Судга муқобил, лекин низони тез ва камхаражат ҳал этишда анча самарали - Ўзбекистонда медиация ҳақида суҳбат

Келинг, оддий саволдан бошлаймиз: медиация нима?

Раҳмат сизга. Медиация мавжуд низони тарафлар ихтиёрига кўра бетараф учинчи шахс бўлмиш медиатор иштирокида ҳал этиш усулидир. Медиацияни судга муқобил деб бўлса-да, лекин нисбатан тез фурсатларда, муроса йўли билан ва кам харажат эвазига низони ҳал этиш анча самаралидир.

Нима сабабдан ҳозир Ўзбекистон учун медиация муҳим?

Бунинг сабаблари бир нечта, сўнгги йилларда мамлакатимизда изчилликда катта ўзгаришлар рўй бермоқда. Ислоҳотлар, бизнес муҳитининг яхшиланиши, ўсиб бораётган иқтисодиёт ва аҳолининг ортиб бориши, буларнинг барчаси ўз навбатида низолар сонининг ортишига олиб келади. Медиация муносабатларни бузишга эмас, балки уларни сақлаб қолишга қаратилган. Бу, айниқса, кичик бизнес учун айниқса муҳимдир. Мен сизга бир мисол келтираман: айтайлик, Италияда, эҳтимол, темпераменти бўйича Ўзбекистонга энг ўхшаш Европа мамлакатларидан бирида, 2023 йилда судлар томонидан 175 000 дан ортиқ иш медиацияга йўналтирилган ва аксари ҳал этилган. Бу иқтисодий жиҳатдан жуда самарали: судлар ва ижро этувчи идораларга ортиқча босимнинг олди олинади, ўз навбатида уларнинг иш самарадорлиги ортади. Жараёнда иштирок этувчи бизнес эса ишини тез битиради ва жараёнда узилиш бўлмайди.

— Жуда қизиқ. Ўзбекистонда медиация қай даражада ривожланмоқда?

Тан олиш керак ривожланиш бор, сезиларли натижаларга ҳам эришилмоқда. Айтиш мумкинки, биз адолатни таъминлаш борасида таъбир жоиз бўлса «сокин инқилоб» остонасидамиз. 2019 йилда қабул қилинган қонун ҳозир амалда, аммо уни янада такомиллаштириш бўйича иш олиб борилмоқда. Аксарият ҳуқуқшуносларнинг фикрича, медиацияда эришилган келишувларнинг бажарилиши тарафлар учун мажбурий бўлиши зарур. Кейинчалик, Туркия ёки Италия тажрибасидаги каби, айрим тоифадаги ишлар бўйича судгача дастлабки медиация учрашувини мажбурий қилиш ҳақида ҳам гапириш мумкин бўлади. Шу ўринда қўшни давлатларнинг тажрибаси ҳам диққатга сазовор. Масалан, Қозоғистонда бу тизим аллақачон жорий этилган. Қирғизистон эса қонунчиликка ўзгартиш киритиш йўлида жиддий қадам ташлади ва «Медиация тўғрисида»ги қонуннинг янги таҳририни биринчи ўқишда қабул қилди. Унда келишувларни мажбурий бажариш ва айрим иш тоифалари учун медиатор билан дастлабки учрашув шарт қилиб белгиланган.

Аммо гап юз минглаб ишлар ва мажбурий медиация ҳақида кетмоқда. Ўзбекистонда бу учун етарли мутахассис борми?

Ҳозирги пайтда медиаторлар бизнинг марказимиз ва Адлия вазирлиги ҳузуридаги Юридик кадрларни қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш институти томонидан олиб борилаётган дастурлар доирасида тайёрланмоқда. Медиация бўйича билим ва амалий кўникмаларни ривожлантиришга қаратилган махсус дастурлар босқичма-босқич таълим жараёнига киритилмоқда. Бироқ қилинган ишлар ҳали етарли эмас. Масалан, бугунга қадар махсус курсларда 3000 дан ортиқ медиатор таълим олган бўлса-да, Профессионал медиаторлар реестрида фақатгина 1900 дан ортиқ мутахассис рўйхатдан ўтган. Бу кўрсаткич мавжуд талабни қондиришга етарли эмас.

Ўзбекистонда медиаторларнинг умумий тайёргарлик даражасини қандай баҳолайсиз?

