Ўзбек сегментидаги интернет журналистикаси: Соҳа қандай ривожланди ва келажакда нима кутилади?

Замонавий коммуникация технологиялари шиддатли ривожланиши баробарида ахборот алмашинуви тезлиги мисли кўрилмаган даражага етди. Мустақиллик даврида Ўзбекистонда интернет тармоғининг анъанавий ОАВ оламига кириб келиши босқичма-босқич амалга ошди.

Аввалига анъанавий ОАВ билан электрон ОКВ (оммавий коммуникация воситалари) ўртасида рақобат юзага келмоқдами ёхуд ҳамкорликми, деганга ўхшаш хавотирли саволлар пайдо бўлди. Шу орада босма нашрлар йўқликка юз тутишини «башорат» қилувчи қарашлар ҳам пайдо бўла бошлади. Чунки айни гипотезалар исботи ўлароқ дунё ахборот майдонида мисоллар талайгина эди.

1645 йилдан буён чоп этиб келинаётган Швециянинг энг кекса газетаси бўлмиш Post-och Inrikes Tindingar («Почта ва шаҳар ичидаги хабарлар») номли нашри 2007 йил январидан ўз фаолиятини тўлиғича онлайн тизимига ўтказиши катта шов-шув келтириб чиқарди. Бироқ мутахассислар, шунингдек, кенг жамоатчиликни ташвишлантираётган шунга ўхшаш хавотирлар бирёқли бўлмай туриб ОАВ билан ОКВ орасида ҳамкорлик алоқалари ривожланиб кетди.

Анъанавий тарзда фаолият юритаётган босма нашрлар (молиявий имконияти етарли бўлган бир қатор газета ва журналлар ва ҳ.) ўз электрон нусхаларини тарқата бошлади. Теле-радио каналлари ўз кўрсатув ва эшиттиришларини айни вақтда интернет орқали тарқатиш тажрибасини қўллади.

2005-2007 йилларни ўз ичига олган мазкур дастлабки босқич тажрибалари интернет тармоғидан самарали фойдаланиш анъанавий ОАВ имкониятларини янада кенгайтиришини кўрсатди.

Имконият кенгайиши ва кучайиши анъанавий ОАВнинг ахборот олиш ва тарқатиш самарадорлигида айниқса намоён бўлди. Босма нашрлардан тортиб телерадиожурналистика мазкур янгиликни ўз фаолиятида кенг жорий эта бошлаши яна бир жиддий янгиликни – дунё миқёсида ахборотни исталган манзилга етказиш имкониятини келтириб чиқарди.

Ахборот оқими шиддатли тус олганига қўшимча ўлароқ эндиликда унинг тарқалишини чекловчи тўсиқлар йўқолди. Ахборотни чекланмаган миқдорда ва масофага узата олишнинг техник имкониятлари соҳада нечоғлик инқилоб ясаган бўлса, ушбу имкониятлар натижаси ўлароқ вужудга келган ютуқлар ҳамда муаммолар алоҳида илмий-амалий масала сифатида замонавий ақл-идрок олдига, жумладан мутахассислар олдига мутлақо кутилмаган муаммоларни кўндаланг қўйди.

Бу орада ахборот-коммуникация соҳасидаги тараққиёт кейинги босқичига чиқди. Республикамизда 2007 йил январ ойларидан алоҳида, яъни фақат интернетда фаолият юритадиган алоҳида нашрлар пайдо бўла бошлади. Босма нашрлардан, анъанавий теле-радиоканаллардан буткул мустақил равишда фаолият юритадиган электрон ОАВ яратиш ишлари авж олди. Яъни интернет оммавий ахборот воситалари ҳисобланмиш интернет теле ва радиоканаллар, интернет газеталар ва ҳоказо интернет нашрлар сони кўпая бориб, улар алоҳида онлайн ахборот маконини ташкил эта бошлади.

Бу – миллий медиа маконда янги воқелик, янги реаллик эди.

Кейинги даврларда интернет нашрлар янада изчил ривожланди. Улар профессионал нуқтайи назардан шаклланди, ўсди.

Ўқувчилар ҳамда таҳририят ўртасидаги мулоқот тезкор, замонавий, виртуал кўриниш касб этди. Интерактивлик сифати ҳамда қамрови юқори даражага олиб чиқилди.

