Қўшимча функционаллар
-
Тунги кўриниш
Депрессия, генетика ёки жамият босими: одамларни суицидга нима ундайди?
Ўзбекистонда ўз жонига қасд қилиш ҳолатлари сўнгги ўн йилликларда сезиларли даражада ортгани айтилади. Масалан, 2022 йилга келиб мактаб ўқувчилари орасида суицид 2-3 бараварга кўпайган. Бугун ҳар 100 минг аҳолидан 8 нафари, яъни йилига 3 мингдан ортиқ киши ўз умрига ўзи зомин бўлмоқда. Халқаро ташкилотлар Марказий Осиё аҳолисининг руҳий саломатлиги ҳам йилдан йилга ёмонлашиб бораётгани ҳақида ҳисоботлар эълон қилган.
Хўш, бу депрессиянинг оғир кўринишими, жамият босими оқибатими ёки генетик мойиллик? Kun.uz студиясида айнан шу мавзу муҳокама қилинди.
Ўз жонига қасд қилиш тасодифий ёки бирданига амалга ошириладиган қарор эмас. У узоқ давом этган ички изтироб, руҳий оғриқ ва турли ташқи босимлар натижасидир. Суициднинг сабаблари кўп қатламли бўлиб, улар шахсий, ижтимоий, иқтисодий ҳамда маданий омиллар билан чамбарчас боғлиқ.
Аввало, психологик омиллар энг асосий сабаб сифатида кўрсатилади. Депрессия, психика бузилиши, ўзини қадрсиз ҳис қилиш, травматик ҳолатлар ёки болаликдаги руҳий жароҳатлар инсонни чуқур ички бўшлиққа олиб киради. Айримлар учун бу ҳолат вақтинчалик тушкунлик бўлса, бошқалар учун ундан чиқиш йўли йўқдек туюлади. Мазкур жараёнда “Мени ҳеч ким тушунмайди”, “мен керак эмасман”, “ҳаётимнинг маъноси йўқ” каби фикрлар инсон руҳиятини емириб боради.
Психиатр Зебинисо Аҳмедованинг айтишича, халқаро тадқиқотларда бир оилада бир неча авлод давомида суицид ёки оғир депрессия ҳолатлари кузатилгани қайд этилган. Бу ҳолат олимларни суицидга нисбатан “генетик мойиллик” мавжудлиги ҳақидаги гипотезани ўрганишга ундаган. Масалан, Японияда суицидга мойилликда генетика таъсири тахминан 35–48 фоизга тенглиги аниқланган.
“Илмда бунга сабаб сифатида серотонин транспортери гени (5-HTTLPR) деб аталадиган геннинг айрим вариантлари тилга олинади. Айнан шу ген мия фаолиятида мувозанатни сақловчи серотонин моддаси даражасини бошқаради. Агар бу ген фаолияти издан чиқса, инсонда руҳий беқарорлик, депрессияга мойиллик ва ўз жонига қасд қилиш фикрларига яқинлашув эҳтимоли ошади”, – дейди психиатр.
Жамиятшунос Маҳмуд Йўлдошев фикрича, генлар инсон ҳаёт йўлини мутлақ белгилаб бермайди, аксинча бу жараён “ген-муҳитнинг ўзаро таъсири” деб аталади. Яъни агар инсон руҳий касалликларга генетик мойил бўлса ҳам, атрофида ижобий муҳит, соғлом оилавий муносабатлар, психологик ёрдам ва ижтимоий қўллаб-қувватлаш мавжуд бўлса, у суицид фикридан йироқлашиши мумкин. Стресс, зўравонлик, камситиш ва ижтимоий босим кучли бўлган шароитда генетик омиллар кучайиб, хавф реал юзага келади.
“Инсон руҳияти фақат биологик ёки генетик тизим эмас, балки ижтимоий муҳитнинг ҳам маҳсули ҳисобланади. Одам ўзини қандай ҳис қилиши, ҳаётдаги муаммоларга қандай муносабатда бўлиши кўп жиҳатдан унинг атрофида кимлар борлиги ва жамият унга қандай муносабат кўрсатишига боғлиқ. Қўллаб-қувватловчи, тингловчи ва тушунувчи муҳит руҳий соғлиқнинг энг муҳим ҳимоя омилларидан бири бўла олади”, – дейди у.
Руҳиятшунос, ҳаёт мураббийи (life-coach) Дилрабо Норқулова (DeeHanim)нинг таъкидлашича, суицидга генетикага қараганда психологик ва ижтимоий омилларнинг таъсири устун. Мутахассиснинг маълум қилишича, халқаро тадқиқотларда ўз жонига қасд қилиш ҳолатларининг 90 фоизи руҳий касалликлар билан боғлиқлиги тасдиқланган.
