150 минг кишини чув туширган банк – Россиядаги шов-шувли молиявий пирамида тарихи

1994 йилда Россиядаги хусусий банклардан бирининг эгаси Москвадаги уйида ўлик ҳолда топилади. Экспертиза у ўз жонига қасд қилган деб топади. Айримлар эса у ўлдириб кетилган дейишади. Марҳум “Чара-банк” номи билан хусусий банк очиб, молиявий пирамида билан шуғулланган ва кўпчиликнинг пулларини ўзлаштириб юборганди.

1990-йиллар бошларида Россияда турли молиявий пирамидалар ёмғирдан кейин чиқадиган қўзиқоринлардай кўпайиб кетади.

Бири банк кўринишида, бошқаси молия муассасаси ниқоби кўринишида ишлаган бундай ташкилотлар телевидение ва босма нашрлар орқали рекламага зўр берар ва одамларга агар пулларини омонатга қўйишса салмоқли фоизларда пуллар тўлашини айтарди.

Социалистик тузум парчалангач бирданига капиталистик тузумга йўлиққан, молиявий пирамида нима эканлигини билмаган миллионлаб содда одамлар ўзлари қийналиб йиғган пулларни фойда илинжида фирибгарлар қўлига олиб бориб топширарди.

Охир-оқибат 1990-йиллар ўрталарига келиб кимнинг ким экани ошкор бўла бошлади ва ана шунда одамлар чув тушишганини тушуниб етишди. Афсуски, бу пайтга келиб фойда у ёқда турсин, омонатга қўйилган пулларни қайтариб олишнинг ҳам мутлақо иложи йўқ эди.

Ўша пайтда “Чара-банк” номи билан танилган банк ҳам кўплаб одамларни чув туширган молиявий пирамидаларнинг бири эди. Ўшанда бу ташкилот ҳам 150 минг одамни алдаб пулларини йиғиб олгач ўзлаштириб юборганди.

Шоирдан чиққан тадбиркор

“Чара-банк”ни 1991 йилда Владимир Рачук ва унинг хотини Марина Францева ташкил этишган. Бу шахснинг исм-шарифи кўпчиликка таниш эмас. У ҳақда ҳатто Википедиянинг русча бўлимида ҳам маълумот йўқ. Чунки Владимир узоқ яшамаган ва 1994 йилда 46 ёшида шубҳали тарзда вафот этган.

Владимир Рачук 1949 йилда Москвада санъатшунослар оиласида туғилади. Унинг отаси бадиий ва ҳужжатли филмлар ишлаб чиқариш бошқармаси бошлиғи вазифасида ишлаган. Шу сабабли оила жуда кўплаб адиблар, актёрлар билан таниш эди.

Владимир ёшлигида шоир бўлишни орзу қилади ва шеърлар ёзиб туради. Мактабни битиргач у Маданият институтида таҳсил олади. 1980-йиллар бошларида Владимир Марина Францева билан танишади ва у билан турмуш қуради. 1984 йилда уларнинг ўғли туғилади.

1980-йиллар охирларида мамлакатда ўтказилаётган “Қайта қуриш” ислоҳотлари шарофати билан Владимир сайёҳларга хизмат кўрсатувчи фирма очади.

1991 йилда СССР парчаланиб кетганидан сўнг “Чара” номи билан хусусий суғурта агентлиги ташкил этади. Ўшанда у агентликни оммалаштириш учун таниш актёрлар ва хонандалардан фойдаланади. Алла Пугачёва, Никита Михалков каби таниқли юлдузлар унинг илк мижозлари бўлишади.

“Чара-банк”нинг ташкил этилиши

Қўлига бироз пул тушгандан сўнг Владимир Радчук 1992 йил бошларида “Чара-банк” номи билан хусусий банк очиш ҳаракатларини бошлайди. 1992 йил 31 декабр куни у устав капитали 100 млн рубл бўлган банк очилганини эълон қилади.

Владимир ва Маринада банк иши бўйича умуман тажриба йўқ, улар “Пул пул келтиради, ишни бошласак у ёғи силлиқ кетаверади” деган умумий тушунча билан иш бошлашади.

Аввалига банк фақат валюта алмаштириш билан шуғулланади. Сўнг омонат олди-бердисини бошлайди. 1993 йил ёзда Марказий банк ҳали тегишли лицензияни олмаган “Чара-банк”ни ёпишини айтиб таҳдид қилади.

Шундан сўнг Владимир яна санъаткорлардан ёрдам сўрайди. Кўп ўтмай “Известия” газетасида мамлакатнинг бир гуруҳ энг таниқли шахсларининг мурожаати эълон қилинади.

Эълонда улар “Чара-банк” Россия учун муҳим муассаса эканлигини, банк кам таъминланган аҳоли вакилларининг омонатларини сақлаб, уларга адолат билан фойда тўлаётгани ва бошқа гаплар бор эди.

Охир-оқибат 1993 йил сентябрда Марказий банк “Чара-банк”га керакли лицензияни беришга мажбур бўлади. Тегишли ҳужжат қўлга киритилгандан сўнг банк ўз фаолиятини кенгайтиради ва молиявий пирамида йўлидан кетади.

