«Guruhbozlik va mahalliychiliklarga murosasiz yozuvchi». – Tog‘ay Murod «Tanlangan asarlar»ning 3-jildi taqdimoti o‘tkazildi

Xususan, adabiyotshunos olim Bahodir Karimov Tog‘ay Murod shaxsiyatida adabiyot dunyosida uchrab turadigan illat – guruhbozlik va mahalliychiliklarga murosasizlik ruhi kuchli bo‘lgani haqida gapirdi.

«Tog‘ay Murod maqolalaridan birida o‘zining yolg‘izligi, atrofdagi insonlardan ko‘p ham ro‘shnolik ko‘rmagani haqida yozadi. Ehtimol, bu sub'yektiv bir fikrdir. Nima bo‘lishidan qat'iy nazar, bu fikrlar Tog‘ay Murodning qiyofasini ko‘rsatadi. Tog‘ay Murodga atrofidagi guruhbozliklar yoqmagan shekilli, boshqalarning kuchi guruhbozlikda, mening kuchim yolg‘izligimda, deydi.

U agar guruhboz bo‘lsam mening kallam ishlamay qoladi, deydi. O‘zimni g‘arib, benavo, “baran” his qilaman, deydi. U yana agar men yolg‘iz bo‘lsam, o‘zimni yo‘lbars his qilaman, yo‘lbars, deydi.

Bu dahshatli fikrlar, hamma yozuvchi ham bu kabi fikrlarni aytavermaydi. 

Bu gaplarni Tolstoyga o‘xshab hayotidagi butun yaxshi yomoniga iqror bo‘lgan kishigina aytishi mumkin. Ya'ni u men turli mahalliychilik, guruhbozliklarga qo‘shiladigan bo‘lsam, odamgarchilik qiyofasidan chiqib qolaman, meni adolatim, xolisligim yo‘qoladi, degan edi», – dedi olim.

Yozuvchi tarjimon va tanqidchi Ibrohim  G‘afurov Tog‘ay Murodning ushbu kitobdan o‘rin olgan ayrim fikrlarini o‘ta sub'yektiv, deb baholadi.

«Bu asar hammamizning stolimiz, kitob javonimizda bo‘lishi kerak. Bu to‘plam faqat Tog‘ay ijodini emas, adabiyotimizning XX asrning 1960 yillardan to 1980 yillargacha bo‘lgan davri muhitini sezishimizga, tushunishimizga yordam beradi.

Ammo yana bir narsani adolat uchun aytishim kerak. Tog‘ayning ayrim fikrlari juda sub'yektiv edi. Masalan, u mana shu kitobdan ham o‘rin olgan adabiyotning xalqchilligi haqidagi maqolasida yozuvchi Temur Po‘latovni Buxorodan chiqqan o‘zbek yozuvchisi, lekin uni asarlari o‘zbek xalqi haqida emas, degan juda qattiq fikrni aytadi. Bu haqiqatda, juda og‘ir fikr. Tog‘ay Murod o‘z fikrida davom etib, bular rus tilida yozilgan lekin ularda rus xalqi namoyondalarining ham obrazlari yo‘q, deydi. Ya'ni, Temur Po‘latovni o‘zbek adabiyoti uchun ham, rus adabiyoti uchun ham yo‘q yozuvchi, deya talqin qiladi. Bu nihoyatda sub'yektiv fikr, chunki Temur Po‘latov o‘z zamonasida Andrey Bitov, Chingiz Aytmatov, Yevropa va Boltiq bo‘yi davlatlari yozuvchilari bilan tengma-teng qadam tashlaganini yaxshi bilamiz», dedi Ibrohim G‘ofurov.

Adabiyotshunos olima Umida Rasulova aytishicha, Tog‘ay Murod o‘z asarlarida ayollar obraziga ism tanlash ishiga alohida yondashgan.

«Ayollarni ismidagi Oymomo, Momosuluv, Momoqiz kabi so‘zlar negizida momo, ya'ni Momohavo, odamning yaralishi bilan bog‘langan jihatlarga ko‘zimiz tushadi. Bu ayollar fitratida esa o‘zbek millatiga xos fitrat, ibo va andishani sezamiz», dedi olima.

Uning ta'kidlashicha, yozuvchi asarlarida o‘zbek xalqining diniy va milliy marosimlarini ham mohirona aks ettiradi.

Jumladan, «Laylatul kadr» va Hayit marosimlari haqidagi ilk batafsil ma'lumotlar yozuvchining «Oydinda yurgan odamlar» asarida uchraydi, dedi Umida Rasulova.

«Tog‘ay Murod o‘zbekka o‘zining nasriy ruhini qaytarib berdi. U o‘qirmanlari qalbida or tuyg‘usini, yaqin insonlari uchun tirgak bo‘lish, buning uchun mas'uliyatni o‘z bo‘yniga olish tuyg‘usini singdirishga harakat qildi», — dedi adabiyotshunos olim, Qozoqboy Yo‘ldoshev.

Uning aytishicha, ko‘pchilik Tog‘ay Murodning «Yulduzlar mangu yonadi» asarini kurashni xalqaro arenalarga chiqishi, tanilishi uchun yozgan. «Yo‘q, adibning dardi kurashni maqtash, uni jahon sporti bo‘lsin deyish uchun emasdi. Odamda or bo‘lsin, halollik bo‘lsin, ota farzandi, aka ukasi, uka esa akasi uchun or talashadigan bo‘lsin, degan dard va orzu bilan yozdi», deya ta'kidladi professor.

Tog‘ay Murodlar avlodi o‘tgan asrning 80-yillari o‘zbek adabiyotiga yangi ovoz, yangi yo‘nalish olib kirganini ta'kidlar ekan, – professor Uzoq Jo‘raqulov shunday dedi:

«U davrda voqelikni yangicha targ‘ib etish boshlangan davrlar, nasrda yangilanishlar paydo bo‘layotgan edi. Shukur Xolmirzayev, Odil Yoqubov, Erkin A'zam va Murod Muhammad Do‘stlar qatorida Tog‘ay Murod ijodida jadidlardan qolgan milliy dard o‘z aksini topdi. Aynan shu avlod jahon adabiyoti durdonalariga kayta-qayta murojaat qildi. Eng asosiysi, ushbu avlod eksperiment qilishdan qo‘rqmadi. Yangilik qilishdan cho‘chimadi, hadiksiramasdan janrga o‘zgacha yondashdi va asarlari xalqqa, adabiyot ixlosmandlariga ma'qul keldi. Jahon adabiyotining eng sara asarlarini o‘qigan, daho ijodkorlarga murojaat qilgan adibning tarjimada ham hali e'lon qilmagan ko‘p ishlari bo‘lishiga ishonaman. Umid qilamanki, to‘liq holda bo‘lmasa ham qo‘lyozmalari ko‘zdan kechirilib jamoatchilikka taqdim etilsa».

Adib qalamiga mansub «Tanlangan asarlar» 3-jildi «Sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi tomonidan 3000 nusxa chop etildi. Unda «Yulduzlar mangu yonadi», «Ot kishnagan oqshom», «Oydinda yurgan odamlar» qissalari, «Otamdan qolgan dalalar» romanlar muallifi Tog‘ay Murodning adabiyot, asar yozish, yozuvchi bo‘lish, yozuvchilikning belgilari, iste'dodli odamning yashirin imkoniyatlarini ishga solish haqidagi qimmatli fikrlari, ma'lumotlari ham berilgan.