Йил сайин медиаторларимизнинг умумий малака кўникмаси тобора ўсиб бормоқда. Марказимиз медиаторларни ўқитишда фаол бўлишга ҳаракат қилмоқда: умумий курслар ва чуқурлаштирилган «мастер-класс»лар, доимий назорат, халқаро ҳамкорлик дастурлари кўпайиб бормоқда. Шунга қарамай, тан олиш керакки, айни пайтда соҳада стандартлаштириш амалиёти бирмунча суст. Шу боис биз ўқув дастурларини такомиллаштириш, баҳолаш мезонларини шакллантириш, одоб-ахлоқ мезонларини белгилаш ва медиация марказлари ҳамда юридик фирмалар учун зарур ҳужжатларни тайёрлаш устида ишлаяпмиз.

Аслида медиация, айниқса тижорий медиация кўпинча трансчегаравий низоларни қамраб, бу бизга юзлаб, балки минглаб халқаро даражада малакаланган медиаторлар бўлишини тақозо этади. Агар биз маҳаллий мутахассисларимизни тайёрлай олмасак, ушбу бўшлиқни тўлдиришда бошқа четдан етарли малакали медиаторларни жалб этишга тўғри келади.

Демак, медиация ривожланиши инвестиция муҳитига ҳам таъсир кўрсатиши мумкинми?

Шубҳасиз. Ҳар қандай ўзини ҳурмат қилган инвестор дастлаб бозорни тадқиқ қилиш жараёнидаёқ «Бу ерда низолар қандай ҳал қилинади?» деган саволни беради. Агар мамлакатимизда самарали, тезкор ва адолатли низони ҳал этиш механизмларини таклиф эта олсак, бу катта устунлик ҳисобланади. Медиация биринчи галда, Ўзбекистонда мулоқот ва ҳуқуқий маданият қадрланишини кўрсатади. Шу билан бирга, бу ерда ҳадиксиз фаолият юритиш мумкинлиги ва суддан ташқари, аммо амалдаги қонунчиликка таянган ҳолда низоларни ҳал қилиш мумкинлигидан далолат беради.

Инвесторлар учун мавжуд муносабатларни сақлаб қолиш, мустаҳкамлаш ҳамда махфийликни таъминлаш айниқса муҳимдир. Суд жараёнлари очиқ ўтса, медиацияда тўлиқ конфиденциаллик кафолатланади. Аксарият бизнес субъектлари учун бу ҳал қилувчи омил. Шунингдек, вақт ҳам жуда катта аҳамиятга эга бўлиб, одатда медиация орқали низо бир нечта учрашувда ҳал қилиниши мумкин, судда эса бу ойлар, ҳатто йилларга чўзилиши мумкин.

Демак, ривожланган давлатларда ҳам бизнесда медиацияга таяниш ҳолати мавжуд?

Ҳа, ҳатто 2018 йилда қабул қилинган «Сингапур конвенцияси» (расмий номи «Медиация натижасида тузилган халқаро ярашув битимлари тўғрисидаги БМТ конвенцияси») мавжуд. Бу тижорат низолари бўйича медиатив келишувларни тан олиш ва ижро этиш бўйича илк универсал халқаро тизимдир. Масалан, Қозоғистон конвенцияга аллақачон қўшилган, Қирғизистон эса бу йўналишда сўнгги босқичларга яқинлашмоқда. Бугунги кунда 56 та давлат ушбу конвенцияга аъзо. БМТ бош котиби Антониу Гутерриш таъкидлаганидек, конвенция «трансчегаравий низоларни ҳал этишда янги даврни очади», у «низолар оқимини конструктив йўналишга буриш» ва судлардаги юкни камайтириш имконини яратади.

Бундан ташқари, 2025 йил май ойида Хитой ҳукумати ташаббуси билан Халқаро медиация ташкилоти (IOMed)ни тузиш бўйича халқаро шартнома имзоланди. Бу халқаро жабҳадаги ҳар қандай туркумдаги низони фақат медиация воситасида ҳал этишга ихтисослашган илк ҳукуматлараро ташкилот ҳисобланади.

Ўзбекистонга қайтсак. Бизда судлар ишларини медиацияга йўналтирадими?

