Nega ingliz va boshqa xorijiy tillarni o‘rganayotganda 40dan ortiq tovushni ham chin yurakdan o‘rganamiz..? O‘z ONA TILIMIZga kelganda esa 3–4 harf yoki tovush ko‘rinishi yo shakli o‘zgarsa ham toqatsizlik qilamiz?
Savol tug‘iladi. Nega? Nega? Nega?
Dunyoda bizga o‘xshagan o‘z tilini yuqori sanamaydigan, o‘z tilining mazmunini bilmaydigan, o‘z ona tilini qadrlamaydigan millat bormikan, deb o‘ylab qolaman. O‘z tilining muhokamasini eshitishi bilan «e-e» deb, yuzini ters qiluvchilar ham jamiyatimizda afsuski, topiladi. Ularni kim deb atash sizga havola. Undaylarni yuzini teskari qilsin, deb sizni biroz tilimiz tarixiga yuzlantirsam (unlilar xususida).
10 asrdan ortiq foydalanganimiz, eski o‘zbek, ya'ni arabiy yozuvda uchta unli harf (!) bo‘lgan. Bular A, I, U xolos. Xalqimiz ham o‘sha paytda «tilimizda 3ta unli bor ekanda» deb o‘ylab yurishgan ekan. Hatto, U bilan O‘ ni bitta, I va E ni bitta, A va O ni bitta harf va tovush deb hisoblashgan.
O‘sha davrdayoq tilimizdagi unlilar soni 3tadan ko‘pligi va arab yozuvi o‘zbek tilining tabiatini aks ettirmasligini anglagan davlat arbobi Zahiriddin Muhammad Bobur, o‘zining «Xatti Boburiy» yozuvini taklif qilgan. Bu yozuv ancha qulay, o‘zbek tili tabiatiga yaqinroq, arabiy yozuv asosida edi. Lekin, o‘sha davrdagi «avom» va diniy mutaassiblar buni tushunmasdan Boburning bu harakatlarini, hatto «shakkok»likka yo‘yishgandi. Afsuski, tilimizdagi tovushlarni to‘kis aks ettirishga bo‘lgan bunday toqatsizlik va yov qarash jamiyatimizda, tushunarsiz holda hali ham bor. Bugun ham jamiyatimizda shunday tashabbus egalarini o‘sha davrdagiday «shakkok»ka chiqarishadi.
Arabiy yozuvni o‘ziga qabul qilgan forslar esa, bizdan farqli o‘z tillari ehtiyojidan kelib chiqib, o‘zlarida mavjud bo‘lgan bir nechta tovushlarni qo‘shishgan. Natijada, o‘z tillari o‘zligini hozirgi kungacha ham yaxshi saqlab qolishgan.
O‘tgan asrning 20-yillarida, lotin yozuviga o‘tish jarayonlarida unlilar masalasida tortishuvlar boshlanib, «Tilimizda nechta unli bor?» degan savol o‘rtaga tashlandi. O‘sha davrda o‘zbek adabiy til uchun asos qilib olingan, eng ko‘p aholi so‘zlashadigan Qarluq lahjasiga to‘xtalinib, unda nechta unli borligi o‘rganildi. Eng oxirgi variant 9ta unli tanlangan (unlilar o‘sha davr talaffuzida maksimal darajada ko‘rsatilgan).
Keyingi o‘zgartirishlar natijasida 1934 – yilda, keyinchalik aniqlik kiritish sharti bilan shartli ravishda avval 8, keyin 7 va 6taga tushirildi (shoshma-shosharlik bilan). 1937 – yilda bu borada aniq qadamlar tashlanib endi yangi qoida, barcha o‘zlashgan so‘zlarni o‘zbek tilining «temir qonuni»ga bo‘ysundirishga asoslangan, e'tiborga molik, yangi alifbo loyihasi taqdim etildi. Bu loyiha boshqalaridan farqli har qanday o‘zlashma so‘z ham birinchi navbatda o‘zbek tili ohangida turdosh unli yoki undoshga moslashgan holda qabul qilinadi. Ayni paytda bu tilimiz ohangida «yevro talaffuz» paydo bo‘lishini oldini olardi (bu mavzuga keyingi maqollarda to‘xtalamiz). Lekin bu loyiha ham ikkinchi jahon urushi sabab to‘xtab qolgan.
Bir marta erkin fikr yuritamiz!
Bugun kimdan so‘ramang, o‘zbek tilida 6ta unli bor deydi. Bu o‘ziga xos «norma» maktabdan miyamizga qo‘rg‘oshinday quyilgan. Yuqorida aytganimizdek, 1920 yillargacha esa xalqimizda «uchta unli bor» degan aqida hukm surgan. 1929-1934 yillar oralig‘ida esa hamma 9 ta unliga ko‘nikkan edi. (tilimiz talaffuzidagi barcha unlilar maksimal ko‘rsatilgan). Bunda yozuv va talaffuzda bir xillik, ya'ni qanday talaffuz qilinsa shunday yozilardi.
