СССРдаги режа белгилаш ва уларни бажариш учун қилинган зўрма-зўраки ишлар ҳақида кўп марта ёзилган. 1950-йиллар охирида Рязан вилоятида рўй берган воқеаларнинг дебочаси ҳам айнан режа топшириқларига бориб тақалади. Ўшанда вилоятдаги барча ишлар ва қишлоқ хўжалигида банд бўлган одамларнинг ҳаёти издан чиқади. Охир-оқибат вилоят раҳбари жонига қасд қилади. Бироқ режа белгилаш шундан кейин ҳам давом этаверади.
СССР тарихида “Рязан мўъжизаси” деб номланадиган машъум бир иш бор. Бу иш 1950-йиллар охирида, мамлакатни Хрушчёв бошқарган кезларда содир бўлган.
Йиғилишларнинг бирида Хрушчёв мамлакатдаги озиқ-овқат тақчиллиги ҳақида гапириб, гўшт етиштиришни уч йилда уч баробарга ошириш кераклигини айтади.
Шунда Рязан вилояти обкоми “ташаббус” кўрсатади ва ўзи бошқараётган вилоятда гўшт етиштириш режасини уч йилда эмас, бир йилда уч баробарга оширишини айтади.
Ўшанда Рязан обкоми иккита Ленин ордени, “Социалистик меҳнат қаҳрамони” унвони ва “Меҳнатдаги натижалари учун” медалига сазовор бўлади.
Бироқ зўрма-зўраки тарздаги режа бажарилгани учун вилоятда барча соҳа издан чиқади. Охир-оқибат бу Москвадагиларга ошкор бўлгач, обком ўз жонига қасд қилади.
Бу тарихни кўпчилик ҳам билавермайди. Чунки СССРда бундай ишлар ҳар доим оммадан яширилган. Советлар тарғиботига кўра, СССРда ҳаммаси зўр, мамлакат гуллаб-яшнаган.
Бошқа кўплаб ҳодисалар қатори Рязан обкоми билан содир бўлган иш тафсилотлари СССР парчаланиб кетгач ошкор бўлади ва омма ўшанда нима бўлганидан хабар топади.
“Американи қувиб ўтамиз!”
Ҳаммаси Никита Хрушчёвнинг баланпарвоз гапларидан бошланган. 1958 йилда мамлакат раҳбари бутуниттифоқ қишлоқ хўжалиги ходимларининг йиғилишида оташин нутқ сўзлайди.
Гап орасида у қўлларини мушт қилган ҳолда тепага силкитиб, “Нима бўлибди бизга Америка? Тез орада уни қувиб ўтамиз”, деб гапириб қолади. Хрушчёв ҳатто 1980 йилда СССРда коммунизм қурилишини ҳам айтади.
Ўша пайтда СССР қуруқлик жиҳатдан дунёдаги энг йирик давлат бўлиб, аҳоли сони бўйича АҚШдан олдинда турса ҳам, Американи қувиб ўта олмаслиги ҳаммага кундай равшан эди.
Бироқ етишмовчиликлардан озор чекиб юрган халқни нимадир деб овутиш, қолаверса маҳаллий раҳбарларга мотивация бериш лозим эди ва бундай ишларга Хрушчёвнинг суяги йўқ эди.
Айтганча, Американи қувиб ўтиш ҳақидаги гапни биринчи бўлиб Хрушчёв айтмаган. Унгача Ленин ва Сталин ҳам айтган. Хрушчёвдан кейинги раҳбарлар ҳам такрорлаб туришган.
Ўша йиғилишда СССР раҳбари мамлакатда озиқ-овқат, жумладан гўшт ва сут тақчиллиги ҳақида гапиради ва кейинги уч йилда, яъни 1960 йилгача гўшт етиштиришни уч баробарга кўпайтириш лозимлигини таъкидлайди.
Хрушчёв гапини тугатгандан сўнг дарҳол Рязан вилояти (области) партия қўмитасининг биринчи котиби (амалда вилоят раҳбари) Алексей Ларионов сўзга чиқади. У мамлакат раҳбарининг гўшт етиштиришни кўпайтириш ҳақидаги гапларини қўллаб-қувватлаб, нутқ сўзлайди.
Ларионов сўзининг охирида ўзи бошчилик қилаётган Рязан вилоятида гўшт етиштиришни уч йилда эмас, бир йилда уч баравар кўпайтиришни (!) ваъда беради.
Амалда гўшт етиштиришни уч йилда уч баробар оширишнинг иложи йўқлигини ҳамма тушуниб турган жойда, Ларионовнинг ваъдаси қуруқ гапдан бошқа нарса эмасди.
