Ўз позицияси учун «отувга тайёрлиги»ни айтган. NYT Кремлнинг урушга қарши бўлган мулозими ҳақида

2025 йил августида The New York Times газетасида Владимир Путиннинг энг яқин сафдошларидан бири бўлган ва Россия президенти администрацияси раҳбари ўринбосари лавозимида ишлаган Дмитрий Козакка бағишланган мақола чиққанди. Россиянинг Украинага босқини юзасидан бирор марта ошкора баёнот бермаган Козак ушбу мақолада Кремлда «урушга қатъиян қарши бўлган ягона одам» сифатида таърифланган. Сентябр ойида Козак истеъфога чиқди, уч ой ўтиб NYT яна бир материал эълон қилди. Унда нашр ўз манбаларига таяниб, Козак урушнинг илк кунларидаёқ Путиннинг Украинани капитуляцияга мажбурлаш ҳақидаги талабини бажаришдан бош тортгани ва «отувга ёки ҳисбга тайёрлиги»ни айтганини ёзган. Бир ҳафта ўтиб эса Россиядаги нашрда ҳам Козак ҳақидаги мақола пайдо бўлди. 24 декабр куни РБК Козак Кремлда эканида таклиф қилган либерал ислоҳотлар режасини эълон қилди. Бу материалларнинг барчаси фақат манбаларга асосланган. Бунга ҳеч қандай далиллар йўқ. «Медуза» 20 йилдан ортиқ вақт давомида Путин билан бирга ишлаган Козак ҳақида ғарбдаги ва Россия нашрлари нималар ёзаётганини жамлади.

Козак ким ўзи?

Дмитрий Козак – Владимир Путиннинг энг қадрдон ва яқин сафдошларидан биридир. Уларнинг ҳамкорлиги 1990-йиллар бошида, Петербург мэриясида бошланган, Путин 1999 йилда бош вазирга айланганида, у Козакни ўз администрацияси раҳбари этиб тайинлаган. Кейинроқ бир неча бор Козакнинг лавозими ўзгарган, аммо у Россия президентининг яқин даврасида қолган ва муҳим лойиҳалар билан шуғулланган, жумладан, 2014 йил Сочида ўтказилган Олимпия ўйинларига тайёргарлик кўриш ишларига раҳбарлик қилган.

2022 йилда Россия ва Украина ўртасида катта уруш бошлангунига қадар Козак Украинанинг Россия назорати остидаги ҳудудларидаги (Донбасс) масалаларга масъул бўлган назорат қилган – жумладан, чегарада Россия қўшинлари тўпланиши фонида Украина вакиллари билан музокаралар олиб борган. 2022 йил 21 февралда Кремлда Хавфсизлик кенгашининг «ДХР» ва «ЛХР»ни тан олиш бўйича йиғилишида Путин Козакдан «Минск келишувлари бўйича музокаралар жараёни қандай кетаётгани» ҳақида гапириб беришни сўрайди, бироқ Козак «ДХР» ва «ЛХР»ни аннексия қилиш қанчалик тўғри бўлишини савол остига қўйганида, президент унинг гапини бўлиб қўяди. Орадан уч кун ўтиб, Россия Украинага кенг кўламли босқин бошлайди.

Шундан кейинги қарийб тўрт йил мобайнида Козак президент администрациясида ишлашда давом этди ва бирор жойда Украина билан уруш ҳақидаги фикрини очиқ баён этмади.

Ғарбдагилар Козак ҳақида нималар ёзишмоқда?

Козакнинг Украинада тинчлик ўрнатилишига интилишлари ҳақидаги илк материаллардан бири Reuters нашрида 2022 йил октябрида чиққан мақола бўлганди. Унда катта урушнинг бошида, босқиннинг илк кунларида Козак қандай қилиб Путинни сулҳ тузишга кўндирмоқчи бўлгани келтирилган. Агентлик манбалари сўзларига кўра, у Россия президентига Киев билан ҳарбий ҳаракатларни бутунлай якунлашга олиб келиши мумкин бўлган келишув тузганини айтган, аммо Путин бу таклифни рад этган ва урушни давом эттиришга қарор қилган.

Козак номининг ғарб матбуотида кейинги пайдо бўлиши фақат уч йил ўтиб – 2025 йил августида рўй берди, ўшанда The New York Times нашрида Козак Путиннинг атрофидагилар орасида урушга қаршилигини очиқ билдирган ягона юқори мартабали мулозим экани айтилган катта материал чиққанди. Журналистлар бир неча манбаларга таяниб хабар беришича, Козак 2025 йилда яна бир бор Путинга Украинадаги ҳарбий ҳаракатларни тўхтатиш ва тинчлик музокараларини бошлаш таклифини беради, шунингдек, Россияда ички ислоҳотлар ўтказиш, жумладан, мустақил суд тизимини ташкил этишни ўз ичига олувчи режани илгари суради.