Lekin, yana qanaqadir tushunarsiz sabablar bilan, boshqa turkiy tillardan farqli unlilar 6taga tushirilgan. Bu, qardosh tillar ichida eng minimum ko‘rsatkich! Ikki hatto uch xil unlilar, hatto ikki xil undosh tovushlar ham bitta harf bilan ifodalanyapti. Bu tilimiz fonetik boyligidan yuz o‘girish, eng achinarlisi befarqlik emasmi? «Yana murakkablik ortadi, savodsizlik ko‘payadi» deysizmi? Xuddiki, savodlilik hozir a'lo darajada... Biz yozuvni sodda bo‘lishini xohlab aholida, jamiyatda ham odamlar ongida ONA TILImiz yozuviga nisbatan mas'uliyatsiz kayfiyatni shakllantirib bo‘lganmiz. Natijada islohot tugul, oddiy lotin yozuviga o‘tishda katta-yu kichik, amaldoru ishchida «imloviy jur'atsizlik» ruhi paydo bo‘lgan.
Bu imloviy mas'uliyatsizlik va jur'atsizlikning asosi esa, hozirgacha boshlang‘ich sinflardan kelajak avlod ongida shakllanmoqda. Marhamat, maktab o‘quvchisida harf va tovush o‘rtasidagi farqni yoki ularning ifodalanishini so‘rang... 90-95% holatda «2» baho qo‘yasiz unga. Nahotki, tilshunoslarimiz ham 6ta unli va 23 undosh harf qoidasidan boshqa yoqqa o‘ta olishmasa? Balkim, oshirib yuborgandirman. Darsliklarda faqat bitta o‘rinda qisqagina, «tovushlarni aytamiz va talaffuz qilamiz, harflarni esa yozuvda ifodalaymiz» shaklida qoidacha bor, xolos. O‘zbek adabiy tilida nechta harf va nechta tovush mavjudligini kerak bo‘lsa, oliy ta'lim muassasalaridagi filolog talabalarning ham ko‘pchiligi bilmaydi.
Masalan, inglizlar 20ta va fransuzlar 16ta o‘z tillarida unlilari borligini biladi va yozuvda farqlaydi. Frantsuz tilida esa 16 unli tovushning hammasi alohida ko‘rinishda bo‘lsa ham jahon tillaridan biri sifatida o‘z o‘rniga ega bo‘lishiga xalaqit bermayapti. Soddalashtirish masalasi esa rejalashtirilmayapti. Birinchi raqamli dunyo tili ingliz tilida esa unli tovushlar soni 20 (!) ta. Bu faqat siz uchun 2tagina misol xolos.
Yozuv islohoti savodsizlikni chiqarishi haqida ikki og‘iz so‘z... Misol uchun fransuz tili 1990 yilda, nemis tili 1901, 1944, 1996 yillarda, portugal tili 1911 va 1990 yillarda, rus tili 1918 va 1956 yillarda, flamand (nederland) tili 1980, 1995 va 2005 yillarda, yapon tili 1900 va 1946 yillarda, indonez (malay) tili 1942 va 1972 yillarda, xitoy tili 1950, 1982 va 2009 yillarda, norveg tili 1905, 1907, 1917, 1938, 1941, 1981 va 2005 yillarda yozuvlarini isloh qilishgan. Lekin, hech kim savodsizlashib qolmagan va bundan qo‘rqmagan.
O‘zbek tili o‘tgan asrda 3 marta yozuvini isloh qilganini tilshunoslar va jamiyatimizda ortiqcha vahimaga yo‘yish noto‘g‘ri bo‘lardi. Kemaga kirganni joni bir degandek, o‘tgan asrda sobiq ittifoqdagi boshqa turkiy, tojik, slavyan va boshqa tillar ham o‘z yozuvlarini bir asrda uch marta o‘zgartirishgan. Xuddi bizga o‘xshab... Yakunda esa, bizning jamoatchilikdagi ko‘nika olmaslik, tushkunlik, vahima, ishonqiramaslik va «imloviy erinchoqlik», qabul qila olmaslik kayfiyati ularda deyarli kuzatilmadi. Quyosh hammaga bir xil nur sochishini inobatga olsak, bizdagi «Savodsizlashib qolish» vahimasi ichimizda, «kirillga dasturlangan» qotib qolgan miyamizda bor xolos.
Demakki, millatning savodliligi tilning alifbosidagi harflarning kam yo ko‘pligida emas ekan. Faqatgina o‘qitish tizimini takomillashtirish, jamiyatda tilning nufuzini oshirish, fuqarolik pozitsiyasida tilga nisbatan talablarni kuchaytirish, davlat tiliga siyosiy darajada ahamiyat berish, davlatning o‘z chegaralaridan tashqarisida tilning targ‘iboti va obro‘sini oshirishi kerak ekan, xolos. Hech qanaqa savodsizlik va qo‘rquvga o‘rin yo‘q, nazarimda. Bu hammasi, islohotdan so‘ng umumiy til qoidalarini yozib chiqish bo‘yicha mas'ullarning o‘z mas'uliyatiga bog‘liq. Mas'ullar va filolog olimlarimiz bir narsani bilib qo‘yishi shart: kirill alifbosi ham hozirgi lotin alifbosi ham tilimiz fonetik tabiatini ochib bera olmaydi!
Endi maqsadga o‘tsam...
