Байрамдан кейинги таҳлил: тилимиз аҳволи байрам қиладиган даражадами? — тилшунослар билан суҳбат 

Kun.uz мухбири ўзбек тилига давлат тили мақоми берилиши тарихи, зиёлилар кўнглидаги тил билан боғлиқ бугунги ғашлик ва ўзбек тилининг хорижда ўқитилиши аҳволи мавзуларида суҳбат ўтказди.

Суҳбат меҳмонлари: тилшунос, турколог олим Бахтиёр Исабек, тилшунос, ёзувчи Ориф Толиб ва журналист, тилшунос Элдор Асанов бўлди.

— Бахтиёр ака, сизни катта бир тилшунос, турколог олим сифатида биламиз, ёшингиз улуғ ва сиз 1989 йилда ўзбек тилига давлат тили мақоми берилган кун, жараёнлар ва унгача бўлган курашларни кўрган инсонсиз.

Энди очиғини айтиш керак, ҳаммаси демайлиг-у, ёшларнинг катта қатлами бугунги куннинг асл мазмунини тўла тушунмайди. Келинг, сиз бир хотираларингиз билан бўлишингки, ўзи қандай кун бу, биз тилимизни ўша пайтда кимдан, қандай ҳимоя қилгандиг-у, унинг учун ким билан кимлар курашганди? Биз қандай қилиб ўз тилимизни расмий тил қилдик? Қандай таҳдид, қандай муаммо бор эди?

Бахтиёр Исабек:

— Ўзбек тилини давлат тилига айлантиришга бўлган илк ҳаракатлар 1988 йили 9 февралда талабалар шаҳарчасида бошланган эди. Масалани асосий кўтариб чиққанлар талабалар бўлган. Ташкилотчилари ўша пайтдаги 5-курс филология ва журналистика факултети талабалари эди. Ўша пайтда мен тил ва адабиёт ўқитувчиси эдим. Расмий ишларда мени етакчи сифатида кўрсатишган, лекин бошлаб берган талабалар эди, йўл-йўриқ кўрсатиб турганман. Ўша талабалардан бир нечтасини бугун интервюга ҳам олиб келмоқчи эдим, лекин қанақадир чўчишди шекилли, келишмади.

9 феврал куни умумий тилшунослик фанидан дарсим бор эди. Талабалар келиб, сизнинг дарсингизда тил байрами ўтказсак бўладими, дейишди. Агар ўзбек тили давлат тили бўлиши учун митинг қилсангиз, дарсдан озод қилиб, ўзим олиб чиқаман, дедим. Бунгача дарсларда шу тилнинг ижтимоий томонларини ўрганиб, икки тиллилик масаласини муҳокама қилиб юрганмиз талабалар билан, ўзи ўша пайт икки тиллилик масаласи анча кўтарилиб қолганди. Рус тилининг обрўси баланд эди унда.

Яхши эслайман, Гулноза (адашмасам, шунақа эди исми) деган бир олов қизимиз бор эди... Бир қарасам, талабалар шаҳарчасида оқиб келяпти талабалар, бошқа институтларнинг талабалари ҳам келибди. Бу нарса жуда ҳаяжонга солган мени, кўзимга ёш қуйилиб келиб, ҳеч ўзимни тўхтатолмаганман. Гулноза қизимиз шунақанги баланд овоз билан талабаларга мурожаат қилди, режалар ҳақида гапирди. Навбат-навбат бошқалар гапирди. Жуда бир бошқача кун бўлган ўша 9 феврал. Том маънода ўша куни тил байрами бўлган, ҳам Навоий туғилган кун эди.

Секин-аста бу ҳаракатга бутун бир партиялар, янги ҳаракатлар қўшилди. У пайтда партиялар «тирик» эди. Тошкентда ўша пайтдаги «қизил майдон»да митинглар бўлди. Ҳатто вилоятларга ҳам ёйилди бу ҳаракат. Тил масаласидан ташқари мустақиллик, демократия масалалари қўшилди. Умуман, дунёдаги бундай ҳаракатларда доим талабалар етакчи бўлган.

Ҳукумат бу ҳаракатларга қарши эди. Ўша 9 феврал кунининг ўзида менга тазйиқлар бошланди. Декан чақириб, сени яхши олим деб юрардим, бир тийинга қиммат одам экансан-ку, қайси калла билан ўзбек тили давлат тили бўлади деб юрибсан, деган гапни айтган. Ўзбек, тил бўйича профессор эди ўша одам. Юқорининг кайфиятини акс эттирганди шу муносабат билан.

Рус тили орқали мавқега чиққан амалдор ҳар доим ўзбек тилига қарши бўлади. Ҳозирги давргаям тегишли бу гап. Ўзбек тилининг мавқеини рус тилидан баланд қўймоқчи бўлганмиз, миллатчилик жойи йўқ бунинг. Мустақил давлат бўламан деган жойда мустақил тил бўлиши керак, бўлмаса, иложи йўқ. Тилнинг йўқолиши — миллатнинг йўқолиши. Миллат учун энг муҳим белги — тил. Россиядаги бугунги айрим швинистик ҳаракатлар атроф мамлакатлар тилини йўқотишга қаратилган.