Залда ўтирган кўплаб вакиллар ҳам Рязан вилояти обкоми аравани қуруқ олиб қочаётганини фаҳмлаб турарди. Шундай бўлса ҳам, бутун зал оёққа туриб, Ларионов шаънига қарсакбозлик қилади.
Охир-оқибат Ларионов бошлаган “Рязан тажрибаси” ўзини оқламайди ва у тўсатдан вафот этади. Расмий маълумотларга кўра, Рязан обкоми юрак хуружидан ўлган. Бироқ ҳодисадан хабардорлар у ўзини отганини айтишган.
Ваъдабоз Ларионов
Алексей Ларионов 1907 йилда туғилган бўлиб, у илк жиддий раҳбарлик лавозимига 1938 йилда, Ленинграддаги раҳбар кадрлар етиштирувчи институтни битиргандан сўнг тайинланган.
Ўшанда уни Ярославл вилоятига юборишади. Ларионов аввалига Ярославл шаҳрини, сўнг 1946 йилгача Ярославл вилоятини бошқаради. Ўша йили уни Москвага чақириб олишади ва икки йил марказий қўмитанинг кадрлар бўлимида ишлайди.
1948 йилда Ларионов Рязан вилояти партия қўмитасининг биринчи котиби этиб тайинланади ва 1960 йилдаги вафотигача шу вилоятни бошқаради.
Хрушчёвнинг гўшт режасини уч йилда уч баробар ошириш ҳақидаги гапини қўллаб нутқ сўзлаганда Ларионов Рязанда қарийб 10 йил ишлаб қўйган ва иккита Ленин ордени олишга улгурган эди.
Ларионовни яқиндан танийдиганлар ўшанда унинг нияти Рязанда “натижа кўрсатиб” Хрушчёвнинг ишончини қозониш ва шу йўл билан Москвага ишга қайтиш бўлганини айтишган.
Йиғилишда Хрушчёвни қўллагани учун уни Москвадагилар муносиб тақдирлашади. 1957 йил февралида иккинчи Ленин орденини олган Ларионовга ўша йили август ойида учинчи Ленин орденини топширишади.
У совет давлати тарихида бир йилда иккита Ленин ордени олган ягона шахс бўлса ҳам ажабмас.
“Рязан мўъжизаси”
Мамлакат раҳбари олдида катта ваъдаларни берган Ларионов ҳақида марказий газеталар бир нечта мақола эълон қилади ва уни мақтаб чиқишади. “Рязан тажрибаси” деган иборани биринчи марта ўша газеталар қўллаган эди.
Хрушчёв йиғилишда гапирганидан кўп ўтмай, 1958 йил ўрталарида иттифоқдош республикалар ва Россиянинг турли вилоятлари раҳбарларига унинг номидан хат жўнатилади. Хатда 1959 йил охиригача гўшт етиштиришни сезиларли ошириш топшириғи қўйилган эди.
Ларионов Рязанга қайтгач вилоятдаги вазият билан танишиб чиқади, бироқ бир йил ичида гўшт етиштиришни бир баробарга оширишнинг ҳам иложи йўқлиги маълум бўлади.
Ўша пайтда вилоят ҳар йили 50 минг тонна гўшт етиштирар, энди шуни 150 минг тоннага етказиши керак эди. Обком вазиятдан чиқиш учун чора қидира бошлайди. Ахир кимсан, шахсан мамлакат раҳбарига ваъда берилган.
1959 йилда Ларионов ишга киришади. Аввалига фермаларда сақланаётган барча бўрдоқи ҳўкизларни сўйдиради. Сўнг зотдор ва сут берувчи сигирлар, ҳатто ёш бузоқларгача сўйилиб, гўштга топширилади. Лекин улар 150 минг тонналик режа учун урвоқ ҳам бўлмайди.
Охирида аҳоли қўлидаги чорва молларига чанг солинади. Аввал обкомнинг “Ҳукуматнинг гўшт етиштиришни кўпайтириш ҳақидаги қарорига асосланиб аҳолидан ошиқча чорва молларини харид қилиш ҳақида”ги қарори чиқарилади. Сўнг одамларнинг қўлига квитанция бериб, чорва моллари олиб кетилади. Аҳолига қўлларидаги квитанцияни кейинроқ нақд пулга алмаштириб беришларини айтишади.
Ўшанда молларини сотишга рози бўлмаганларга “Ватан олдидаги бурч” ҳақида ваъз айтиб, сигирлар ва бузоқлар тортиб олинади. Бироқ режа бажарилмайди.
Шунда Ларионов вилоятдаги барча маблағларни қўшни вилоятлардан чорва молларини сотиб олишга жалб қилиш ҳақида буйруқ беради. Ҳатто мактаб, боғча ва касалхоналарни таъмирлаш ҳамда янгиларини қуриш учун ажратилган маблағлар ҳам шу ишга жалб қилинади.