Hozirgi o‘zbek adabiy tili turkiy tillar ichida singarmonizm hodisasidan biroz yiroq. Lekin bu singarmonizm yo‘q degani emas. Biz bugun ikki xil cho‘ziq va qisqa, ajratish qiyin bo‘lgan U, A va O‘ ga to‘xtalmoqchi emasmiz, kerak ham emas. Farqi ancha sezilarsiz. Shunchaki, aniq oq va qoraday ko‘rinib turgan ikki xil tovushni ifodalaydigan I, O, J va V ga to‘xtalmoqchimiz. Chunki, bu talaffuzda o‘rtacha savodli o‘quvchini va til o‘rganuvchini juda chalg‘itadi. Ayni paytda tovushlar ma'no ham ayirmoqda.
1) J — qorishiq portlovchi (jo‘ja) hamda sirg‘aluvchi (jurnal, ajdod) jarangli tovushlarni ifodalaydi. Eski o‘zbek yozuvida ham, 1920-yillardagi lotin alifbosida ham alohida ikki xil harf sifatida ko‘rsatilgan. Negadir 1940-yillarda Sobiq Ittifoqdagi «kirillashtirish» siyosati arafasida alifbomizdan tushirib qoldirilgan. Ittifoqdagi qolgan barcha turkiy, slavyan, kavkaz va tojik tillarida esa ikkita alohida ko‘rinishda, butunlay alohida harf va tovush sanaladi.
1940-yilda kirill yozuviga o‘tish bo‘yicha alifbo loyihalari
J tovushlari uchun
|
Yangi alif |
Asosiy loyiha |
I loyiha |
II loyiha |
III loyiha |
IV loyiha |
V loyiha |
Tasdiqlangan |
|
Ç |
Ҷ |
Җ |
Chʼ |
Dj |
Ç |
Dj |
J (jo‘ja) |
|
Ƶ |
J |
J |
J |
J |
J |
J |
J (jirafa) |
1993 yilgi dastlabki o‘zbek lotin alifbosida ikki xil J j va Ɉɉ ko‘rinishida qoidalashtirilgan. Lekin, yana negadir tilshunoslarimiz 1995-yillarda «moziy»ga qarab ish ko‘rib, yana o‘sha eski xatoni takrorlashdi. Bu ikki mustaqil tovushlar yana bir-biriga «yopishtirildi».
Boshlang‘ich sinf o‘quvchisida sirg‘aluvchi haqidagi bilim yetarli emasligidan, adabiyotlarda ham portlovchi J – J tarzida o‘qishadi. O‘quvchisi katta bo‘lib, o‘zining lug‘at boyligini ko‘paytirgandan keyin kerakli o‘rinlarda portlovchi, keraklisida sirg‘aluvchi qilib o‘qishi kerak degan qoida borligi ortiqcha va kulgili emasmi, azizlar? Demak, o‘quvchi ikki xil J – J ni tushunish uchun katta bo‘lishi kerak ekanda? Ajabo...
Bu amalda dunyodagi deyarli birorta tilda uchramaydigan «noan'anaviy», g‘alati holatni keltirib chiqargan. «O‘zimiz tushunsak bo‘ldi-da» degan mantiqsiz o‘ylovdan uzoq turib, islohotda bu ikki tovushni ikkita shaklga keltirish lozim. Misol uchun sirg‘aluvchi J – J ni Ɉɉ yoki Ĵĵ ko‘rinishiga keltirish mumkin.
2). O – harfi ham ikki xil A tovushining cho‘ziq keng ([ɒ] - xalqaro fonetik alifbodagi shakli) ko‘rinishi (obod, Toshkent, oq) hamda ikkinchisi ya'ni, rus tili orqali tilimizda o‘zlashtirilgan, taxminan o‘zbekcha O‘ ga yaqin (polk, kod, vino, rol) tovush ([o] - xalqaro fonetik alifbodagi shakli)ni beradi. Ikkinchisi, ya'ni o‘tgan asrning boshlarida tilimizda mavjud bo‘lmagan «yevro» O kirib keldi. O‘zbek tilida asosan, rus va boshqa yevropa tillaridan o‘tgan so‘zlar va atoqli otlarda uchraydi.
Agar e'tibor berilsa, o‘zbek tilidagi «milliy» O (obod, Toshkent, oq) boshqa turkiy tillarda yo‘q. Ularda bu o‘rinda A tovushi yoki cho‘ziq A (harf) qo‘llaniladi. Amalda ham bu «milliy» O, A tovushining cho‘ziq, keng shakli. Keyinchalik bu tovush tilimizdagi arab va fors tilidan o‘zlashgan, keng A tovushi ishtirok etgan hamma so‘zlarda O ko‘rinishida qabul qilingan.
Shuning uchun ham boshqa turkiy va yevropa tillarda mavjud bo‘lmagan, o‘zbekcha O tovushi ishtirok etgan so‘zlar, A ko‘rinishida qabul qilinadi. Masalan: Tashkent - Tashkent, Bukhara - Buxara, Tajikistan - Tadjikistan, Babur – Babur va boshqa.