The New York Times суҳбатдошлари маълумотларига кўра, Козакнинг музокараларни бошлаш ҳақидаги таклифи ўтмаган бўлса-да, у «Путин билан тўғридан тўғри боғланиш имкониятини сақлаб қолган» – газета манбалари буни «президентнинг узоқ йиллик ҳамкасбларига шахсий садоқати» билан изоҳлаган. Мақолада Козакнинг ўзидан олинган изоҳлар йўқ эди. У бу материал юзасидан ҳам ошкора ҳеч нарса демади – бир ойдан сўнг эса у президент администрацияси раҳбари ўринбосари лавозимидан истеъфога чиқди. Кремл матбуот котиби Дмитрий Песковнинг сўзларига кўра, Козак ўз хоҳишига кўра кетишга қарор қилган. 18 сентябр куни Путин ўз маъмурияти раҳбари ўринбосарини истеъфога чиқариш тўғрисидаги фармонни имзолади.

Орадан уч ой ўтиб, 18 декабр куни The New York Times газетаси Козак ҳақида яна бир материал эълон қилди. Унда учта манба президент администрацияси раҳбарининг собиқ ўринбосари Путиннинг Украинадан таслим бўлишни талаб қилиш ҳақидаги буйруғига бўйсунишдан қандай бош тортганини айтиб берган. NYT суҳбатдошларига кўра, 2022 йил 25 феврал куни кечқурун Козак ёпиқ алоқа линияси орқали Путинга Украинадаги вазият ҳақида ҳисобот берган. Бу суҳбат чоғида Россия президенти Козакни ҳудудларнинг кимга тегишлилиги масаласини муҳокама қилишда ваколат доирасидан четга чиққани учун танқид қилган ва Киевга Россия фақат Украина тўлиқ таслим бўлган тақдирдагина музокаралар олиб боришини етказишни буюрган. Козак босқиннинг асл мақсадларидан бехабар ҳолда музокара олиб бора олмаслигини айтади, овозлар баландлашганида эса, буйруқни бажаришдан бош тортгани учун «отувга ёки ҳибсга тайёрлиги»ни айтади.

Худди шу материалда Россияда инвестиция муҳитини яхшилаш лойиҳасининг бир қисми бўлган ислоҳотлар яна бир бор тилга олинган (Украина билан музокараларни бошлаш таклифи ҳам). Бироқ, газета ҳеч қандай тафсилотларни келтирмаган, фақат Козакнинг режалари ёзилган хатни (записка) кўрган бир неча ишончли шахслар унинг мазмунидан «ҳайратда қолгани»ни таъкидлаган, чунки унда урушни тўхтатиш, Украина билан музокаралар олиб бориш ва либерал ички ислоҳотлар ўтказиш таклиф қилинган эди.

РБК Козак ҳақида нималар ёзди?

Козакнинг либераллаштириш режалари ҳақида кўп ўтмай РБК ҳикоя қилди. 24 декабр куни нашр этилган, икки манба ва ҳужжатга ҳавола қилинган материалда Козак иқтисодий, суд ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш органларида ислоҳотлар ўтказиш, шунингдек, зўравонлик ишлатилмаган жиноятлар ҳамда эҳтиётсизлик ёки зарурий мудофаа чегарасидан чиқиб кетиш оқибатида содир этилганган жиноятлар учун қамалган барча маҳкумларни афв этишни таклиф қилгани ёзилган.

РБК маълумотларига кўра, «Козак режаси»да Россия «бир қатор глобал ва ички чақириқлар» қаршисида тургани, мамлакат ривожланишининг «сезиларли даражада янгиланган ва жозибадор» демократик модели бу чақириқларга жавоб бўлиши мумкинлиги айтилган. Козак таклиф қилган ислоҳотлар суд тизимининг мустақиллигини ошириш (судялар ишига аралашганлик учун жиддий жавобгарлик билан), махсус хизматлар ва ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари ишини «сиёсатдан холи қилиш» («деполитизация») ва иқтисодий жиноятларни кенг миқёсда декриминаллаштиришни назарда тутади.

Кремлдагилар бундай ислоҳотлар ҳақида бехабарлигини маълум қилган. «Бундай маълумотга эга эмасман», – деди Россия президенти матбуот котиби Дмитрий Песков РБК сўровига жавобан.

Мустақил нашрлар манбалари нима дейди?