Биз суд вакиллари билан фаол ҳамкорлик қилишга интиламиз. Бугун судялар медиация бу – рақобатчи эмас, балки суд тизимининг самарадорлигини оширишда кўмакчи механизм эканини яхши тушунади. Шу билан бирга, судлар билан ҳамкорликни процессуал қонунчилик асносида мустаҳкамлаш зарур. Юқорида Италия мисолида судлар юкламасини айтдик. Афсуски, Ўзбекистонда судлар томонидан тарафларни медиацияга йўналтириш амалиёти ҳозирча мавжуд эмас. Судялар тарафларга тавсия бериши, тарғиб қилиши ёки рағбатлантириши мумкин, аммо охирги қарор барибир тарафлар ихтиёрига боғлиқ. Шунга қарамай, Олий суд статистикаси сезиларли натижаларга эришилганини кўрсатди. Жумладан, 2024 йилда 6 200 дан зиёд иш медиатив келишув туфайли суд муҳокамасисиз якунланиб, сўнгги 5 йилда эса умумий кўрсаткич 24 мингдан ортиқ низолар судларда медиатив келишуви билан якунланганини кўрсатади. Яъни йил сайин ҳам медиация орқали ҳал этилган низолар кўлами, ҳам медиаторлар салмоғи ортиб бормоқда.

Муҳими, судлар ҳам тарафларнинг медиацияга мурожаат қилиш ниятига тўсқинлик қилмайди. Аксинча, улар медиация жараёнини ўтказиш учун етарли муддат (60 кунгача) беришлари шарт. Агар тарафлар келишувга эришса, даъво аризаси кўриб чиқилмай қолдирилади ва аввал тўланган давлат божи тўлиқ қайтарилади.

Медиация моҳиятан «тарафларнинг мустақил қарор қабул қилиш ҳуқуқи» тамойилига асосланади. Бу жараён тарафларни ортиқча руҳий ёки бошқа босимдан сақлайди. Улар ўз хоҳишига кўра медиацияга кириши ёки воз кечиши, медиаторни тайинлаш, музокара мавзусини белгилаш ҳуқуқига эга. Баъзан медиация жараёнида низо предметини тўлиқ муҳокама қилмай, унинг бир қисми юзасидан муҳокамани медиацияга олиб чиқиш мумкин. Шу билан бирга, ҳар қандай тараф исталган босқичда медиациядан чиқиб кетиши мумкин ва бунинг учун унга нисбатан ҳеч қандай ҳуқуқий оқибатлар қўлланмайди.

Сиз медиация ва судлар ўзаро ҳамкорлик қилиши мумкинлигини айтдингиз. Бу ҳамкорликнинг афзаллиги нимада?

Медиация келишув бу тарафларнинг эрки намунаси бўлиб, бу ҳукм эмас, бу — икки томонни ҳам қониқтирадиган келишув. Тарафлар ечимни биргаликда излайди ва натижада ҳар иккиси ҳам ютуққа эга бўлади. Бир тасаввур қилинг: битта медиатор йилига 100 та низони ҳал қилса, бу дегани 100 та иш биринчи инстанция судига ҳам, ижро органларига ҳам тушмайди. Бизда эса минглаб медиаторлар таълим олган. Медиация низоларнинг сезиларли қисмини ўзига олса, натижада судларнинг иши анча енгиллашади, уларда жиддий, суд аралашувига мухтож бўлган мураккаб ишларга кўпроқ эътибор қаратиш имконияти бўлади, судяларда эса ҳақиқий адолатни таъминлаш учун кўпроқ вақт бўлади.

Шубҳасиз, суд ва арбитраж ҳар қандай низога холис ёндашиб, дақиқ ва қонуний асосланган қарор қабул қилади. Медиацияда эса тарафлар ўзлари учун адолатли деб ҳисоблаган, бир оз мослашувчан, аммо ўзини қониқтирадиган келишувга келишлари мумкин. Шунинг учун биз доимо айтамиз: агар қатъий қонуний ечим учун суд ёки арбитражга мурожаат қилинг. Агар мақсад ҳар икки томон учун адолатли бўлган ечим топиш бўлса, медиация энг тўғри йўл.

У ҳолда, медиация ривожланишидаги асосий тўсиқлар нималар ва нега одамлар унда унча фаол иштирок этмаяпти?