Ayni paytda bu ikki tovushni bir xil ko‘rinishi tilimizda ma'no ham ajratmoqda. Ma'no bilan birgalikda talaffuzda ikki xillik ham paydo bo‘lyapti. Misol uchun, o‘zimiz mustaqil talaffuz qilib ko‘ramiz. «tok» – elektr toki va «tok» – uzum novdasi, «lom» – ish quroli va «lom» – lom – mim demaslik, «tom» – yirik asarning qismlari va «tom» – binoning yopilgan tepa qismi, «rom» – ichimlik va «rom» – eshik hamda derazalarning taxtali qismi, «Soni» - yapon firmasi nomi, «soni» – son so‘zining III shaxs egalik qo‘shimchasi bilan yozilishi. Bunga o‘xshash misollar yana ko‘plab topiladi. Farqlanish esa hatto shu holatdaki, misollarimizning birinchi qismi, chet tillaridan o‘zlashgan so‘zlarda O tovushi o‘zbek nutqida qisqa O‘ ga yaqin talaffuz qilinadi.
1928 yilda tasdiqlangan qoidalarga ko‘ra «yevro» O va o‘zbekcha O‘ bitta Oo harfi bilan ifodalangan. Bu qaysidir ma'noda o‘zbek talaffuzi ohangiga anchayin mos keladi. 1940 – yilda kirill yozuviga o‘tayotgan paytda, mutaxassislar tomonidan aslida bir nechta alifbo variantlari taklif etilgan. Asosiy variantlarda mazkur o‘zbekcha O ni A yoki diakratik belgi orqali qo‘llash tavsiya etilgan.
1940 –yilda kirill yozuviga o‘tish bo‘yicha alifbo loyihalari
Unli harflar uchun
|
Yangi alif |
Asosiy loyiha |
I loyiha |
II loyiha |
III loyiha |
IV loyiha |
V loyiha |
Hozirgi kunda |
|
Ө |
Ө |
ө |
uʼ |
o‘ |
ө |
ү |
O‘ |
|
O |
O |
o |
o‘ |
o |
u |
O‘ |
|
|
A |
O, A |
ā |
ā |
ą |
a |
o |
O |
Demak ko‘rishimiz mumkinki, o‘zbekcha O ko‘proq A ning keng shakli sifatida ko‘rinishi A harfiga yaqinlashtirilgan. Agar e'tibor berilsa, fors va arab tilining lotin grafikasidagi transkripsiyasida bizning milliy O tovushimiz â yoki ā ko‘rinishida beriladi.
[ɒ] – ya'ni o‘zbekcha O tovushi o‘zbek va tojik tillaridan tashqari, norveg, vengr, slovak, rumin va boshqa tillarida ham mavjud bo‘lib «A» harfi bilan ifodalanadi yoki A tovushining keng varianti deb qabul qilingan. Lekin, bu masalada, alifbomiz 70 yildan ko‘proq vaqtdan buyon o‘z «xotirasini yo‘qotib qo‘ygan». Yaqin kunlarda isloh qilinayotgan o‘zbek lotin alifbosida bu ikki xil unlilarni farqlashga «mutaxassislar»imizning kuchi yetadi va bu noaniqliq to‘g‘rilanadi deb umid qilaman.
Biz uchun o‘zbekcha O (Toshkent, bola, Tojikiston) Ââ yoki Āā ko‘rinishi yozilishi maqsadga muvofiq. Misol uchun Tāshkent, bāla, Tājikistān ko‘rinishida yozilishi ham biz uchun qulay ham lotin yozuvining harfiy fonetik ko‘rinishiga to‘liq mos keladi. «Yevro» O esa o‘z ko‘rinishida qolishi kerak.
Farqlash ham osongina, birinchisi o‘zbekcha va xorijiy so‘zlar, ikkinchisi yuqorida ta'kidlaganimiz qisqa O‘ ga yaqin ohang. Xo‘sh, bunda biz nimaga erishamiz?
Eng avvalo yozuvimiz, xalqaro andazalar va dunyo tillari bilan deyarli bir xil standartlarga ega bo‘ladi. Hamma uchun tushunarli tilga aylanadi. Biror joyda, biror so‘zni ham inglizcha ham o‘zbekcha yozilishi to‘g‘ri kelsa bir biridan keskin farq qiladigan ikki xil ko‘rinishda emas, bitta ko‘rinishda yozilishi mumkin. Masalan «Tāshkent» so‘zi norasmiy xalqaro normalar bo‘yicha diakratik belgilarsiz yoki boshqa biror tildagi o‘sha, o‘zbekcha «O» tovushni takrorlasa o‘sha holatda o‘qilishi mumkin. Ya'ni, o‘zbek va boshqa «O lashgan» tillar «Toshkent» tarzida, avtomatik ravishda, «A lashgan» tillar «Tashkent» tarzida o‘qib ketaverishadi. Bunda tilimiz rang-barangligi ortib, xalqaro jamoatda umumiy shakliy yozuv standartlariga moslashadi. Bu tarjima masalasidagi turli qiyinchiliklarni bartaraf etib, resurslarni iqtisod qilish imkonini beradi. YuNIKOD bilan ishlashda ham bu borada qiyinchilik yo‘q.
