Асад режими нега бунчалик тез қулади?

Сурияда нега ҳарбийлар президентни ҳимоя қилмади? Бу тўнтаришдан қайси давлатлар ютди, кимлар ютқазди? Сиёсатшунос Камолиддин Раббимов Kun.uz'даги колонкасида диктатор Башар Асад режимининг қулаши ҳақида сўз юритади.

1970 йилдан буён Сурия ҳокимиятида бўлиб келган Асадлар сулоласи қулади. Башар Асад оиласи билан Россияга қочди. Бу сулола Сурияни ярим асрдан ортиқ бошқарди.

Сурия – Яқин Шарқдаги муҳим давлатлардан бири. Аҳолиси 23 миллиондан ошиқ (бундан ташқари, яна бир неча миллион аҳоли қўшни мамлакатларда қочқин мақомида). Ҳудуди – Ўзбекистондан деярли икки ярим баравар кичик, лекин Исроилга нисбатан 8,5 баравар катта.

Иккинчи жаҳон уруши тугагач, дунёда икки қутблилик даври бошланади. Совуқ уруш даврида араб давлатлари ҳам де-факто икки томонга бўлинади. Баъзи араб давлатлари СССРга ориентир олади, ўзларининг давлатларида араб миллиятчилиги асосидаги социализмни жорий қилишга киришади. Шундай давлатлардан бири – Сурия эди. Сурия, Миср, Ироқ ва бошқа давлатларда Баас партияси тузилади, кучаяди, ҳокимиятга келади. Баас партияси Сурия ҳокимиятига 1963 йилда, давлат тўнтаришидан кейин келган. Партиянинг асосий ғоялари – араб миллиятчилиги, инсонлар тенглиги, араб давлатларининг барчаси бирлашиши кераклиги, дунёвий давлатчилик ва бошқалар эди. 1970 йилга келиб, Ҳофиз Асад ҳокимиятдаги генерал Салоҳ Жадидни йиқитади ва ўзи ҳокимиятга келади. Ўша вақтдан бошлаб Асадлар даври 2024 йилнинг 8 декабрига қадар давом этди.

2000 йилда Хофиз Асад вафот этади. Ва унинг ўғли Башар Асад Сурия президенти бўлиб “сайланади”. Расман Сурия “республика” бўлса-да, де-факто монархия томон кетаётган эди.

2011 йилда араб давлатларида Араб баҳори деб аталмиш оммавий намойишлар ва инқилоблар бошланди. Араб дунёси ягона ахборот ҳудудида яшайди. Шунинг учун Тунисдан бошланган оммавий намойишлар Жазоирга, Мисрга, Мағриб ва Иорданияга, Саудия ва Баҳрайнга ҳам тарқалади. Араб баҳори Сурияни ҳам айланиб ўтмайди. Ўша 2011 йилда Суриянинг бир қанча минтақаларида оддий одамлар ислоҳотлар сўраб намойишлар ўтказишади. Лекин Башар Асад режими намойишларни қаттиқ бостиради: кўплари ўлдирилади, қолганлари қамалади ва бахти борлари қочиб қутулади. Натижада, Сурияда фуқаролик уруши бошланади.

Суриядаги Асад режими нега бу қадар тез ва қаршиликсиз қулади деган савол – жуда муҳим. Асосий сабаб – Асад режимининг легитимлиги йўқ эди. Уни қўллайдиган, ҳимоя қиладиган халқ йўқ эди. Сурияликларнинг аксарияти унинг йиқилишини истарди, орзу қиларди. Агар ҳокимиятнинг легитимлиги йўқ бўлса ёки паст бўлса, тизим икки танлов олдида қолади: ё ислоҳотлар ўтказиб халқнинг ишончига кириш (халқ “бу ҳокимиятдан мен розиман” деган хулосага келиши, натижада, сиёсий тизимни ҳимоя қилишга тайёр бўлиши); ёки номаълум вақтга келиб, йиқилиш... Башар Асад биринчисини қила олмади, ва йиқилди.

