O‘zbekistonda kambag‘allikka qarshi kurash: Nobelchilar tajribasi, Bo‘kadagi o‘rganish va kutilayotgan natijalar haqida

Nobel sovrindorlarining tajribasidan O‘zbekistonda foydalanish haqidagi xabar jamoatchilikda qiziqish uyg‘otdi. Negaki, 2019 yili Abxijit Benarji va uning turmush o‘rtog‘i Ester Dyuflo kambag‘allikni qisqartirish borasida qo‘llagan eksperimentlari uchun Nobel mukofotiga loyiq ko‘rilgandi. O‘zbekistonda kambag‘allikka qarshi kurashda ularning tajribasi qanchalik qo‘l keladi? Mamlakatda kambag‘allikka qarshi kurashish ishlari qanday davom etyapti? Ushbu savollarga Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi direktori Obid Hakimov javob berdi.

1977 yilda Termiz shahrida tug‘ilgan Obid Hakimov dastlab Toshkent Moliya instituti, so‘ngra 2000-06 yillarda AQShning Vanderbilt va Middl Tennessi universitetlarida tahsil olgan. Shu paytga qadar u Toshkentdagi Vestminster xalqaro universiteti, Davlat boshqaruv akademiyasi hamda Prezident Adminstratsiyasida mehnat faoliyatini olib borgan.

— Kambag‘allik nima?

— Ko‘pgina mamlakatlarda kambag‘allik absolyut o‘lchovlar orqali o‘lchanadi. Masalan, bitta odam ma'lum miqdordan kam daromad yoki kam iste'mol qilayotgan bo‘lsa, shu odam kambag‘al hisoblanadi. Butun dunyoda odam o‘zining minimal funksiyalarini bajarish uchun kerak bo‘ladigan kilokaloriyani(kkal) olish uchun iste'mol qilinadigan oziq-ovqat miqdori tushuniladi. BMT 1800 kkaldan past oziq-ovqat iste'mol qilayotgan odamlar haqiqiy kambag‘al hisoblanishini ta'kidlaydi. Kambag‘allikning nisbiy o‘lchamlarida ko‘p rivojlangan mamlakatlarda to‘yib ovqat yemaslik muammolari yo‘q. Ularda barcha aholining olayotgan daromadi taqsimotida eng past 20 foiz daromadli aholi kambag‘al sanaladi. Yana bir o‘lcham minimal iste'mol savatchasi bo‘lib, bu yerda faqat oziq-ovqat emas, xizmatlar, nooziq-ovqat mahsulotlar, minimal xizmatlar kabilar qo‘shiladi. Mamlakatlar o‘zlaridagi kambag‘allik darajasini mana shunday turli o‘lchamlar bilan aniqlab, so‘ngra aholi darajasini ko‘tarish bo‘yicha o‘z siyosatlarini amalga oshirishadi. 

— Aytib o‘tilgan omillardan O‘zbekistonda qaysi biriga ko‘p ahamiyat berilyapti?

— O‘zbekistonda kambag‘allik haqidagi gaplar 2020 yilning boshidan boshlandi. Prezident Shavkat Mirziyoyevning parlamentga murojaatida bu masala ko‘tarildi. Davlat rahbari mamlakatdagi kambag‘allik ko‘rsatkichi 10-15 foiz oralig‘ida ekanini aytgandi. Bu raqam qayerdan kelgan? Ta'kidlanganidek, odamlarning kunlik minimal xarajatlari bor. O‘rta past daromadli mamlakatlar uchun ushbu mezon 3,2 AQSh dollarini tashkil etadi. Bunda 3,2 dollar aynan emas, shu qiymatda turli davlatlarda to‘lov qobiliyati mahalliy valutadagi raqamga o‘zgartiriladi. Ya'ni xarid qilish qobiliyati paritetining konvertatsiya koeffitsiyenti (PPP conversion factor) har yili Jahon banki tomonidan e'lon qilinadi. Masalan, 2018 yil O‘zbekiston uchun 1 AQSh dollarining PPP qiymati 1784 so‘m etib belgilangandi. 2020 yilda bajarilgan hisob-kitobga ko‘ra, kishi boshiga 3,2 AQSh dollari, ya'ni 5,600 so‘m to‘g‘ri kelib, O‘zbekistonda shuncha mablag‘ ishlab topgan odam kambag‘al emas. Shu o‘lcham asosida, O‘zbekistonda kambag‘allik ko‘rsatkichi 9-10 foiz atrofida etib belgilangan.