“Жамиятимизда руҳий муаммолар ҳақида гапиришдан қўрқув бор. Ҳаммасини ичига ютишга ўрганиб, мослашиб қолганмиз. Кўпчилик ҳанузгача “психологга бориш”ни заифлик, “депрессия”ни эса иродасизлик деб билади ва ички оғриғини яширади, ёрдам сўрашдан тортинади. Бу эса руҳий тушкунлик хавфини янада оширади. Суициднинг илдизи кўпинча ички оғриқни яшириш ва уни атрофдагилар эшитмаслигида бўлади. Инсонни тингламаслик, унга “бошқалар сендан ҳам ёмон яшаяпти, чида” деб тасалли бериш аслида одамни янада чуқурроқ изтиробга туширади”, – дейди у.
Эксперт Маҳмуд Йўлдошев жамият маънавий саломатликни жисмоний саломатлик билан тенг даражада қадрламаса, руҳий носоғломликка мойиллик кучайиб боришини маълум қилди. Унинг сўзларига кўра, суицидни камайтириш учун давлат даражасида психологик ёрдам инфратузилмасини ривожлантириш билан бир қаторда, оилалар ва таълим муассасаларида эмоционал саводхонликни ҳам ошириш зарур.
“Болаларга кичик ёшдан ўз ҳис-туйғуларини ифода этиш, ёрдам сўраш, хато қилишдан қўрқмаслик, ўзини англаш маданиятини ўргатиш энг самарали йўллардан биридир”, – дейди у.
Руҳиятшунос Дилрабо Норқулованинг айтишича, оилавий босим, ота-онанинг ҳаддан ташқари юқори талаб ва умидлари, жамиятнинг “идеал” ҳаёт стандартлари, таққослаш маданияти инсонни ички инқирозга олиб келади. Ижтимоий тармоқлардаги “мукаммал ҳаёт” тасвирлари ҳам баъзида реал ҳаёт билан мос келмай, инсонда “ўзидан қониқмаслик” туйғусини кучайтиради.
“Оилавий муҳит ҳам суицид хавфини оширувчи омиллардан биридир. Жисмоний ёки руҳий зўравонлик, эътиборсизлик, оилавий низолар, меҳр етишмаслиги инсонни ёлғизлик ва умидсизликка олиб келади. Болалик ёки ўсмирлик даврида меҳрсиз муҳитда ўсганлар катталикда руҳий барқарорликни йўқотиш эҳтимоли юқори бўлади. Бундан ташқари, қайнона-келин муносабатларидаги келишмовчиликлар, эр-хотин ўртасида совуқ муносабатлар ҳам ўз жонига қасд қилишга мойилликни оширади”, – дейди руҳиятшунос.
Жамиятшуносга кўра, муаммога иқтисодий омиллар таъсир кўрсатмасдан қолмайди. Ишсизлик, молиявий қийинчилик, қарз босими, оила боқиш масъулияти руҳий тазйиқни оширади.
“Айниқса, эркаклар орасида иқтисодий босим кучли бўлиб, жамият уларни доимо “таъминловчи” сифатида кўради. Бу ролга жавоб бера олмаслик ҳисси ўзини айблашни кучайтиради”, – дейди у.
Психолог Зебинисо Аҳмедова фикрича, мазкур жараёнда ахборот оқими ҳам муҳим рол ўйнайди. Интернетда суицид мавзусининг нотўғри ёритилиши, “романтиклаштирилган” контентлар, ижтимоий тармоқларда ўз жонига қасдни “қаҳрамонлик” сифатида талқин қилувчи постлар ёшлар онгига салбий таъсир қилади.
“Суициднинг олдини олишда энг муҳим омил эшитиш ва эътибор бериш маданиятини шакллантириш ҳисобланади. Руҳий оғриқда юрган одам кўпинча тўғридан тўғри ёрдам сўрамайди, лекин унинг ҳаракати, сўзи, ҳолати сигнал беради. Афсуски, кўп ҳолларда бу сигналлар эътиборсиз қолади. Жамиятда “психологга бориш — заифлик белгиси” деган стереотип мавжуд, аммо аслида бу аксинча, инсоннинг ўзини тушуниш ва соғлом қолишга бўлган ҳаракатидир”, – дейди у.
Суҳбат давомида экспертлар суициднинг олдини олиш учун ўзгартирилиши лозим бўлган тушунчалар, хусусан, жамиятда шаклланган нотўғри қарашлар, оилавий муносабатларда эътибор берилиши керак бўлган жиҳатлар ҳамда болага соғлом тарбия бериш бўйича фикрларини билдириб ўтди.
Интервьюни тўлиқ ҳолда Kun.uz’нинг YouTube’даги саҳифасида томоша қилишингиз мумкин.
Журналистлар: Шоҳрух Мажидзода, Диёрахон Набижонова
Оператор: Абдуқодир Тўлқинов
Монтаж устаси: Боймирза Халилов.