Ўшанда банк омонатчиларига долларда йиллик 72 фоиз, рублда эса ойига 15 фоизлик фойда беришини айтиб реклама бера бошлайди. Натижада банк бўлимлари омонатга пул қўйиш истагида бўлган одамларга тўлиб кетади.

Банк ҳисобига жуда катта пуллар келиб тушгандан сўнг эр-хотинлар пулларни “бебилиска” ишлата бошлайди. Айниқса Марина Францева катта миқдордаги пулларни қиммат кийимлар, автомобил, тақинчоқларга сарфлаб юборади. Владимир ҳам ундан қолишмайди.

Россиядаги нашрнинг бирида ёзилишича, бир марта Марина Франция жанубидаги бойлар дам оладиган маскандан эрига қўнғироқ қилиб, “Менга 300 минг доллар чиқариб юбор, кўчага кийиб чиқишга янги кийимим қолмади” дейди.

Бошқа сафар банк бўлими бошлиғи кириб қўл остидаги ходимга мукофот пули бериш ҳақида гапирганда “10 минг етадими?” деб сўрайди. Рублни назарда тутган ходим елка қисади. Шунда аёл бўлим бошлиғи олдига 20 минг доллар ташлайди.

Владимир эса ўзи ва хотинига сарфланаётган пуллардан ташқари турли кўргазмалар, ижодий кечалар ва филмлар суратга олишга ҳомийлик қилади. Шу тариқа одамлар омонатга қўйган пулларнинг катта қисми эр-хотин томонидан шоҳона ҳаёт учун сарфланаверади.

Владимир ва “Чара-банк” учун муаммолар 1994 йилда бошланади. Россия солиқ полицияси унинг фирмаларидан бирини 5,8 млрд рубл жаримага тортади. Владимир аввалига солиқчиларнинг бу қарорига қарши чиқади. Бироқ ҳеч нарсани ўзгартириб бўлмайди ва у банкнинг пулидан олиб жаримани ёпади.

Бундан ташқари, Владимир “Чара-банк”да одамларнинг омонатларидан йиғилган пуллардан 5,5 млн долларни янги автомобил заводи қуриш лойиҳасига тикади. 1994 йилда бу лойиҳа тўхтатилади ва унга пул тиккан фирмалар, одамлар пулларига куйишади. Шу жумладан, “Чара-банк” ҳам.

Бу лойиҳа Борис Березовскийга тегишли бўлиб, ўшанда у янги автомобил заводи қуриб, пулларни ошиқчаси билан қайтаришни ваъда қилиб, 3 млн одамни чув туширганди.

Шу тариқа банкдаги пулларни ишлатиб юбораётган банк одамларнинг аввалроқ қўйилган омонатларини қайтариш учун янги мижозларни жалб этиш учун ёлғон ваъдалар бера бошлайди.

Аввалига бу иш беради ва “Чара-банк” янги мижозлардан анча маблағ қабул қилади. Бироқ 1994 йил октябрда содир бўлган иш барчасини барбод қилади.

1994 йил 11 октябр куни Москвадаги банклараро валюта биржасида доллар нархи бирданига 40 фоизга ошиб кетади. Шунда кўплаб мижозлар долларда қўйилган омонатларни қайтариб олиш учун “Чара-банк” бўлимларига келишади. Банк омонатларни тўлай олмай қолади.

14 октябр куни доллар курси пасайиб, эски нархга қайтади. Бироқ пулини қайтариб олишни хоҳловчилар сафи кўпайиб бораверади. 18 октябрга бориб “Чара-банк” омонатларни қайтариб беришни тўхтатганини ва жараён тўрт ойга музлатилганини эълон қилади.

Владимир Радчук бу даврда хориждан кредит олмоқчи бўлади. Бироқ Европадаги банклар кредит беришни рад этишади. Шу тариқа Чара-банк” оғир вазиятга тушиб қолади.

Хориж банклари кредит беришни рад этгани Владимирга ёмон таъсир қилади. 1994 йил ноябр ойида уни ўз уйида жонсиз ҳолда топишади. Экспертиза у ўз жонига қасд қилган деб топади.

Владимирнинг вафотидан сўнг унинг жиноий тўдаларга бож тўлаб келгани ошкор бўлади. 1994 йилда Владимир ва Марина Испанияда дам олаётганда “Силвестр” лақабли жиноятчининг гуруҳи томонидан ўғирлаб кетилади.

“Силвестр” Россиядаги “Япончик” лақаби билан танилган жиноятчининг шериги эди. Ўшанда жиноятчилар эр-хотинни катта пул эвазига озод қилишади. Бундан ташқари, “Япончик” Владимирга йирик миқдорда ўлпон тўлаш мажбуриятини қўяди.

Эр-хотин Москвага қайтгандан сўнг Владимир КГБга мурожаат қилади. Марина эса отасидан ёрдам сўрайди. Россия нашрларининг ёзишича, ўшанда Россиянинг энг таниқли кардиохирурги бўлган Маринанинг отаси КГБ “катталари” билан йирик миқдордаги пул эвазига келишувга эришади.