— O‘zbekistonda kambag‘al deb topilgan aholining bu holga qanday tushgani, hozirda qanday yashayotgani o‘rganilganmi?

— O‘zbekistonda kambag‘allikni kompleks o‘rganish uchun shu yilning 29 sentyabr kuni prezident tomonidan O‘zbekistonda kambag‘allikni o‘rganish bo‘yicha jahon tajribasiga mos ravishda katta va keng tadqiqotlar o‘tkazishga topshiriq berildi. Bu tadqiqotlarga 2019 yilda Nobel mukofotini olgan Ester Dyuflo va Abxijit Benarjining tadqiqotlari asos qilib olingan. Bu bo‘yicha davlat xizmatchilari, kambag‘allikka qarshi kurashayotgan odamlarda kambag‘allik to‘g‘risida kompleks fikrlashni yo‘lga qo‘yish kerak edi. Ko‘pincha odamlar bilan suhbatda ma'lum bo‘ladiki, ish topib yoki kredit olib, biror ish qilish orqali kambag‘allikdan chiqib ketish mumkin, degan fikr bor. Aholining qo‘liga pul berish kambag‘allikdan chiqarishda yaxshi samara bermaydi. Chunki bunga kompleks yondashuv kerak. Bu masala bilan shug‘ullandigan xizmatchilarga aholi uchun ta'lim, ijtimoiy himoya, sog‘liqni saqlash masalalarining qanchalik dolzarb ekani haqida to‘liq ma'lumot berildi.

Kambag‘allikdan o‘zidan o‘zi daromad bilan chiqib ketish qiyin. Masalan, kimgadir pul bersam, u o‘z sohasi, sog‘lig‘i, uyidagi muhit, farzandlari sog‘lig‘i va ta'limiga e'tibor qaratmasa, o‘zini kambag‘allikdan chiqarish ustida ishlamasa, ertaga yana kambag‘allik qopqoniga tushib qolaveradi. Shuning uchun, kambag‘allikni qisqartirishga kompleks yondashish kerak.

Shuningdek, ijtimoiy himoya tizimimiz qanday bo‘lishi kerakligi ham inobatga olinishi kerak. Masalan, ijtimoiy himoya tizimimiz bu faqat berilayotgan yordam emas, kambag‘allikdan chiqarish uchun berilayotgan yordam hisoblanadi. Ko‘pgina mamlakatlarda fuqaro ijtimoiy himoyani olayotganda muayyan shartga rozilik beradi. Masalan, har 2 oyda bolalarini shifokor ko‘rigidan o‘tkazmasa, o‘z sog‘lig‘iga e'tibor qaratmasa, bolalarning maktabga borishini to‘liq ta'minlamasa, ijtimoiy nafaqa to‘xtatilishi haqida ogohlantiriladi. Xuddi shunday biz Bo‘ka va Chinoz tumanlarida 1100dan ortiq uylarga borib, butun uyni to‘liq so‘rovnomadan o‘tkazdik va so‘rovnoma bo‘yicha tahlillarni amalga oshiryapmiz.

— Bu tahlil va o‘rganishlardan kutilayotgan natija nima bo‘ladi?

— Birinchi navbatda, biz odamlarni qanday o‘lchovlar asosida «Temir daftar»ga kiritish kerakligi bo‘yicha tahlilni amalga oshirishimiz kerak. Ya'ni kambag‘allik me'zonlarini aniqlab, bu holatda O‘zbekistonda qaysi chora samara berishini topishimiz kerak. Shu orqali kelgusida O‘zbekistonda kambag‘allikni qisqartirish strategiyasiga takliflar ishlab chiqamiz.

— Chekka hududlarda toza ichimlik suvi, tabiiy gaz va elektr tanqisligi muammosi bor. Bular ham kambag‘allikka tortuvchi omillar bo‘ladimi?

— Ha. Masalan, jahon tajribasida oddiy kanalizatsiyaning yo‘qligi qishloq joylarida infeksion kasalliklarning tez tarqalishi va  asosan yosh bolalarga yuqishi orqali ularning rivojlanish jarayoniga keskin ta'sir qilishi isbotlangan. Natijada bolaning maktabdagi faoliyatiga ta'sir qilib, inson kapitalining rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi.

Xususan, ichimlik suvi         yo‘qligi ham gijjalarning paydo bo‘lishi va bu bolaning maktabda darsni past o‘zlashtirishiga sabab bo‘ladigan omil hisoblanadi.

