“Фоизсиз” иллюзияси ёхуд истеъмолчи олдидаги масъулият

BNPLни таржима қиладиган бўлсак, бу “Buy Now, Pay Later” — “ҳозир ол, кейин тўла” дегани. Бугун BNPL билан боғлиқ муаммолар ҳақида гаплашамиз.

Муаммо механизмларнинг ўзида эмас. Асосий муаммо — уларнинг реклама ва маркетингда қандай талқин қилинишида, истеъмолчига қайси иборалар ва қайси урғулар билан етказилишида. “Фоизсиз”, “ортиқча тўловларсиз”, “осон расмийлаштириш” каби товар сотиб олишни осонлаштирувчи сўзларгина айтилиб (ёзилиб), қолгани айтилмаса, истеъмолчи маҳсулотнинг ҳақиқий қиймати ва мажбуриятини нотўғри баҳолаши мумкин.

Қуйида муҳим тафсилотларни бандма-банд кўриб чиқамиз.

Реклама оддий эълон эмас, у молиявий хулқ-атворни шакллантиради

Рақамли платформалар ва ижтимоий тармоқлар орқали молиявий маҳсулотлар жуда тез тарқалади. Шу сабабли энди реклама фақат сотувни оширадиган восита бўлиб қолмай, балки молиявий хулқ-атворни шакллантирадиган омилга айланади. Айниқса молиявий саводхонлиги паст гуруҳлар учун рекламадаги оҳанг, соддалаштирилган ваъдалар ва “тезкор, қулай” урғулари қарор қабул қилишга кучли таъсир қилади.

Шунинг учун маркетинг нафақат тижорий самарадорлик, балки масъулият, шаффофлик, истеъмолчини ҳимоя қилиш ва жамият ишончини сақлаш мезонлари билан ҳам баҳоланиши керак.

“Фоизсиз” деб ёзилганда...

Баъзи савдо нуқталарида бўлиб тўлаш таклиф этилаётган товарнинг бошланғич нархига сезиларли устама қўшилиши, натижада умумий тўлов суммаси бозор нархидан анча юқори шаклланиши кузатилади. “Фоиз йўқ” деб истеъмолчига “умуман қўшимча харажат йўқ” деган нотўғри сигнал берилади. Адолат шуки, истеъмолчига “ойига шунча” дейиш билан бирга, “жами қанча тўлайман” деган саволига аниқ жавоб бериш керак. Бу муҳим!

“Сезилмас қарз” муаммоси: майда бўлаклар тез кўпаяди

BNPL ва насия тўловларининг энг хавфли жиҳати шундаки, мажбуриятлар “майда бўлаклар” кўринишида тез йиғилади. Истеъмолчига бўлиб тўлаш шартномаси оғир эмасдек кўринади ва бир вақтнинг ўзида бир нечта шартнома тузади, натижада умумий тўлов юки даромадга нисбатан тез ортиб боради.

“Ойда бир кичик тўлов” тарзида тақдим этилган мажбуриятлар кўпайгач эса, истеъмолчи ўз молиявий ҳолатини тўлиқ баҳолай олмай қолиши мумкин. Оқибатда қарздорлик сезилмас тарзда ошиб, кейинчалик уни бошқариш қийинлашади.

Марказий банкнинг насия бозори бўйича таҳлилий материалида келтирилишича, 2024 йилда бир кишига ўртача 3 та насия шартномаси тўғри келган (2023 йилда – 2 та). Бу кўрсаткич насия мажбуриятлари жамланиб бориши эҳтимолини кучайтиради.

Қарз юкининг сифати – иқтисодий барқарорлик учун муҳим мезондир

Қарзнинг кўпайиши доим ўсишга хизмат қилмайди. Истеъмол қарзлари тез ошиб, уй хўжалиги даромадига оғир босим ўтказса, бу ҳам бозор барқарорлиги учун хатар туғдиради, ҳам жамиятнинг кўплаб ижтимоий соҳаларига зарба беради.

Даромаднинг катта қисми қарз тўловларига кетадиган шароитда оилаларнинг кундалик эҳтиёжи, жамғарма қилиш имконияти, фавқулодда вазиятларга тайёргарлиги заифлашади. Бу эса нафақат битта оила, кенг кўламда бутун иқтисодиёт учун салбий оқибатларга олиб келади.

Шу сабабли реклама ва сотув амалиёти одамни қарзга киритишга эмас, унинг қарз юкига чидамлилик чегарасини тушунтиришга ва эҳтиёткор қарор қабул қилишга чақириши керак.

Марказий банкнинг 2024 йил июлидаги сўровига кўра, банкдан қарздор бўлган респондентларда банкдан ташқари мажбуриятлар ҳам ҳисобга олинганда жами ўртача қарз юки (DSTI – даромадга нисбатан қарз тўловлари улуши) 73 фоизни ташкил этган; респондентларнинг тўртдан бир қисмида эса DSTI 80 фоиздан юқори бўлган!

Савдода шаффофлик ва моҳиятга эътибор

Агар маҳсулот “савдо” ёки “насия савдо” сифатида реклама қилинса, у ҳолда савдога хос асосий жиҳатлар истеъмолчига тушунарли баён этилиши лозим.

Нарх қандай шаклланаётгани, товар ёки хизматнинг қиймати нималарни ўз ичига олиши, тўлов муддати, мажбуриятнинг оқибатлари, шартларни бузиш ҳолатида нима бўлиши каби масалалар яширилмаслиги керак. Акс ҳолда, “савдо” кўринишида тақдим этилган механизм амалда фақат кечиктирилган тўлов асосидаги молиялаштиришга яқинлашиб қолади ва истеъмолчи маҳсулотнинг моҳиятини тўлиқ англамайди. Бу эса реклама ва шартнома ўртасида ишонч тафовутини келтириб чиқаради.

