Huquqshunos: Tomorqaga ekin ekmaganlik uchun belgilanadigan har qanaqa jazo maqsadga muvofiq emas

Qonunchilik palatasi tomonidan «Ma'muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksga tomorqa yer uchastkalaridan oqilona foydalanilishini ta'minlashga qaratilgan qo‘shimcha va o‘zgartishlar kiritish haqida»gi qonun qabul qilinib, Senatga yuborilgan edi.

Qonun tomorqadan oqilona foydalanilmagan taqdirda jarima belgilashni nazarda tutib, bu – soliq kodeksida belgilangan choralariga qo‘shimcha jazo choralarini sifatida kiritilayotgandi.

Huquqshunos sifatida, ushbu qonunni qabul qilish maqsadga muvofiq emasligi haqida fikrlarimni avvalroq ma'lum qilgandim.

Keng jamoatchilik ham bu borada o‘zining fikr mulohazalarini bildirib, jarimaga e'tiroz bildirgan.

Senatning 11 may kuni bo‘lib o‘tgan yalpi majlisda ushbu qonun muhokama qilinib, rad etildi. Bu jamoatchilikka ham ma'qul keldi.

Senatning qonunni rad etishiga asos – MJtKning to‘ldirilayotgan 65-1-moddasidagi tomorqa yer uchastkasidan «asossiz ravishda» yoki «oqilona» foydalanmaslik yoxud «samarasiz» foydalanish kabi tushunchalar qonun hujjatlarida ochib berilmagani, javobgarlikka tortishda korrupsiya va boshqa suiiste'molliklarga zamin yaratishi, prezident ko‘rsatmasi bo‘yicha «Shaxsiy tomorqa xo‘jaligi to‘g‘risida»gi qonun loyihasi ishlab chiqilishi va unda yuqoridagi kabi qonun hujjatlarida mavhum bo‘lgan tushunchalarni ochib berish keltirildi.

Fikrimcha, Senatning keltirgan asoslari to‘g‘ri, lekin «asossiz ravishda» yoki «oqilona» foydalanmaslik yoxud «samarasiz» foydalanish tushunchalarini berish bilan ish bitmaydi. Umuman, tomorqa yer egalariga har qanday jazo choralarini belgilash avvalo maqsadga muvofiq emas hamda bu masala 70 o‘lchab bir kesilishi va xalq bilan muhokama qilinishini kerak.

Chunki har qanday qonunning muallifi avvalo xalq bo‘lishi lozim. Ayniqsa tomorqa haqida gap ketganda xalq bilan maslahatlashish faqat foyda.

Senat qaroriga oddiy izoh beradigan bo‘lsak, «tomorqachiga jarima belgilash yoki boshqa chora qo‘llash nafaqat noto‘g‘ri, balki bilib-bilmay xususiy mulkka daxl qilish, aholining shaxsiy ishlariga aralashish hamda xalqaro jamoatchilik oldida ham kulguga qolish», demoqda senatorlar. Negaki, aksar davlatlarda tomorqa egalarini ekin ekmading deb javobgarlikka tortish kulgili holat hisoblanadi.

«Yer davlatniki, shu uchun tomorqa aholining shaxsiy ishi emas», degan gaplarni ko‘p eshitamiz. Ammo tomorqa yer uchastkasi shunday mulkki, yer davlatga tegishli bo‘lgani holda yer usti, tomorqadagi uy-joy, vositalar xususiy mulk, u yer uchastkasi bilan uzviy bog‘liq, bir butun va tomorqadagi ekin maydoni ham uning ajralmas bir qismidir.

To‘g‘ri, bunda bahsli jihatlar, «uy-joy va vositalardan tashqari 4 sotix yer uchastkasi bo‘lsa, undan samarali foydalanish majburiy», «tomorqa – aholining daromad manbayi, oziq-ovqat xavfsizligini ta'minlash, yashash sharoitini yaxshilash, aholini boqish manbayi» degan masalalar ham bor. Lekin bu masalalar ham qonun doirasida, mulk daxlsizligi tamoyili, dexqonchilik, oilaviy qadriyatlar va hokazolar doirasida bo‘lishi, hech bir byurakratik omillar ta'sir qilmasligi lozim.

Chunki xalqimiz shundoq ham mehnatsevar, uyim-joyim, bolam-chaqam deydigan, ozgina imkoniyatda ham yaxshi yashashga intiladigan xalq.

Shu uchun xususiy mulk elementlari ustuvor bo‘lgan shaxsiy tomorqalarga egani ko‘paytirish shart emas. Bundan xayrli natija ko‘rinmayapti.

Xayrli natija qachon chiqadi? Qachonki, manfaatdorlik, mulkning haqiqiy xususiy ekanini doim his qilish uchun hech bir xavotir va monelik bo‘lmaganida.

Mana shu kabi masalalarning oldini olish uchun ham eng avvalo «Tomorqa xo‘jaliklari va ular faoliyatining kafolatlari to‘g‘risida»gi qonun loyihasi parlamentda birinchi o‘qishda qabul qilinishi va shu qonun loyihasini bir yil davomida huquqiy eksperimentdan o‘tkazish masalasini ko‘rib chiqish kerak.

Loyihani aprobatsiya qilish bo‘yicha huquqiy eksperimentda respublikaning turli hududlari tanlab olinishi maqsadga muvofiq. Masalan: Surxondaryo, Xorazm, Farg‘ona va Toshkent viloyatlari.

Agar loyiha tanlangan hududlarda ijobiy natija bersa, tarmoqni qonun bilan tartibga solish yoki aksincha bo‘lsa, qonun loyhasidan voz kechish mumkin.