Оқибатда бир йил давомида Рязан вилоятида биронта ижтимоий объект қурилмайди, эскилари таъмирланмайди. Бошлаб қўйилган қурилишлар чала ҳолда қолиб кетади.
Охирида Ларионов бир қатор қўшни вилоят раҳбарлари билан боғланади ва улардан ўзига гўшт сотишларини сўрайди. Айримлари рози бўлади, бошқалари рад этади.
1959 йил 12 декабр куни Ларионов Москвага вилоят ваъдани бажарганини, 1958 йилдагига нисбатан уч баробар кўп, жами 150 минг тонна гўшт топширганини маълум қилади.
Шунда Москвадагилар унга Рязан вилояти гўшт етиштиришни янада оширса ва 1960 йилда 180 минг тоннага етказса “нур устига аъло нур” бўлишини айтади. Катта раҳбарларнинг юмшоқ оҳангдаги бундай буйруқларига Ларионовнинг хўп дейишдан ўзга чораси йўқ эди.
Орадан қарийб икки ҳафта ўтгач, 1959 йил 25 декабр куни Москва Ларионовга бирданига иккита мукофот беради. Бири “Социалистик меҳнат қаҳрамони” унвони, иккинчиси Ленин ордени эди. Бу унинг тўртинчи Ленин орденини олиши эди.
“Шарнинг ёрилиши”
1960 йил Ларионов учун жуда оғир келади. Вилоятда 180 тонна гўшт етиштириш учун ҳеч нарса, на чорва, на пул қолмаган эди. Бир йил аввал давлатга топширилган гўштнинг пули одамлардан сотиб олинган чорва моллари учун тўланган, кассалар бўм-бўш эди.
Ларионов кузгача сир бой бермайди. Ўзини жон куйдириб ишлаётгандай қилиб кўрсатиб юраверади. 1960 йил 11 июл куни унга “Меҳнат жасорати учун” медали ҳам топширилади.
Ларионов 1960 йил учун вилоятга ажратилган пулларни сарфлаб, сентябргача бир амаллаб давлатга 30 минг тонна гўшт топширади. Уёғига “кучи” етмайди.
Ўша пайтда вилоятдаги вазият жуда ёмонлашади. 1959 йилдаги гўшт режаси туфайли жабрланганлар кўп эди. Улар 1960 йил баҳор ва ёзда тузук-қуруқ ишлашни хоҳлашмайди.
Оқибатда вилоятда гўшт тайёрлашдан ташқари ғалла ва бошқа экинларни етиштириш ҳам кескин камаяди. Сентябр ойига бориб, “ғалвир сувдан кўтарила бошлаганда” Рязан вилоятидаги ҳолатни яширишнинг иложи бўлмай қолади. Ларионов қаттиқ жазоланиши аниқ эди.
Унга раҳм қилишса, узоқ муддатга қамаларди. Кескинроқ жазо беришса, отувга ҳукм қилиниши ҳам мумкин эди.
Рязандаги салбий ҳолат Москвадагиларнинг ҳам қулоғига етади. Вилоятдаги вазиятни тафтиш қилишга тадорик бошланади. Ана шундай кунлардан бири Ларионов тўсатдан вафот этади. Ўшанда у 53 ёшда эди.
Маҳаллий газетада унинг юрак хуружи туфайли вафот этгани ёзилган бўлса-да, ҳодиса тафсилотларидан хабардор кишилар у ўзини ўқотар қурол билан отганини айтишган.
Ларионов жонига қасд қилгандан сўнг Рязандаги ишлар текшириб кўрилади ва зўрма-зўраки режа бажаришнинг салбий ҳолати ошкор бўлади. Унга берилган “Социалистик меҳнат қаҳрамони” унвони бекор қилинади.
Москва Рязандаги салбий ишлар учун бошқа бир “айбдор”ни топади. КПСС марказий қўмитасининг Россия бўйича бюроси раисининг ўринбосари Аверкий Аристов ўз лавозимидан озод қилинади ва Полшага элчи қилиб юборилади.
“Рязан мўъжизаси” 1960-йиллар бошларидан ҳокимият учун зимдан ҳаракат бошлаган Брежневга қўл келади. У 1964 йилда Хрушчёвдан ҳокимиятни тортиб олганда собиқ раҳбарни айнан Рязан вилоятида содир бўлган ишлар учун ҳам айблаган эди.
СССРдаги “режа” топшириғининг салбий оқибатлари
Гарчи Брежнев Хрушчёвни ағдариб “тахт”га ўтирган пайтда собиқ раҳбарни уддалаб бўлмас режалар туфайли ҳам айблаган бўлса-да, кейинчалик унинг ўзи ҳам шу йўлдан кетди.
