бу эса уларнинг ҳар бири сиёсий қарор эканини англатади. 

Исроил олий суди «ноқонуний комбатантлар» деган тоифани тан олмаган, бироқ «нуқтали қарши чоралар» сиёсати қонуний эканини тасдиқлаган. Унга нисбатан чекловлар ўша Женева конвенциялари — комбатантлар ва фуқароларни фарқлаш орқали жорий этилади.

Бундан нариёғига турлича талқин қилиш учун улкан майдон бор. Масалан, мана бу фуқаро «шаҳидлик белбоғи»ни тақиб олди — у ҳарбий ҳаракатлар иштирокчиси саналадими ёки йўқ? Анависи эса «шаҳидлик белбоғи»ни тақишга кўмаклашиб юборяпти. Буниси эса террорчиларни жалб қилиб, ўқитмоқда. Буниси худкуш-террорчиларнинг видолашув нутқини видеога олмоқда. Ҳу анависи «шаҳидлик белбоғи» ясашни ўргатмоқда. Сўнгги иккитаси Женева конвенцияларига кўра комбатант аталмаслиги керак, нима бундайлар чиндан ҳам айбсиз «тинч аҳоли вакили» саналиши керакми?

2000-йиллар бошида, 11 сентябрдаги террорчилик актларидан сўнг «нуқтали йўқ қилиш» амалиётидан АҚШ ҳам фаол фойдалана бошлади. Бунинг учун кичик Жорж Буш Америка кучишлатар тизимларига инсонлар судсиз ва жанг майдонидан ташқарида ўлдирилишини тақиқловчи 1976 йилги президент фармонини бекор қилди. Айни пайтда америкалик ҳарбий юристлар на халқаро ҳуқуқ, на Американикига ўхшаш Исроил қонунлари билан тан олинган финкелштейнчасига «ноқонуний комбатантлар» тоифасидан фойдаланишмоқда. 

Америка «нуқтали йўқ қилишлари»нинг энг машҳур мисоллари орасида 2006 йилда «Ал-Қоида»нинг Ироқдаги бўлими етакчиси Абу Мусаб аз-Зарқовий ҳамда, табиийки, 2011 йилда Покистонда ушбу ташкилот раҳбари Усома ибн Лодиннинг ўлдирилиши бор.

АҚШда «нуқтали йўқ қилиниши» лозим бўлган инсонларнинг расмий рўйхати ҳам мавжуд. Уни президент имзолайди. Бу ерда ҳеч бир автоматик юридик жараён йўқ: кимдир нимадир қилади ва рўйхатга тушади. Сиёсий қарор бор.

2010 йилда Барак Обама мисли кўрилмаган сиёсий қарорга қўл уради: бу рўйхатга «Арабистон ярим оролидаги ал-Қоида»нинг етакчиларидан бири, АҚШ фуқароси, Анвар ал-Авлақийни киритади (ўшанда у Яманда яшарди). Ал-Авлақийнинг отаси ҳуқуқбонлар қўллови билан Обама, Пентагон ва Марказий разведка бошқармаси (улар рўйхатни юритиш ва «нуқтали йўқ қилишлар» учун масъул) устидан Америка судига арз қилган — бироқ даъво аризаси рад этилган.

Судя у ёки бу инсонни «нуқтали йўқ қилиш» рўйхатига қўшиш ёки ўчириш соф сиёсий қарор, деган хулосага келиб, бу масалани қонун чиқарувчи ёки ижро ҳокимияти ҳал қилиш керак, деб ҳисоблаган. Ушбу ҳолатда бу масала миллий хавфсизликни таъминлаш учун масъул бўлган ижро ҳокимияти зиммасида бўлган.

Орадан бир йилдан зиёдроқ вақт ўтиб, Анвар ал-Авлақий Америка пилотсиз парвоз қурилмасидан учирилган ракета билан Яманда ўлдирилган. 

Пропагандачилар қонуний нишон ҳисобланадими?

Қатъий қилиб айтганда, йўқ. ОАВ таҳририятлари агар улар ҳарбий пропагандани тарқатаётган бўлса ҳам, фуқаролик объектлигича қолаверади ва уларга ҳужум қилиш ноқонуний. Агар «Останкино» кутилмаганда армия бўйича буйруқларни трансляция қила бошласа, унда, ҳа, телемарказ ҳарбий объектга ва қонуний нишонга айланади.

Лекин россиялик пропагандачилар ўзларига нисбатан суиқасд уютирилишини кутиб яшашмоқда. Маргарита Симоняннинг почтаси хавфсизлик хизмати текширувидан ўтади ва унда портловчи моддалар изи топилган. Егор Холмогоров «Украина кутилмаганда ҳужум қилиб қолиши эҳтимоли»га кўра ўз ишларни тартибга келтириб, ўзини «ўлимга маҳкум қилинган» деб таъкидлаган. 