Bu O‘zbekistonda qonun loyihasi bo‘yicha huquqiy eksperiment o‘tkazish borasidagi ikkinchi tajriba bo‘ladi. Bunday tajriba birinchi bor 2013 yilda, «Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyatining ochiqligi to‘g‘risida»gi qonun loyihasini aprobatsiya qilish bo‘yicha o‘tkazilgan edi.

Ushbu qonun loyihasini puxta ishlab, aprobatsiya qilishning qo‘yidagi ikki usuli mavjud va ulardan xalq vakillari foydalanishi mumkin:

Birinchisi, huquqiy eksperimentni O‘zbekiston prezidentining farmoyishi asosida o‘tkazish. Buning uchun parlament prezidentga shu taklif bilan chiqish kerak.

Ikkinchisi, parlament quyi palatasining qarori yoki parlament palatalarining qo‘shma qarori asosida.

O‘zbekistonda qishloq xo‘jaligida foydalanish uchun yaroqli deb hisoblangan yer maydonlarining cheklangani sabab mavjud sug‘oriladigan yerlardan foydalanish zarurati bor.

Qishloq xo‘jaligi vazirligining ma'lumotiga ko‘ra, davlat hududining 80 foizidan ortig‘i cho‘l hamda yarimcho‘l yerlardan tashkil topgan. Jami sug‘oriladigan yerlarning 49 foizi sho‘rlangan, uning qariyb 18 foizi kuchli va o‘rta darajada sho‘rlangan yerlardir. 23 foizdan ortig‘i esa boniteti past yerlar toifasiga kiradi.

Bugungi kunda yurtimizda aholi ixtiyorida 480 ming gektardan ortiq tomorqa ekin maydonlari mavjud.

Mutaxassislarga ko‘ra, insonning normal ovqatlanishi uchun o‘rtacha yillik 113 kilogramm sabzavot, 50,4 kilogramm kartoshka, 19,3 kilogramm poliz, 21,3 kilogramm meva va uzum, 40 kilogramm go‘sht, 140 litr sut, 121 dona tuxum, 0,8 kilogramm asal va boshqalar talab qilinadi. O‘ylab ko‘raylik, nomlari sanab o‘tilgan mahsulotlarning aksariyat qismi osmondan tushmaydi, siz-u bizning ko‘z o‘ngimizda, ya'ni tomorqamizda yetishtiriladi. Demak, biz ana shu bebaho xazinadan unumli foydalana olsakkina dasturxonimiz to‘kin, turmushimiz farovon bo‘ladi.

Biroq qonun loyihasi konsepsiyasida tomorqa uchastkasi tushunchasi, tomorqa yer egaligi sub'yektlari, ularning huquqiy maqomi, tomorqa yer egalari faoliyatini, ularning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishning kafolatlari, samarali tizimi, yer egalarining ekin maydonlaridan samarali foydalanishdagi shaxsiy manfaatdorligi, xususiy mulk dahlsizligi, davlat ko‘magi, davlat kafolatlari, har qanday aralashuvga yo‘l qo‘ymaslik, nazorat qilishdan qochish, mahsulotlarning realizatsiyasi amalga oshirishning betaraf huquqiy mexanizmiga oid normalar mustahkamlanishi kerak.

Davlat boshqaruvi organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarining ekin yer maydonlaridan samarali foydalanilishi bo‘yicha vazifalarini aniq belgilash va bunda ortiqcha nazoratga yo‘l qo‘ymaslik zarur.

Loyihada tomorqa xo‘jaliklarini rivojlantirish uchun qulay sharoitlar yaratish, tomorqa yer egalarini moliyaviy-iqtisodiy qo‘llab-quvvatlash, ssudalar, foizsiz kreditlar ajratish, tayyorlov, qayta ishlash, ta'minot va xizmat ko‘rsatuvchi korxonalar bilan o‘zaro munosabatlarini belgilab beruvchi qat'iy normalar, yer egalarining bilim va tajribalarini oshirish, ularni zarur ma'lumot va axborot bilan tekin ta'minlash nazarda tutilishi shart.

Muzrabotda 20 sotix qarovsiz, Oltiariqda 6 sotix daromad va daromad manbayi o‘rtasida buncha farq, chora ko‘rish kerak, degan fikrdan kechish kerak.

Eng asosiysi – davlat va tomorqa yer egalarini faqatgina soliqlar va shartnomaviy munosabatlar bog‘lab turishiga erishishimiz, boshqa har qanday aralashuvlarga, har qanday rivoyat keltirish bilan ham yo‘l qo‘ymaslik kerak.

Tomorqa yer egalari – mulkdorlarga nisbatan eskicha byurokratik yondashuvlarga, qarashlarga barham berish ham shu loyiha doirasida huquqiy yechilishi mumkin.

Har bir hududning o‘ziga yarasha shart-sharoiti, ob-havosi bor, buni hurmat qilishimiz darkor. Chunki huquqiy demokratik va bozor iqtisodiyotining yozilgan va yozilmagan qoidalari buni talab qiladi.

Aslida muddao ham shunda, huquqiy eksperimentdan uning yakunlari bo‘yicha olingan barcha natijalar har tomonlama tahlil qilinadi va ular asosida aniq takliflar, tavsiyalar ishlab chiqiladi. Hech bo‘lmasa, «tomorqa» atrofidagi asl muammo va masalalar yuzaga chiqadi, qonun loyihasini qabul qilish va qilmaslik esa keyingi masaladir.

Yuqoridagilarga asosan, «Tomorqa xo‘jaliklari va ular faoliyatining kafolatlari to‘g‘risida»gi qonun loyihasi bo‘yicha huquqiy eksperiment o‘tkazish to‘g‘risida O‘zbekiston prezidentining farmoyishini ishlab chiqish kerak bo‘ladi.

Nuriddin Murodov, huquqshunos.