Асад тузуми йиқилишининг катта геосиёсий оқибатлари бўлади. Қайси давлатлар ва кучлар ютқазди? Энг аввало, Эрон Ислом Республикаси, Россия Федерацияси ва “Ҳизбуллоҳ” ташкилоти ютқазди. Ватқ ўтиб, янги Сурия ҳокимияти бу давлатлар ва кучлар билан маълум даражада тил топишиши мумкин, лекин бу давлатларнинг янги Сурияга таъсири олдингидек бўлмайди.

2011 йилда Араб баҳори бошланганида, Асад режимини сақлаб қолган давлатлар – бу Россия Федерацияси, Эрон ва “Ҳизбуллоҳ” ташкилоти эди. Нега бу сафар улар ёрдамга келмади? Россия Украина уруши сабаб жуда ҳолсизланган. Россиянинг ўзи Эрондан, Шимолий Кореядан ёрдам олиб турибди. Қандай қилиб Асадга ёрдам берсин? “Ҳизбуллоҳ” эса Исроил билан урушда анча заифлашди, ҳозир Асадга ёрдам бера оладиган ҳолатда эмас. Ўзини тиклаш учун “Хизбуллоҳ”га ойлар ва йиллар керак бўлади. Эрон ҳам ўзи билан ўзи банд.

Энди, қайси давлатлар ютди? Энг аввало, Асаднинг йиқилишидан ва “Ҳайъат Таҳрир аш-Шом” ташкилоти бошчилигидаги гуруҳларнинг ҳокимиятга келишидан Туркия ютди. Энди Суриядан Эрон ва Россия чиқиб кетиб, ўрнига Туркия кириб келади. Чунки Туркиянинг бу гуруҳларга таъсири юқори.

Исроил-чи? Исроилда катта иккиланиш ва эҳтиёткорлик. Исроил Сурия билан чегарадош. Суриянинг Жўлан тепаликларини босиб олган. Исроил Суриядан Эроннинг чиқиб кетишидан жуда хурсанд. Лекин ҳокимиятга диний жангари гуруҳларнинг келишидан, албатта, хурсанд бўлиши мумкин эмас. “Ҳайъат Таҳрир аш-Шом” гуруҳининг лидери – Абу Муҳаммад Ал-Жўланий, у Исроил томонидан босиб олинган Жўлан ҳудудида туғилган шахс. Абу Муҳаммад Ал-Жўланий “Биз босиб олинган Жўлан тепаликларини қайтарамиз” деган баёнотлар берган. Умуман, Сурия ҳокимиятига ким келса ҳам, уларнинг Исроилга нисбатан ижобий қарашда бўлиш эҳтимоли йўқ. Чунки ўн минглаб фаластинларни ўлдирар экан, Сурия, Фаластин ерларини босиб олар экан, сурияликлар, араблар ва мусулмонларнинг Исроилга ўта салбий муносабати сақланиб қолаверади.

Сурияда Асадлар йиқилишини ғарб давлатлари эҳтиёткорона қўллаб-қувватламоқда. Сабаби, улар Россиянинг ва Эроннинг қувилишидан хурсанд. Лекин Туркиянинг Сурияга кириб келиши – Исроилга, ғарбга жуда қулай бўлади дегани эмас. Стил ўзгаради, тактика ўзгаради, риторика бироз ўзгаради, лекин совуққон стратегия кучаяди.

Янги Сурия ҳокимияти олдида оғир вазифалар турибди. Репрессия қилмасдан, миллий ва диний камчиликларни қувғин қилмасдан кучли, марказлашган, тарқоқ бўлмаган давлат шакллантириш учун катта сиёсий маҳорат керак бўлади.

Агар Суриянинг глобал репутацияси ижобий бўлса, Дамашқнинг Исроил томонидан босиб олинган ерларини қайтариб олиш салоҳияти ошади, тезлашади. Мусулмон дунёсининг қудрати ва салоҳияти, яна бир лаёқатли давлат ҳисобига бойиган бўлади.

Камолиддин Раббимов,
сиёсатшунос