Albatta, bizning yozuvimiz o‘zimiz uchun, xorijiylar to‘g‘ri o‘qishiga qulaylashtirish uchun emas. Lekin bu degani, lotin yozuvining harfiy fonetik qoidalarini bilgancha burab yanayam xunuklashtirish mumkin degani emas. Shunday ekan, islohot uchun berilgan imkoniyatdan to‘g‘ri foydalanib qolaylik!
3). Keyingisi hammamiz aniq ko‘rib, bilib turib, lekin o‘ylashni xohlamaydiganimiz ikki xil I – I haqida. Ha, ha ba'zan o‘ylab qolaman. Hamma turkiy tillarda, xususan o‘zbek tilida, hatto o‘zbek tilining uchala lahjasida bor bo‘lgan qisqa I to‘g‘rirog‘i Y nega alifbomizda ifodalanmagan. Agar e'tibor berilsa o‘zbek adabiy tili talaffuzida I dan ko‘ra qisqa Y ko‘proq qo‘llaniladi. Bu ham mayli, savod chiqaradigan bolaga hech bo‘lmasa I – I bu bitta emas ikkita tovushni ifodalashi to‘g‘risida no‘noq alifbelarimizda hech narsa deyilmaydi. Faqat bitta narsa, I – I harfi faqat bitta, cho‘ziq I – [ i ] ni ifodalashi qo‘pol tarza qoidalashtirilgan. Endi tasavvur qilib ko‘ring, bola «qizil», «biroq», «bir», «tig‘iz», «meni», «sir», «tin», «qir» kabi so‘zlarni I ning cho‘ziq formasi bilan talaffuz qilyapti... Siz ham xuddi shu ohangda aytib ko‘ring-chi? Juda g‘alati ekanmi? Bu holat, o‘quvchida ikkilanish paydo qiladi.
Iltimos, shunchaki yelka qisib qo‘yishdan qochaylik. Axir bu bizda, ONA TILIMIZdagi, boshimizni devorga ursak ham qochib qutula olmaydiganimiz Y tovushiku! Nega hamma narsaga yetgan aqlimiz shunisiga kelganda oqsaydi? «O‘zbek tilida faqat 6 ta unli bor» degan eski, chala pishgan ertakni, dangasa ongimizdan qachon chiqarib tashlash lozim!
Endi, masalaning yana bir tomoni borki hayron qolasiz. Masalan «Qrim» so‘zida bir unli qatnashgandek, amalda esa Q va R o‘rtasida juda qisqa Y – [ ɨ ] (xalqaro fonetik alifboda) keladi (keyingi o‘rinlarda qisqa I ni Y ko‘rinishida keltiramiz). Qardosh turkiy tillarda esa «Qyrym» yoki «Qırım» ko‘rinishida ko‘proq qoidalashtirilgan. «Nima qipti shunga endi?» deydigan shoshma-shosharlarimiz biroz o‘pkasini bosib olsin... Unda nega tilimizda «qirib», «qirish», «kirim» so‘zlarida I yoziladi? Axir talaffuzda «Qrim»dagi ko‘rinmas bo‘g‘in kabi bir xilku? Juda g‘alati holat bir xil talaffuz, lekin ikki xil qoida!
O‘z vaqtida 1920 –yillarda lotin yozuviga o‘tish vaqtida alifbomizda bu ikki tovush alohida, alohida qoidalashtirilgan. Yana o‘sha gap: 1940 yilda hurmatli «filologlarimiz»ni nimadir jin urib qisqa Y ni alifboga kiritishmagan,
Ba'zi slavyan tilshunoslari fikriga ko‘ra, rus tilida Y – [ ɨ ] tovushi yondosh turkiy tillar ta'sirida paydo bo‘lgan ekan. Qiziq fakt!
Nima bo‘lgan taqdirda ham, biroz kallamizni ko‘proq ishlatishga to‘g‘ri kelsa ham, tan olish kerak o‘zbek tilida Y – [ ɨ ] tovushi bor va alohida harf ko‘rinishida ifodalanishi shart, shart va yana shart!
Endi Y – [ ɨ ] ni tilimizdagi cho‘ziq sherigi bilan ma'no ajratadigan jihatlariga to‘xtalamiz. Masalan, «tir»(tyr) – taqlid so‘z (tirillamoq), «tir» (cho‘ziq I) – pnevmatik o‘q otish quroli, «sim» (sym) – metall tola, «sim» karta – uyali aloqani qabul qiluvchi modul, «Soni» - yapon firmasi nomi, «soni» – son so‘zining III shaxs egalik qo‘shimchasi bilan yozilishi, «jin» (jyn) – diniy adabiyotlarda salbiy talqin qilinuvchi mavjudot, «jin» – ichimlik nomi. Bunaqa misollarni bir talay keltirish mumkin. Ayniqsa xorijiy atoqli otlar bilan o‘zbekcha so‘zlardagi bu boradagi «o‘xshashliklar» esa yuzlab topiladi.
Xo‘sh, bu bizga nima beradi? Talaffuz va yozuv uyg‘unligi, tilimizning barcha qirralarini maksimal darajada ko‘rsata olish, o‘quvchida to‘g‘ri talaffuz qoidalarini o‘rganishni qulaylashtirish, tilimiz orfoepik tabiatini yuzaga chiqarish va oxiri biz ko‘nikkanimizdan keyin ikki xil tovushni farqiga borish imkonini beradi.