Шундан сўнг “Силвестр” ўз машинасида кетаётганда портлатилади. “Япончик”ни эса 1995 йилда Америкада ҳибсга олишади. Шунингдек, “Чара-банк”нинг 3,5 млн доллар пулларини ўзлаштирган “Summit International” раҳбарлари Владимир Волошин ва Александр Волков АҚШга қочиб кетади.

Маринанинг қочиб кетиши ва банкнинг банкрот бўлиши

Ўшанда афтидан Владимир Радчук инфаркт бўлмаган, катта эҳтимол билан уни ўлдиришганди. Чунки Марина уни иккинчи марта экспертиза қилишларига йўл қўймайди ва эрининг жасадини куйдириш йўли билан йўқ қилади.

Владимирнинг ўлимидан 40 кун ўтгач Марина Москвадаги жиноий гуруҳлардан бирининг раҳбарига турмушга чиқади. Сўнг “Чара-банк”даги пулларнинг бир қисмини хорижга ўтказиб, янги эри билан Европага қочиб кетади. Шундан сўнг аёлга федерал қидирув эълон қилинади.

Марина қочиб кетгандан сўнг банкка Владимир Фадаевни раҳбар қилиб тайинлашади. Ўша пайтда банкнинг 120 мингдан ошиқ одамдан 131 млрд рубл қарзи бор эди.

Омонатга пул қўйганлар судларга мурожаат қила бошлашади ва қисқа муддатда бир неча ўн минг дона ариза берилади. Москвадаги қарийб барча туман судларида “Чара-банк”га қарши очилган даъво иши кўриларди.

Охир-оқибат, Таганский суди ҳар бир омонатчига 1 рубл учун 48 тийиндан пул қайтариш ҳақида қарор чиқаради. Банк шу жойда айёрона ўйин қилади ва бир қанча машҳур шахсларнинг пулларини тўлаб беради. Улар банк пулларни қайтараётгани ҳақида чиқишлар қилишади. Бироқ банк қолганларга бир тийин ҳам тўлаб бермайди.

1995 йилда полициянинг иқтисодий жиноятларга қарши курашувчи бўлими банк офисларида тинтув ўтказади. Сўнг барча ҳужжжатлар кўриб чиқилади. Ана шунда “Чера-банк”нинг одамлардан қарзи Марказий банк ҳисоботида кўрсатилгандан 10 баравар кўпроқлиги маълум бўлади. Умумий ҳисобда банкда омонатчиларнинг 1,5 трлн рубл ёки қарийб 250 млн доллар пули бўлган.

Ҳужжатлар ўрганилганда банк молиявий пирамида билан шуғуллангани аниқланади. Жумладан, Марина эгалигидаги фирмага Владимир, у эгалик қилган фирмага Маринанинг имзоси билан пуллар чиқарилгани ошкор бўлади.

Гарчи банк раҳбарлари фирибгарлик қилиб келгани аниқланган бўлса-да унинг лицензиясини 1997 йилга келиб бекор қилишади. Ўша йили полиция Марина Францевани яшириниб юрган жойидан топади ва алдаб Москвага чақириб олади. Сўнг у ҳибсга олинади.

Бироқ кўп ўтмай Маринага нисбатан очилган жиноят иши бўйича суриштирув олиб бораётган майор Михаил Ларин сирли равишда ҳалок бўлади. Уни ота-онасига тегишли квартирада, ўзига ўқ узган ҳолда топишади.

Ўшанда майорнинг ўлимини Маринанинг кейинги эри, жиноий тўда бошлиғи бўлган шахсдан гумон қилишади. Бироқ қотиллар “тоза” ишлагани учун аниқ далиллар топилмайди.

Майор ҳалок бўлгандан сўнг ҳам тергов давом эттирилади. Суднинг қарори билан Маринанинг барча аниқланган мулклари кимошди савдосида сотилиб, жабрланувчиларга бўлиб берилади. Омонатчиларнинг ҳар бирига арзимаган бир ярим тийиндан пул тўғри келади.

Марина ва “Чера-банк”ка қарши очилган жиноят иши 1 875 том бўлади. Аёл уни ўқиб чиқиши учун қамоқдан уй қамоғига ўтказилади.

Суриштирув ишлари олти йил давом этади. 2004 йилда жиноий иш бўйича муддат ўз ниҳоясига етади ва Россия тергов қўмитаси ишни ёпиб, Марина Францевани озод қилади.

Бироқ кўп ўтмай уни энди бошқа иш – ўғрилик иши бўйича ҳибсга олишади. 2001 йилда у антиквар буюмлар сотиладиган жойдан қиммат суратни пулини бермай олиб кетганди.

Бу сафар унга 6 йил қамоқ жазоси беришади ва уни 4 йиллик синов муддати билан алмаштиришади. Кўп ўтмай аёл Испанияга қочиб кетади. Айтишларича, Марина Испанияда ҳам тадбиркорлик қилаётган экан.

Ғайрат Йўлдош тайёрлади.