Тузум Хрушчёв даврида қандай бўлса, Брежнев даврида ҳам ўзгармайди ва йилдан йил саноат корхоналари ҳамда қишлоқ хўжалигига маҳсулот тайёрлаш режаси ошириб борилади.
Оқибатда турли корхоналар, колхоз ва совхозлар ўзларига берилган топшириқларни бажара олмай, Москвадан белгиланган режаларни қўшиб ёзиш билан тўлдиришга ўтади. Бундай иш СССР парчаланиб кетгунча давом этади.
Ларионов билан Рязанда бўлиб ўтган иш Ўзбекистонда Шароф Рашидов билан ҳам содир бўлган. Брежнев ҳокимият тепасига келган пайтдан бошлаб ҳар йили Рашидовдан Ўзбекистонда пахта етиштиришни оширишни талаб қилиб бораверган.
Кимсан, дунёнинг ярмини зир титратиб турган давлат раҳбарига йўқ дейишнинг мутлақо иложи йўқ эди. Оқибати ҳаммага маълум, Шароф Рашидов юрак хуружидан вафот этади. Ўзбекистонликлар эса Москвага минглаб жон, ноҳақ тўкилган қон ва республикадан ташиб кетилган бойликлар билан товон тўлашади.
Ўшанда Москвадагилар бутун иттифоқ бўйлаб қўшиб ёзиш авж олган ҳолда, “Пахта иши” баҳонасида фақат ўзбекистонликларни жазолашади. Бу ноҳақлик эди.
Голиванов ишида ҳам, Рашидов билан боғлиқ вазиятда ҳам Кремлдагилар белгиланаётган режани бажариб бўлмаслигини жуда яхши билишарди.
Бироқ ноҳақлик устига қурилган тузум аксарият ҳолларда ижрочиларга амаллаб бўлмайдиган ишни топширар, охирида маҳаллий раҳбарларни режаларни бажармасликда ёки қўшиб ёзишда айблаб жазоларди.
Тўғри, Ларионов ва Рашидов жазоланишмаган. Бироқ уларнинг ҳар иккаласи ҳам вафот этмаганда, катта эҳтимол билан жазоланарди. Чунки халқимизнинг бошидан ўтди, Рашидовдан кейин ҳеч кимга шафқат қилинмади.
Гдлян ва Ивановнинг манфур тўдаси (уларни бошқача ном билан атаб бўлмайди) 1988 йилда кўплаб маҳаллий раҳбарлар билан бирга, ҳатто Ўзбекистон раҳбари Иномжон Усмонхўжаевни ҳам ҳибсга олади ва у 12 йилга қамалади. (У 1990 йилда озод қилинган)
Режа топшириғи ва Ларионов ҳодисаси адабиётда
Ларионов билан содир бўлган ҳодиса адабиётга ҳам кўчган. Жумладан, Александр Солженицин ҳикояларидан бирида вилоятлардан бирининг обкоми бўлган Кнорозов образида, ёзувчи Всеволод Кочетов “Обком секретари” романида, Н.Шундик ва Б.Можаев ўз асарларида Ларионов билан содир бўлган воқеани бошқача тарзда ёзиб чиқишган.
Шунингдек, гўшт етиштириш режасининг салбий оқибатлари ҳақида Чингиз Айтматовнинг “Қиёмат” романида ҳам ёзилган. Қозоғистондаги вилоятлардан бири гўшт етиштириш режасини бажара олмайди ва уни чўлдаги сайғоқлар ҳисобидан тўлдиришга қарор қилади.
Романнинг асосий қаҳрамонларидан бири Авдий Каллистаров тасодифан сайғоқ овлаш учун ёлланган жамоага қўшилиб қолади. Биринчи кун ўтказилган қирғинбаротдан сўнг у жамоадан бу ишни тўхтатишни ва тавба қилишни сўрайди. Шундан сўнг йигит маст бўлиб қолган сайғоқ овчилари томонидан ўлдирилади.
Чингиз Айтматов асар қаҳрамонининг ўлимини айнан сайғоқ ови билан боғлаб, совет тузумининг режа топшириғи қўйиш ва уни ҳар йил ошириб бориш сиёсатини танқид қилганди.
Бундан ташқари, адиб “Қиёмат” романида қирғизистонлик чўпон Бўстон Ўркунчиев тилидан СССРда режаларнинг ҳар йил ошириб борилиши ва чўпонларга бажариб бўлмайдиган топшириқларнинг қўйилишини ҳам танқид қилган.
Ғайрат Йўлдош тайёрлади.