4). Oxirgi to‘rtinchi harfga to‘xtalmay ilojimiz yo‘q. Bu V – V!
«Yana nimani ixtiro qilmoqchisan?», «Juda maydalashib, alifboni qiyin qilmaslik kerak» deyishingiz tabiiy. Albatta, sizni tushunaman. Avvalgi maqolalarimda aytganimdek, biz uchun 20 ta unli va 24 ta undosh tovushli ingliz tili yoki grammatikasi qiyin bo‘lgan rus tilini o‘rganishdan ko‘ra, o‘zbek tilini ONGLI QABUL QILISh juda mushkul vazifa. Shunday emasmi?
Demak maqsadga o‘taman. Ma'lumki, biz bilgan V – V jarangi undosh tovush va alifbodagi F – F ning jarangli «sherigi»dir. Misol uchun, «varrak», «vertolyot», «Azizov», «Abdullayeva», «shovinist» kabilarda xuddi siz va biz o‘ylaganday kam ko‘stsiz. Uning jarangsiz sherigini uning o‘rniga ko‘yib ko‘ringchi. To‘g‘ri keladi. Lekin, es-hush va chiday olmaydigan diydamizni bir joyga qo‘yib o‘ylaylikchi...
«O‘tov», «ov», «tovush», «kosov», «ovqat», «kelishuv» kabi so‘zlardagi V – V ni jarangsiz «sherigi» F – F deb tasavvur qila olasizmi? Masalan, o‘zbek tilida so‘z oxirida kelgan jarangli tovush jarangsizlashishini bilamiz. Oddiy, familiyalardagi jarangli V – V tovush jarangsizlashyapti. Lekin «O‘tov», «ov», «tovush», «kosov», «ovqat», «kelishuv»larda esa jarangsizlashmasdan cho‘ziq U – U ga aylanyapti. Nega bilasizmi? Chunki bu YaRIM UNLI FONeMA!
Ha, hatto ba'zi tilshunoslarni xayoliga ham kelmagan gap bo‘ldi, bilaman. Ilmiy dalillar, isbotlar talab qilinishi turgan gap. Menimcha, bu narsa har kuni quyosh sharqdan chiqib, g‘arbga botishini ilmiy asoslash shart bo‘lmaganiday amalda bor-u, lekin e'tiborsiz holat. Ta'bir joiz bo‘lsa «spravka» shart bo‘lmagan dalil. Yanayam, aniqrog‘i «belgisi yo‘q yetim tovush».
«Xo‘p nima qipti?» deyishingiz mumkin. Masalan, ingliz va boshqa yevropa tillarida yarim unlilar deb atalgan tovushlari mavjud (Masalan W va Y harflari ko‘pincha shu tovushlarni ifodalaydi). Nega deysizmi? Chunki, yarim unli o‘zbek tilida bo‘lgani kabi, ularning ham ona tillarida bor. Farqi esa bitta. Biz bilmaymiz, qabul qilish biz uchun o‘lim bilan barobarday. Ular esa hamma tovushlarini mayda chuydasigacha o‘z o‘rniga qo‘yishadi. Tilga, to‘g‘rirog‘i ONA TILIga bo‘lgan e'tibori ulardan o‘rgansak bo‘larmidi, deyman ba'zan.
Nima bo‘lganda ham tilimizda [W] tovushi borligini orlanmasdan, «uff» tormasdan tan olish lozim va bu tovush o‘z harfiga ham ega bo‘lishi kerak. Bu tilimizning rang barangligini, asl tabiati, og‘zaki nutq bilan to‘liq uyg‘unlashishi va atoqli otlar, dunyoning xohlagan tiliga shakl shamoyili o‘zgarmasdan moslashishiga olib keladi. «kelishuw», «tuwak», «Mawluda» ko‘rinishida aynan yozishni nima noqulayligi bor? Ikkinchi tomondan o‘zlashma so‘zlar imlosida esa umumiy shakliy ko‘rinish hosil bo‘ladi. Windows, Krosword va boshqa.
Bu borada, ona tilidagi har bir tovushni boshiga ko‘taradigan boshqa turkiy qardoshlarimizdan o‘rnak olsak arziydi. Uyg‘ur, qozoq, qirg‘iz, turkman, tatar, qoraqalpoq va boshqa tillarda bu tovush alohida harf bilan ko‘rsatilgan.
Yana o‘sha savol. Bu bizga nima beradi? Chet tillaridan o‘zlashgan, tilimiz tabiatiga mos kelsa-da, zo‘rma zo‘raki, o‘ylamasdan «ruslashtirilgan» so‘zlarni qulaylashtirish imkonini beradi. Ma'lumki, rus tilida aynan yo V yo U harflari bor va bir-birini takrorlamaydi. Undan farqli o‘zbek tilida V, U va yana o‘rtada miyamizni farqlamaslikka «programmalashtirganimiz» [W] tovushi bor. Tilimizda asosan, ingliz, arab va boshqa tillardan kirib kelayotgan so‘zlardagi [W] tovushini ruslar o‘zlariga moslab yo V yoki U bilan yozishni qoidalashtirgan. Bizda va boshqa yevropa tillarida bo‘lgan, lekin rus tilida bo‘lmagan [W] tovushini aynan o‘zi borku!