Интернет газеталар ихтисослашуви масаласига ҳам алоҳида эътибор қаратилди. Веб технологиялар имконияти сифатида вужудга келган Веб 2.0 (Web 2.0) ва Блог (Blog) тизими жуда тез оммалашди. Айрим блог сайтлар айрим расмий ахборот тарқатувчи сайтларга қараганда тезкор ишлаётганидан келиб чиқиб Нюс 2.0 (News.2) номи билан атала бошланди. Нюс 2.0 келажакда журналистика даражасига кўтарилиш-кўтарилмаслиги алоҳида масала, бироқ бундан қатъи назар блог тизимига асосланган янгидан янги сайтлар кўпайиб бораётгани факт (www.binafsha.uz, www.Itishnir.uz, www.blog.fonus.uz, www.blog.uzinfocom.uz, www.ayol.uz каби сайтлар сингари).

Олдинги даврларни олиб қарасак, анъанавий босма нашрлар, газета ва журналлар, шунингдек, теле-радио каналлар асосан республикамиз ҳудудида фаолият олиб борган. Улар тарқатган маълумотлар, хабарлар, факт ва рақамлар деярли Ўзбекистон сарҳадларидан ташқарига чиқмаган (Тошкент халқаро радиосидан ташқари) бўлса, сўз юритилаётган янги медиа маконнинг бош хусусияти миллий ахборотнинг ҳеч бир тўсиқсиз дунёга тарқаб кетиши билан характерлана бошлади.

Лўнда қилиб айтганда, интернет ёрдамида ҳар қандай ОАВ (хоҳ анъанавий, хоҳ электрон) эндиликда хорижий медиа маконга тўғридан тўғри чиқиш имкониятига эга бўлди. Бироқ бундай қулайликлар ўзига яраша кутилмаган муаммоларни ҳам келтириб чиқаради. Чунончи, Хоразм ёки Сурхондарё, Сирдарё ёки Қорақалпоғистоннинг «чекка туманлари доирасида тарқатиладиган газета» деган тушунча йўқолиб борди, чунки исталган вилоят ёки туман газетаси материаллари исталган дақиқада интернет тармоғи орқали бутун дунёга тарқалиши оддий ҳолга айланиб улгурди.

Натижада, кейинги йилларда глобал тармоқ орқали республика газеталари ўқувчиларининг географияси бирмунча кенгайди.

Эндиликда мамлакатимизда онлайн журналистика, интернет журналистика, интернет газета, интернет-ТВ, онлайн-радио каби тушунчалар ҳеч кимга янгилик бўлмай қолди.

Ахборот ва оммавий коммуникациялар агентлигидан расман рўйхатдан ўтган интернет ОАВ миқдори 2012 йилда қарийб 200 тани ташкил этган бўлса, мазкур кўрсаткич 2016 йилда 360 тага етди. Кўринадики, республикамизда интернет газеталар ривожланиш, шаклланиш ва такомиллашиш босқичларидан ўтди.

2023 йилга келиб Ўзбекистонда 2140 та ёки 2016 йилга нисбатан 626 тага кўп оммавий ахборот воситаси фаолият юрита бошлади. Уларнинг 65 фоизи нодавлат медиа воситаларидир. Анъанавий нашрлар билан бирга интернет нашрлар ҳам жадал ривожланиб, уларнинг сони 745 тага етди.  

Ахборотни тезкор тарқатиш борасида босма нашрларга қараганда радио ва телевидение имкониятлари катта саналар эди. Эндиликда эса бу борада АКТ, хусусан, оммабоп интернет каналлари, ижтимоий тармоқлар пешқадамлик қилмоқда.

Ўзбекистонда интернет ОАВнинг, умуман, ўзбек миллий интернет журналистикасининг қисқа фурсатларда бу қадар жадал тараққий этишида юқоридаги омил алоҳида аҳамият касб этади.

Бугунги кунда йирик қидирув тизимлари, шунингдек, оммабоп ижтимоий тармоқлар ўқувчилар аудиторияси эътиборини «ўғирлади». Бундан ташқари, гигант платформалар, медиа конгломератлар реклама берувчи ҳамкор компанияларни ўзига тортиб кетаётгани бор гап.

Бироқ сифатли журналистика эркин ривожаниши мумкин бўлган ягона майдон сифатида интернет кўрилар экан, ўқувчилар ҳам, ҳамкор компаниялар ҳам соф журналистиканинг қадрига тез орада етишади.

Келажакда ўзбек сегментидаги интернет ОАВ назарий жиҳатдан журналистиканинг учта асосий вазифаси ҳисобланган – хабар тарқатиш, таҳлил қилиш ва таъсир ўтказиш функцияларини ўз зиммасига тўлиқ олади ва миллий медиа макондаги етакчилик позициясини янада мустаҳкамлайди.

Беруний АЛИМОВ,

«Янги медиа таълим маркази» ННТ директори,

филология фанлари доктори.