Жаҳон тажрибаси: BNPL бозорида истеъмолчини ҳимоя қилиш кучаймоқда

Бугунги кунда BNPL бозорида реклама шаффофлиги ва истеъмолчининг хабардорлигини кучайтириш кўпгина мамлакатларда устувор масала бўлиб бормоқда. Сабаби оддий: “осон расмийлаштириш” назоратсиз кенгайса, бир нечта BNPL битимлари йиғилиб, қарздорлик жамланиши ва хатарни англаш даражаси пасайиши ортиши.

Шу боис Европа Иттифоқи, Буюк Британия ва Австралия каби бозорларда реклама бўйича талаблар кучаймоқда: реклама чалғитмаслиги, харажатларни яширмаслиги ва “ойлик тўлов” билан бирга “жами тўлов” ҳамда асосий шартларни аниқ кўрсатиши керак.

Айрим юрисдикцияларда “BNPL кредитми ёки бўлиб тўлаш усулими?” саволига амалий ёндашувларга аниқлик киритилмоқда. Истеъмолчи натижани аниқ тушуниши шарт, чунки у мажбурият олади.

Шунинг учун рекламада ва нарх ёрлиғида “жами тўлов” ва асосий шартлар очиқ айтилиши, шикоят қилиш ҳамда масъулиятли сотув механизмлари кучли бўлиши лозим.

“Ҳалол/исломий” ёрлиғи: энг юқори даражадаги масъулият

Айрим маҳсулотлар ўзини “ҳалол” ёки “исломий” деб тақдим этади. “Ҳалол/исломий” бу – оддий тижорий даъво эмас, у истеъмолчининг эътиқодий ишончи билан бевосита боғланади. Шунинг учун бу даъво ишлатиладиган рекламада нарх ва мажбуриятлар янада очиқ ва аниқ бўлиши шарт.

Истеъмолчининг эътиқодий туйғусидан фойдаланиб, уни моҳиятини тушунмасдан қарзга киришга ундаш – ишончни суиистеъмол қилиш ҳисобланади. Бундай тақдимот охир-оқибат нафақат битта компания, балки бутун бозор сегменти обрўсига зарар етказиши мумкин.

Асосий мезонлар: адолат, шаффофлик ва истеъмолчига зарар етказмаслик

Масъулиятли реклама ва маркетингнинг марказида адолат туради. Реклама ва маркетинг фаолияти истеъмолчига зарар етказмаслиги, уни адолатсиз молиявий юк остида қолдирмаслиги лозим. Бу нафақат ахлоқий талаб, у бозор ишончи ва барқарорликнинг амалий кафолатидир.

Рекламада маҳсулотнинг қулай томонларини кўрсатиш мумкин, бироқ тақдимот мувозанатли бўлиши керак: фойда ва қулайлик билан бирга, истеъмолчининг қарорига таъсир қиладиган асосий шартлар ҳам аниқ ва ҳалол ёритилиши керак.

Реклама ва маркетинг учун амалий “минимал шаффофлик” қоидалари

BNPL/насия рекламасида масъулиятли ёндашув учун камида қуйидагилар таъминланиши лозим:

1. “Ойлик тўлов” билан бирга, “Жами тўлов” ҳам аниқ кўрсатилади (муддат, бошланғич тўлов бўлса, у ҳам).

2. Рекламада “фоизсиз” ибораси ишлатилса, нарх устамаси, хизмат ҳақи, комиссия ёки бошқа харажатлар мавжуд бўлса, яширилмайди ва аниқ баён этилади.

3. Тўловнинг кечикиши шартлари чалғитмайдиган тарзда кўрсатилади:

а) Агар пеня/жарима 0 сўм бўлса, “жаримасиз” ибораси фақат шу мазмунда ишлатилади.

б) Кечикишнинг бошқа оқибатлари (хизмат чеклови, лимит пасайиши, ундириш тартиби ва бошқалар) бўлса, улар ҳам қисқа ва тушунарли кўрсатилади. “Батафсил шартлар” ҳаволаси қўшимча маълумот учун берилиши мумкин, бироқ “ҳавола бор” деган баҳона билан муҳим шартлар рекламада яширилмайди.

4. Бир вақтнинг ўзида бир нечта бўлиб тўлаш шартномаси тузилса, умумий мажбурият тез ошиши мумкинлиги ҳақида огоҳлантириш берилади (масалан: “Бир нечта бўлиб тўлаш мажбуриятлари умумий тўлов юкини ошириши мумкин”).

5. “Ҳалол/исломий” даъвоси ишлатилса, у фақат ёрлиқ бўлиб қолмай, шаффоф ҳужжатлар ва ички назорат билан асосланади; хусусан, реклама ва маркетинг материали ваколатли исломий молия маслаҳатчиси/кенгаши томонидан мазмунан кўриб чиқилганлиги (тасдиқлаш тартиби мавжудлиги) очиқ кўрсатилади.

Хулоса

BNPL ва насия тўлов тизимлари бозорда қулайлик яратади, савдони тезлаштиради ва айрим эҳтиёжлар қондирилиши енгиллашади. Бироқ улар нотўғри реклама қилинса, “сезилмас қарз” муаммосини кучайтиради, қарздорлик йиғилиши тезлашади, аҳоли ишончига путур етади.

Реклама ва маркетинг “тез сотиш” эмас, “тўғри тушунтириш” тамойилига таяниши керак. Масъулиятли реклама истеъмолчининг онгли танловини ҳимоя қилади, тадбиркорнинг обрўсини мустаҳкамлайди ва бозор барқарорлигига узоқ муддатли ҳисса қўшади.

Искандар Турсунов,
Исломий молия эксперти,
Al Muamalat Consulting директори