Фаолиятимиз камчиликдан холи эмас. Биринчи масала бу — аҳоли ўртасида хабардорликнинг етишмаслиги. Кўпчилик медиация нима экани ва у қандай ёрдам бериши мумкинлигини тўлиқ билмайди. Биз имкон қадар аҳолини хабардор қилиш бўйича турли маърифий кампанияларни амалга оширяпмиз: роликлар тайёрлаяпмиз, интервюлар беряпмиз. Энг муҳими, медиация каби муросага келтирувчи институтлар одамларимиз низолашиш раида маданиятининг ажралмас қисмига айланиши лозим. Шу боис аҳолига етказилаётган ҳар қандай ахборот ҳам ўзига хос ижобий қадам ҳисобланади. Иккинчиси — ишончсизлик. Одамлар, айниқса, катта ёшдаги авлод судга қатнаб ўрганган. Айримлар эса, гарчи масалани музокара йўли билан ҳал этиш ниятида бўлса ҳам, қасддан босим ўтказиш орқали музокарада кучлироқ ўрин эгаллаш воситаси сифатида суддан фойдаланади. Яна бир масала — бу малакали медиаторларимизнинг етишмаслиги, айниқса ҳудудларда. Агар етарлича малакали мутахассислар бўлса, улар медиациянинг афзалликларини халқчил тилда тушунтирган бўлар эди.

Айтганимиздек, биз медиаторлар ҳамжамияти билан биргаликда ушбу камчиликларни бартараф этиш устида фаол ишлашга интиляпмиз. Энг муҳими, давлат раҳбариятида сиёсий ирода бор. Адлия вазирлиги ислоҳотларнинг биринчи сафида туриб фаол ёрдам бермоқда. Олий суд ҳам медиация ривожини қўллаб-қувватлаяпти. Шундай экан, яқин келажакда жиддий силжишга эришишимизга умидим катта.

Биз кўпроқ бизнес ва инвесторлар ҳақида тўхталдик. Энди оддий одамлар ва кундалик ҳаётий ҳолатлар ҳақида сўз юритсак.

Аввало, мамлакатимизда қўни-қўшнилик ва оилавий шахсий муносабатлар юксак қадрланади, жамиятдаги обрў-эътибор эса ниҳоятда муҳимдир. Шу боис медиация аслида оддий одамлар учун ҳам бегона бўлмаган, қулай ва самарали воситадир.

“Медиация тўғрисида”ги қонунимизда медиациянинг меҳнат, оилавий ёки бошқа хусусий низоларда қўлланиши таъкид ўлароқ алоҳида ажратиб кўрсатилган. Айниқса, мерос масалалари энг оғриқли нуқталардан бири. Юрист сифатида яхши биламанки, кўп ҳолларда мулкни тақсимлаш оилавий муносабатларни, ака-ука ёки опа-сингилларнинг, фарзандлар ва ҳатто авлодлар ўртасидаги алоқаларнинг йўқотилишига сабаб бўлади. Меросга оид суд ишлари одатда йиллаб давом этади, катта харажатлар ва тикланмас руҳий зарбаларга олиб келади. Шу онда одамлар ҳам муҳим нарсани унутишади: ким нима олишидан қатъи назар, улар барибир «укангиз» ёки «ўғлингиз» ёки «қардошингиз».Медиация эса бошқа йўл таклиф қилади: унда тарафлар молиявий ва руҳий жиҳатларни ҳисобга олган ҳолда биргаликда мувозанатни топишга ҳаракат қилади. Аслида ўша мувозанат адолатдир.

Медиация жараён сифатида қандай бориши ҳақида ҳам бироз гаплашсак.

Медиациянинг асосий босқичлари ҳақида тўхталсак бўлади. Даставвал тарафлар медиаторга мурожаат қилади ва учрашувлар белгилайди. Медиатор эса жараён изчиллиги ва қоидаларини тушунтиради, сўнг ҳар икки томонни тинглайди. Бунда медиатор тарафлар билан биргаликда ёки алоҳида учрашиши ҳам мумкин. Кейин эса биргаликда ечим излаш жараёни бошланади. Агар келишувга эришилса, медиатив келишув шакллантирилади ва имзоланади.

Медиация учун тўлов қанчалик ҳамёнбоп?

Энг аввало, бу самарали йўл. Қиймати эса ишнинг мураккаблигига қараб алоҳида белгиланади. Бир нарса аниқ, Ўзбекистонда медиация учун тўловлар суд харажатларига нисбатан арзонроқ. Албатта, айрим Европа давлатларида нархлар суд билан деярли тенглашган. Бизнесга оид ишларда эса қиймати аксинча юқорироқ, ижтимоий масалаларга доир ишларда эса арзонроқ бўлади.

Шу билан бирга, бизнинг фаолиятимизда муҳим йўналишлардан бири – pro bono медиация, яъни аҳолининг муҳтож қатламлари учун бепул хизмат кўрсатиш. Жорий йил Тошкент шаҳри Яккасарой тумани ҳокимлиги билан меморандум имзоланиб, унга кўра муайян тоифадаги фуқаролар марказимиз медиаторлари ёрдамини мутлақо текин олиш имконига эга бўлди. Бу жойларда ҳуқуқий маданиятни мустаҳкамлаш йўлида муҳим қадамдир.