Shuningdek, kanalizatsiya, tabiiy gaz va elektrning yo‘qligi sog‘liqqa ta'sir qiladi. Natijada odam ko‘proq samarasiz xarajatlarni qiladi. Masalan, Bo‘kada «Temir daftar»ga kiritilgan bir oilaning 5 nafar farzandi bor. Ularning har biriga pandemiya davrida yangi o‘quv mavsumiga tayyorlanish uchun 500 mingdan 2 yarim million berilgan. Ammo pul bolalar o‘quv quroli yoki ta'limi uchun emas, ularning onasi orttirib olgan kasallikni davolash uchun sarflangan.

— Shahar joylarda, nisbatan sharoit yaxshi bo‘lgan joylarda aholi uy-joy bilan ta'minlanmaydi, nooziq-ovqat mahsulotlari, masalan, issiq havoda xonaga konditsioner sotib olishga qurbi yetmaydi. Shunday holatda ham ular kambag‘al sifatida e'tirof etilishi mumkinmi?

— Bu - nisbiy kambag‘allik. Kambag‘allik bo‘yicha eng muvaffaqiyatli tajriba Xitoyda kuzatilgan. U o‘tgan asrning 80 yilidan beri 900 million odamni kambag‘allikdan chiqargan yagona davlat. Ularda kambag‘allikdan chiqarishda odamlarda oziq-ovqat va kiyim-kechak bo‘lishi kerakligi minimal talab bo‘lgan. Undan keyin ta'lim, sog‘liqni saqlash va uy-joy bilan ta'minlash reja qilingan. Kambag‘allikning aniq retsepti yo‘q. Bizning tadqiqotlarimiz ham qaysi holatda, qanday chora samara berishini ko‘rib hisoblab chiqmoqchimiz.

— Nobel mukofoti sovrindorlari Ester Dyuflo va Abxijit Benarjining tajribasi va biz undan qanday foydalanishimiz haqida aytsangiz.

— Ular AQShning Massachusets Texnologiyalar instituti qoshida laboratoriya ochgan. Hozir biz ham o‘sha laboratoriya bilan hamkorlikni yo‘lga qo‘ymoqchimiz. Bu laboratoriya bir nechta mamlakatlarda kambag‘allikka qarshi kurash bo‘yicha qator tajribalarni o‘tkazib keladi. Shulardan biri bolalarni maktabga jo‘natish va ularning maktabga bormasligining oldini olish bo‘yicha maktabda oziq-ovqatni tashkil qilish tajribasi hisoblanadi. Ko‘p kambag‘al oilalar kiyimi yo‘qligi sabab maktabga bormasligini aytadi. Maktabda bolaga kiyim yoki ovqat berish uning bilim darajasiga qanchalik ta'sir qilishi kabi tajribalarning kambag‘allikni qisqartirishga ta'sirini o‘rganishgan.

Tajriba davomida Bo‘kadagi xonadonlarni kunlik iste'molini o‘rgandik, agar dunyo miqyosida o‘rtacha iste'mol kkal 2100 bo‘lsa, bizda 2300 kkalga to‘g‘ri keladi. Bo‘kada 1 kunda 1 nafar odam 2300 kkal iste'moli uchun 9300 sarflanyapti. Shunda, 2100 kkal o‘rtacha 8500 so‘mga tushyapti. Bu Bo‘ka tumanida 5 kishi yashayotgan oila uchun 42500 so‘m kambag‘allik chegarasi hisoblanadi. Endi bu minimum oziq-ovqat narxining shahar yoki qishloq joylardagi narxiga qarab past bo‘ladi yoki baland bo‘ladi.

— Demak, biz bu tadqiqotlar natijasida iste'mol savatchasini ham qabul qilishimiz mumkin bo‘ladimi?

— Iste'mol savatchasini hisoblash Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirligiga topshirilgan. Ular o‘zlarining hisob-kitoblarida bizning tadqiqot natijamizdan foydalanishadi.

Obid Hakimov suhbat davomida kambag‘allikni qisqartirish borasida O‘zbekistonda kutilayotgan o‘zgarishlar, rejadagi ishlar haqida gapirib o‘tdi. Shuningdek, ijtimoiy xizmatlarni yaxshilash borasida o‘z mulohazasini bildirdi.

Suhbatni Youtube orqali to‘liq tomosha qilishingiz mumkin.

Alisher Ro‘zioxunov suhbatlashdi.
Tasvirchi va montaj ustasi – Otaxon Yusupov.