Шунингдек, ўша пайтда биз бошлаган ҳаракатларга Ислом Каримов ҳам қарши эди. Ҳозир шу одам ўзбек тилини давлат тили қилди, дейишади. Тўғри, ҳужжатга қўл қўйгандир, аммо уни мажбурликдан қилди. Яхши эслайман ўша қаршиликларни.

Тил ҳаракатига алоҳида бир раҳбарлик қилган одамлар бўлмаган. Кейинчалик партия, ҳаракатлар ўзининг дастурига тил масаласини қўшиб олди. Асосий етакчилар ўша айтганим 5-курс талабалари эди.

— Кейинги саволга ўтишдан аввал сизларга мана шу интервюга эксперт таклиф қилишда бўлган бир воқеани қисқача айтиб бермоқчиман. Кеча Ўзбекистонда таниқли бўлган филологлардан бир нечтасига қўнғироқ қилдим. Байрамни эслатдим ва шу байрам муносабати билан уларни интервюга таклиф қилмоқчилигимни айтдим. Аммо улардан тилимизнинг ҳоли байрам қилгуликмикан, деган гапни эшитдим.

Агар шу жавоб атрофида таҳлил юритсак, бугун бошқа қатор зиёлиларда ҳам тил борасида мана шундай оғриқ бордек.

 Сизнингча, ўша баъзи зиёлилардаги кайфият, тилимизнинг қадри байрам қилгуликмикан, деган оғир бир саволнинг сабаби нимада?

Наҳотки, ўзбек тили ҳали мамлакатда тўла давлат тилига даражасига чиқмаган, шунга эришмаган бўлса? Агар шундай бўлса, буни нимада кўрамиз? Ёки бир-икки зиёлининг фикрини келтириб хато савол беряпманми?

Элдор Асанов:

— Сиз айтган кайфиятни мен ҳам сезганман. Лекин уларга қараб, умумий вазиятни баҳолаб бўлмайди. Дейлик, филолог бўлган зиёли учун оғриқли масала бу, физик ё кимёгар учун бошқача. Шахсан ўзим тил билан боғлиқ жараёнларда юрганим учун бу оғриқлар менга яхши таниш. Тилимиз давлат тили бўлганига 34 йил бўлган бўлса, ўшандан бери шу кайфият мавжуд.

Давлат тили қабул қилишини жараёнларининг тарихи ҳам ёзилмаган бизда. Қонун бор, лекин нима бўлган, ким қатнашган — номаълум. Ўша битта видео мавжуд. Тарихда акс этмагани учун ҳам кейинги авлодга бу жараёнларнинг салмоғи етиб келмагандир.

Шахсан мен ақлимни таниб, жараёнларни кузатиб бошлаганимдан бери бирор бир тайинли ўзгариш бўлгани йўқ. Тўғри, мустақиллик даврида тилимиз маълум бир даражада кўтарилди. Аммо биз кутган, керакли даражада эмас. Айниқса, 2000 йилларда тил масаласи четга суриб қўйилди. Ҳозир нисбатан яна кўтариляпти, муҳокамалар бўляпти, таъсир қилмаса-да. Яқинда кўтарилган алифбо ислоҳотидан катта ўзгаришлар, хатолар тузатилишини кутгандик, аммо ундай бўлмади. Зиёлилар кутган нарса билан давлат идораларининг мақсади фарқ қилиб қолди. Муҳокамалар яна бошлангани учун тил борасидаги бу кайфият яққолроқ кўрина бошлагандир.

Ориф Толиб:

— Шундай кайфият борлиги рост ва бу бесабаб эмас. Давлат тили сифатида ўзини тўлиқ намоён қилаётгани йўқ ўзбек тили. Глобаллашган компютер асрида тилнинг илм тили, интернет тилига айланиши муҳим саналади яшаб қолиши учун. Ўзбек тилида шу масалада катта муаммо бор. Маиший тил бўлиб қоляпти. Шу маънода зиёлиларда тил масаласи бўйича оғриқлар бор.

Байрам қилмаслик керак, деган фикрдан йироқман. Шу кунда муаммолар айтилади, сарҳисоб бўлади, режалар қилинади. Давлат идораларида ўзбек тилидан фойданиш бўйича яхши ўзгаришлар ҳам бор. Ташкилотларда давлат тили маслаҳатчилари бор, баъзи жойларда тўлиқ лотин ёзувига ўтишлар бўляпти.

Интервюни тўлиқ ҳолда юқоридаги видео орқали томоша қилишингиз мумкин. 

Суҳбатни Илёс Сафаров олиб борди.
Тасвирчи – Мирвоҳид Мирраҳимов,
Монтаж устаси – Жавоҳир Ғайратов.