Уларнинг хавотири тўғри ёки йўқлиги — алоҳида масала. Биз Даря Дугина ва Владлен Татарскийни ким ўлдиргани, Захар Прилепинга ким суиқасд уюштирганини билмаймиз. Бу суиқасдларда қандайдир изчиллик бор деб аниқ таъкидлай ҳам олмаймиз. Ниҳоят, Россияда ўтган йил ичида ғалати ўлимлар кўп юз берди, улардан турлича кетма-кетлик ясаш мумкин: ўлдирилганларнинг касби, бойлиги ва йиқилиб тушиш баландлигига қараб. Агар кимдир рус пропагандачиларига ов уюштираётган тақдирда ҳам улар ягона нишон эмаслиги аниқ.

Россия ҳукумати ва пропагандачилари Дугин, Татарский ва Прилепинга Украина махсус хизматлари суиқасд уюштирган деб таъкидламоқда — таъкид бошқача бўлиши ҳам мумкин эмас, аслида. Украина ҳукумати барчасини рад этиб чиқмоқда — рад этмаганида ҳам ғалати бўларди. Украина Бош разведка бошқармаси раҳбари Кирилл Буданов, табиийки, «Моссад» ўйинини қилмоқда: бир қарасанг рад этаётгандек, лекин бошқа томондан рад этмаётгандек — буниси ҳам тушунарли: унинг идораси қўрқинчлилик ва сирлилик нуфузини орттириши керак.

Захар Прилепин Росгвардияда шартнома асосида хизмат қилади ва Украинада жангларда иштирок этган — у комбатант. Максим Фомин (Владлен Татарский) ҳам 2014 йилда жанг қилган, (ўзининг сўзларига кўра 2022 йилда ҳам). У ҳам комбатантликка ярайди. Бу иккиси Женева конвенцияларининг тўғридан тўғри мазмунига кўра, қонуний нишон бўлган. Бу ҳеч нарсадан далолат ҳам бермайди: эсингизда бўлса «нуқтали йўқ қилиш» тўғрисидаги қарор автоматик бўлмайди, доимо сиёсий бўлади.

Даря Дугина эса комбатант бўлмаган. У ҳалок бўлган суиқасд уни йўқ қилиш учун эмас, унинг отаси, Евросиё мафкурачиси Александр Дугинни йўқотишга қаратилган, деган версия ҳам бор. Лекин у ҳам комбатант эмас. Шу билан бирга, у Путиннинг бош мафкурачиси ролига номзод саналади, уни, агар қаттиқ истак бўлса, урушаётган Россиянинг сиёсий раҳбариятига тааллуқли одам санаш мумкин. 

Будановга «топиб ўлдириш»ни таклиф қилинганлар ичида Владимир Соловёв «махсус ҳарбий амалиёт» зонасида бўлиб туради, лекин ҳарбий ҳаракатларда бевосита иштирок этмайди. У ҳам комбатант эмас ва ноқонуний нишон.

Бошқа томондан, халқаро ҳуқуқда пропагандачилар ҳарбий ҳамда инсониятга қарши жиноятларда иштирокчи деб топилган ҳолатлар ҳам бўлган. 1946 йилда Нюрнберг трибунали Der Stürmer газетаси бош муҳаррири Юлиус Штрейхерни уруш ва геноцидни тарғиб қилгани учун осишга ҳукм қилган. Ҳаагада шу кунларда геноцидни пропаганда қилгани учун Руандадаги қайғу билан эсланадиган «Минг тепаликлар радиоси»ни тузган Фелисиен Кабугуни суд қилишмоқда.

Таъкидлаш жоиз, агар Владимир Соловёв ва Маргарита Симонян ёки бошқа инсон ҳарбий жиноятчи — геноцид ва уруш тарғиботчиси дея тан олинган (буни, албатта, суд ҳал қилади) тақдирда ҳам, бу ҳол уларни комбатантга айлантирмайди.

Менаҳем Финкелштейн «комбатант — фуқаро» каби қатъий сувайирғич реалликни тўлиқ акс эттирмайди, деганда мутлақо ҳақ эди. Бу турли рангдаги спектр бўлиб, уруш тарғиботчиларининг жойи асло «оддий тинч аҳоли» жойлашган қисмда эмас. Лекин ҳуманитар ҳуқуқ реалликни аниқ тасвирлаш учун ўйлаб топилмаган, айнан уни шакллантириш ва урушаётган томонларнинг ҳаракатларини чеклашга хизмат қилиши учун яратилган.