Nega imlo va talaffuzimizni birovlarni «og‘ziga qarab» qoidalashtirishimiz kerak? Yoki o‘zbek tili uchun, moslashtirish lozim bo‘lgan «kumir» til bormi? Yoki shunchalik xorij tillari bilan aloqa qila olmaydigan kambag‘almi o‘zbek tili? Yoki 1989 yil 21 oktabrdan beri aravani quruq olib qochayotgan filolog olimlarimiz biz mustaqil bo‘lganimizga, haliyam lisoniy mustaqillikka ko‘nika olmayaptimi? Balkim, tilshunoslarimiz o‘z-o‘zini senzura qilishdan qutula olmayotgandir? Yoki bizning alifbo va imlomizga nisbatan liberal ko‘z bilan qaray olmayapmizmi? Na, o‘z tovushlarimizni to‘g‘ri joy-joyiga qo‘yamiz na, o‘zlashma so‘zlar imlosiga mas'uliyat bilan yondashamiz?
«Daltonizm» haqida
Afrika va Osiyoning ba'zi millatlari va qabilalarini olimlar o‘rganishganda g‘alati holatni aniqlashgan. Ya'niki, mahalliy tilda ko‘k va yashil, qizil va pushti, sariq va zarg‘aldoq, qora va jigarranglar uchun bitta so‘z ishladi. Mutaxassislar ularda irsiy daltonizm kasalligi bor deb taxmin qilishgan. Chunki, uchta ta ko‘k va bitta yashil qalamni ko‘rsatib mahalliy xalqqa «Bu yerda qaysi biri boshqacha?» deb so‘rashsa, «Hammasi bir xil» deb javob berishgan. Bu ko‘k va yashil, qora va jigarrang to‘g‘risidagi savolda ham takrorlanibdi. Ya'ni, ular ikki xil rangni bir biridan ajrata olmagan.
Ammo, keyingi tadqiqotlar, mahalliy aholi ranglarni to‘liq ajratishini ko‘rsatgan. Faqat o‘z tillarida pushti, yashil, zarg‘aldoq va pushti ranglarni anglatadigan so‘z bo‘lmagani uchun ikki xil rangni bir xil atashgan. Mutaxassislar qabila oqsoqollariga hamma rangni o‘z nomi va farqi borligini aytib, to‘rtta rang uchun so‘z taklif qilgan. Qabila esa, boshida bunga qarshi chiqqan. Ularning iddaosicha, «Farqi bo‘lsayam, farqlasak ham mayli lekin biz uchun bu ikki xil ranglar bir so‘z bilan atalaversin» deb qarshi bo‘lishgan.
Shunda ham, baribir bir necha yildan keyin, qabila tilida pushti, zarg‘aldoq, yashil va jigarrangni anglatadigan so‘zlar o‘z o‘rnini topib, alohida ahamiyat kasb eta boshlabdi.
Shunaqa «daltonik leksikali» tillar, dunyoning barcha qit'alarida topiladi. Hatto, yevropada ham yaqin tarixda ikki yo, uch xil ranglar uchun bir so‘z ishlatishgan. Vaziyat esa yuqoridagidek. Ko‘zlari ko‘rsa ham, ajrata olsa ham, to‘liq farqlay olsa ham, ko‘rib bila turib, ko‘rmaslik tamoyilini ma'qullashgan. Bugungi ularda ham boshida ko‘nika olishmagan ranglarining alohida o‘z nomi bor.
Adabiy tilimizda esa bugun imloviy va fonetik daltonizm hukm surmoqda. Bilsak ham, farqlasak ham ta'lim tizimi va darsliklardagi no‘noqliklar jamiyatni «eski hammom, eski tos» ko‘rinishida, tafakkur darajamizni o‘rtachadan ham pastga tushirmoqda.
ONA TILIMIZDA ham bir necha xil tovushlar va ularni farqlashni xohlamaslik kayfiyatini xuddiki, afrika qabilalarining ranglarni ko‘rib ko‘rmaslikni xohlash istagiga o‘xshatish mumkin.
Yana mavzuga: islohotdagi qo‘rquvga soluvchi vahimalar
«Yana savodsizlik boshlanadi» bahonasini, azizlar, siyqasi chiqib ketgan. Negadir, 1940 yilda shoshma-shosharlik bilan o‘tilgan bo‘lsa-da, kirill alifbosida hech kim savodsizlashmagan. Negaki, o‘shanda kirill yozuvining kuchli siyosiy targ‘iboti shunchalik ediki, to‘liq o‘tishga II jahon urushi ham xalaqit qila olmagan. Bugun esa ziyolilardan tortib boshqa ongli jamiyat a'zosigacha tilimizni himoya qilishda VATANPARVARlik yetishmaydi.
Qaytaraman, faqat biz emas, Sobiq ittifoqda 30 dan ortiq millat ham 2-3 marta yozuvini almashtirdi. Lekin, bizga o‘xshab «savodsizlik» bahonasi bilan qo‘rqib, o‘zini yo‘qotib, tiliga diydasizlik qilgani yo‘q. Hozir, biz ham, ular ham savodliku.