«Медуза» манбалари 2022 йил апрел ойидаёқ Донбассни назорат қилиш бўйича функциялар Украина урушидаги муваффақиятсизликлар туфайли Путиннинг қаҳрига йўлиққан Козакдан Кремлнинг ички сиёсий блоки раҳбари Сергей Кириенкога ўтказилганини хабар қилганди. Аммо шундан кейин ҳам Козак анча вақтгача президент администрациясида ишлашда давом этди. 2024 йилда яна икки регион кураторлиги Кириенкога ўтди, булар – Козак «эплай олмаяпти» деб топилган Абхазия ва Жанубий Осетия эди. Шундан кейин, «Медуза» суҳбатдошлари айтганидек, Козак «сўнгги молиявий дастакларни йўқотиб, „қўғирчоқ генерал“га айланди». Шу билан бирга, улар Козакнинг ҳозирги сиёсатга «умумий норозилиги» борлигини қайд этади. «Катта эҳтимол билан, Козак ҳокимиятнинг ҳамма Путинга фақат у хоҳлаган гапни айтаётган бундай конфигурациясида унга ўрин йўқлигини тушуниб етган», – дейди нашрнинг Кремлга яқин суҳбатдоши.

Faridaily телеграм-канали манбаларига кўра, ўз истеъфосидан сўнг Козак тадбиркорлар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўйича вакил лавозимини эгаллашни хоҳлаган. У Путинга бизнес-омбудсман институтини ислоҳ қилишни ва бу лавозимга «90-йиллардан бери энг кенг кўламли мулкни қайта тақсимлаш ва номақбул ишбилармонларга қарши репрессиялар шароитида» бизнесни самаралироқ ҳимоя қилиш учун ваколатлар қўшишни таклиф қилган. Бироқ президент бу ғояни қўллаб-қувватламаган.

The Bell манбалари айтишича, РБК нашри ёзган «ислоҳотлар лойиҳаси» аслида Козакнинг бизнес-омбудсман лавозими учун тайёрлаган дастури эди. Нашр суҳбатдоши ОАВда Козак ҳақидаги чиқишларни унинг «ўз обрўси ҳақида қайғуриши ва тарихда урушга қарши одам сифатида қолишни хоҳлаётгани» билан боғлайди.

Ноябр ойи охирида «Агентство» нашри Козак билан таниш бўлган манбаларнинг сўзларига асосланиб, у истеъфога чиқишдан олдин Путинга шахсий мактуб ёзгани, унда Украина билан уруш ҳақида танқидий фикрлар билдиргани ҳақида ёзди. Нашр суҳбатдошларидан бирининг айтишича, Козак Россиянинг Украинага босқини ҳақида «жуда кескин иборалар ишлатган» – аммо иқтибос келтирмаган.

Ёзувчи ва журналист Михаил Зигар «NYT’да тасвирланган қаҳрамонлик ҳикояларини ўз манбаларидан эшитмагани» ҳақида айтади. Унинг таъкидлашича, кўплаб суҳбатдошлари Козакни «Путин олдида ўзини эркин тута оладиган» «дадил ва мустақил» одам деб аташган ва бунинг исботи сифатида Козак ўз соғлиги ҳақида қаттиқ қайғурадиган президент олдида «чекишга жазм қилиши»ни айтишган. Шу билан бирга, Зигар сигарет чекиш ва ўзини отиб ташлаш ёки ҳибсга олишни таклиф қилиш ўртасида «маълум бир масофа борлиги» ва бу «Россия аппарати анъаналарига хос эмаслиги»ни қайд этган.

Сиёсатшунос Кирилл Рогов эса Козак «кўрсатиши керак бўлганида», «ўзининг урушга қарши позициясини ҳеч қачон ошкора кўрсатмагани»ни қайд этган. «Ҳамма айтади: ҳалол, зиёли, яхшилик ва тўғриликни хоҳлаган. 2022 йил баҳоригача Путин билан бирга бўлган. Яъни шунчаки – ғирт аҳмоқми? Биз 2022 йил баҳоригача бўлган Путин ҳақида ҳам кўп нарсани биламиз. 2022 йил баҳоригача Путин билан бирга бўлишни истаган ҳалол, зиёли. Менга эртак тўқиманг. Учинчи рейхнинг княз Мишкини, ага», – деб ёзади Рогов.

Козак ҳақида ҳозир нималар маълум?

«Агентство» манбаларига кўра, истеъфога чиққанидан кейин Козак тез-тез хорижга чиқади – жумладан, Исроилга бориб даъволаниб келади. Аммо, дея қайд этади нашр суҳбатдошлари, Козак ҳар сафар «яқин вақтлар ичида» Путин билан кўришишни мўлжаллаган ҳолда Россияга қайтади.

The New York Times манбалари айтишича, Козак истеъфодан кейин «ишини йўқотмаган» ва ҳатто президент администрациясидаги кабинетини ҳам сақлаб қолган. Уларнинг маълумотига кўра, Козак бир неча марта даъволаниш учун Исроилда, шунингдек Туркия ва БААда бўлгани ҳам «у Путиннинг ишончида қолаётганидан дарак беради» – давлат раҳбари уруш даврида мулозимларнинг хорижга чиқишини жиддий чеклаб қўйганди.