Келинг, жаҳон амалиётини билан тугатайлик. Дунёда медиация ривожланганми?

Аввало, бизнинг минтақа ҳақида: билишимча, Мустақил давлатлар ҳамдўстлиги минтақасида ҳозирча фақат Тожикистон ва Туркманистонда медиацияга оид махсус қонун мавжуд эмас. Шу ўринда тожик ҳамкасбларимиз ҳам бу йўналишда иш олиб бораётганидан бохабармиз. Қозоғистон, Озарбойжон ва Беларус кўпинча медиация ривожланишида етакчилар сирасида тан олинади. Россия, Молдова, Арманистон, Украина каби давлатлар ҳам миллий қонунчилигини бу соҳада фаол такомиллаштирмоқда. Қўшни Қирғиз Республикасидаги жараёнларни ҳам катта қизиқиш билан кузатиб борамиз.

Агар глобал миқёсида қарайдиган бўлсак, Италия, Туркия, Буюк Британия, Сингапур, Хитой ва АҚШ бугунги кунда соҳада тенденцияни белгилаб берувчи давлатлардир. У ерда медиация кейслари сони кўп ҳолларда суд ишлари билан тенг ёки ундан ҳам ортиқ. Биз хорижий ҳамкасбларимиз билан доимий билим ва маълумот алмашувини йўлга қўйганмиз, улар таълим жараёнига фаол жалб этилган, кўп жабҳада қийматли техник ёрдам кўрсатади, стандартларни жорий этишда кўмаклашади. Биз ҳам четга бориб, ўрганамиз, тизимларни таҳлил қиламиз ва энг яхши тажрибаларни ўзлаштиришга интиламиз.

Ўзбекистон эса жадал ривожланмоқда — ва айрим йўналишларда ўзи ҳам намуна сифатида тан олинаётгани қувонарли.

Ва ниҳоят, медиатор сифатида сизнинг орзунгиз нимадан иборат?

Бу кўпроқ орзу эмас, балки интилиш, Ўзбекистонда ҳар бир инсон «медиация» сўзини билиши, ҳар ҳолда «медитация» билан адаштирилмаслиги ва низоли вазиятда «судга бориш керак» демай, «келинг, тинч йўл билан ҳал қилайлик», дейдиган иродани шакллантиришимиз керак. Медиация нафақат низоларни ҳал этиш усули, балки кундалик мулоқот маданиятимиз ва пировардида эса жонажон ватанимиз тараққиёт йўлининг муҳим қисмидир.

Таъсирландим. Барчамизга чин дилдан муваффақият тилаймиз.

Дарвоқе, бир нарсани таъкидлашни истардим. Аслида медиация – низоларни муқобил йўл билан ҳал қилишнинг муҳим воситаси бўлса-да, аммо ягона усул эмас. Соҳада бошқа кўплаб фарқли механизмлар ҳам мавжуд: арбитраж, ҳакамлик суди, апелляция кенгашлари ва бошқалар. Масалан, арбитраж одатда халқаро тижорий ва бошқа хусусий масаладаги низоларда самарали қўлланади. Унда тарафлар олдиндан келишиб, низони мустақил арбитраж институтига топширишади. Ҳакамлик суди эса, ўз навбатида, нодавлат судлов тизими ўлароқ низо юзасидан якуний ва ҳуқуқий кучга эга қарор чиқариш имкониятини беради. Фарқ шундаки, арбитраж ва ҳакамлик судларида қарорни арбитр ёки судя қабул қилади. Медиацияда эса тарафлар ўзлари муроса орқали келишувга эришади. Шунинг учун медиация ҳар қандай низони ҳал этиш усули ўрнини босадиган восита эмас, балки кенг қамровли тизимининг бир қисми холос. Вазиятдан келиб чиқиб, тарафлар низога нисбатан исталган усулни татбиқ этишлари мумкин. Шу боисдан марказимиз ҳузурида доимий фаолият юритадиган Ҳакамлик суди ташкил этдик. Эндиликда Халқаро тижорат арбитраж суди фаолиятини йўлга қўйишни режалаштирганмиз. Бу йўналишларни ривожлантиришни ҳам мақсад қилганмиз. Келинг, бу ҳақда кейинги суҳбатда тўхталамиз.

Шоҳрух Мажидзода суҳбатлашди