«Eski adabiyotlardan uzoqlashib keladi» bahonasi ham dangasalar tomonidan o‘ylab topilgan cho‘pchak. O‘sha eski adabiyotni hozirgi yozuvga o‘girsangiz ham, xohlamagan odam hech narsa o‘qimaydi.
«Ziyolilar»imizning yana bir bahonasi «Yozuv murakkablashib ketadi»... O‘rta Osiyo xalqlari 1920 yillargacha 10 asr arab yozuvidan foydalanganda, bu boradagi murakkabliklar va boshqa noqulayliklar hech kimni bezovta qilmagan ekan-a. Hatto, faqat arabcha so‘zlar uchun ishlatiladigan uch xil X va H, to‘rt xil S, uch xil Z, ikki xil T ni o‘rta asrlardayoq hamma farqlab, noqulaylik sezishmagan ekan. Aksincha yozuvni mas'uliyat bilib o‘rgangan. Biz esa o‘z tilimizdagi siz farqlaydigan tovushlarni bizga, kelajak avlodga qulay bo‘lsin, deb o‘z o‘rniga qo‘ymoqchimiz xolos!
«Yangi grammatik qoidalarni ishlab chiqish»... mushkul bo‘lishi rost. Lekin, tilimizning ravnaqi va asl tabiatini namoyon qilishi uchun tilshunoslarimiz o‘z fidoyiliklarini ko‘rsatishi hamda «chala imlo»ni o‘zgartirishlari lozim. Bunda Hukumat darajasida ishchi guruhi tuzilib, ularga amaliy yordam ko‘rsatilishi kerak bo‘ladi.
«Kitoblarni qayta nashr etish»... Bugungi kungacha ham oxirgi 20 yilda, asosiy adabiyotlar kirill alifbosida nashr etildi. Lotincha nashrlar esa unchalik ham ko‘p emas. Asosiysi ham darsliklardir. Lekin, darsliklar har 3-4 yilda tinmay yangilanib turibdi. Yana, XXI axborot texnologiyalari asrida, nashrlarni kirilldan lotinga o‘girish bitta tugmali, bir necha soniyali ish ekanligini unutmasak bo‘ldi.
«Yangi qoidalar bo‘yicha o‘quvchi va kadrlarni qayta tayyorlash» masalasining yechimi o‘zimiz va fidoyiligimiz! Bu muammoni qisqa muddatda hal etadigan quyidagi takliflarni ilgari suraman:
Albatta, bunda birinchi navbatda, til siyosatiga hukumat darajasida HAQIQIY E'TIBOR talab qilinadi;
Ikkinchidan, OAV bu boradagi targ‘ibotda faol ishtirok etishi lozim. O‘zlari o‘rnak bo‘lib birinchi navbatda isloh qilingan alifbodan foydalanishi lozim;
Uchinchidan, «katta avlod» uchun qulay qo‘llanmalar chiqarilishi lozim. Misol uchun, yonida olib yurish uchun «cho‘ntak broshyuralari», mobil ilovalar, kompyuter dasturlari va hokazo;
To‘rtinchidan, yangi isloh qilingan alifbo asosidagi imlo lug‘atining elektron ko‘rinishini barcha uchun bepul foydalanishi uchun ochiq qilish;
Beshinchidan, ijtimoiy tarmoqlarda bu boradagi targ‘ibot guruhlari faoliyatini yo‘lga qo‘yish lozim.
Oltinchisi, ziyolilarimiz va filolog pedagoglardan iborat ishchi guruhlari tomonidan joylarda chekka hududlarda bir kunlik kurslar tashkil etishni yo‘lga qo‘yish.
Yettinchisi, tashqi reklama, e'lonlar, chop etilayotgan broshyura va boshqalarda davlat tili imlo qoidalariga to‘liq rioya etilishini qat'iy nazoratga olish hamda bu bordagi tegishli ma'muriy choralarni nazarda tutish lozim.
Oxirgi sakkizinchisi, ijtimoiy reklamalar va 15-20 daqiqali davomli teledarslar ko‘rsatilishi kerak.
«Katta xarajatlar» bo‘lishi rost. Lekin, bugun alifbo isloh etilib, ertaga hamma narsani o‘zgartirishni so‘ramaymiz. Bu jarayon kamida 2-3 yil ichida bosqichma-bosqich amalga oshiriladi. Natijada, birdaniga hamma sohalarga og‘irlik tushishi oldi olinadi. Eng muhimi bugungi Alifbo islohoti, Navoiy va Bobur tili, ertangi kunimiz, farzandlarimizning kamoli uchun kiritilgan INVeSTITsIYaDIR!
To‘g‘ri, tilning imlo va alifbo islohoti yengil jarayon emas. Lekin, hozir islohot uchun imkoniyatdan unumli foydalanmaslik, bu masalaga pajara ortidan, og‘ir yukday qarash ONA TILIMIZ o‘tmishi, buguni va kelajagiga qilingan xiyonatdir!
Xo‘p, unda siz nimadan qo‘rqayapsiz?
M.USMONOV,
O‘zbek tili alifbosi va joriy imlo qoidalarini
takomillashtirish yuzasidan takliflar tayyorlash
bo‘yicha Respublika Ishchi guruhi a'zosi, sotsiolog
