20:52 / 02.02.2022
27801

Sherzod Shermatov - AKTga qaytishi, mobil internet tezligi, IMEI va bloklangan ijtimoiy tarmoqlar haqida

Mobil internet tezligining pastligi, “telefon solig‘i” (IMEI) bo‘yicha e’tirozlar, qator ijtimoiy tarmoqlarning bloklab qo‘yilgani. Kun.uz AKT sohasiga oid shu va boshqa savollar yuzasidan soha vaziri Sherzod Shermatov bilan intervyu tashkil qildi.

Har qanday kadr biror vazifaga qo‘yilar ekan, uning shu tizimda o‘tkazgan ilk 100 kuniga qarab keyingi faoliyati uchun ham xulosalarni qilish mumkin, deyishadi.

Sherzod Shermatovning O‘zbekiston axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vaziri sifatida ish boshlaganiga hali 100 kun bo‘lmagan bo‘lsa-da, shunga yaqin vaqt o‘tdi.

Xo‘sh, u dastlabki ikki yarim oylik faoliyatini qanday boshladi? Soha oldida turgan dolzarb muammolar – sifatsiz internet, byurokratik UzIMEI, ijtimoiy tarmoqlarning blokka tiqilishi, yetishmayotgan kadrlar kabi masalalar-chi, ular qanday hal etiladi?

Kun.uz muxbiri vazir bilan shu kabi mavzular atrofida intervyu uyushtirdi.

— Sherzod aka, bugun O‘zbekistonda qanday muammo bo‘lsaki, uning ildizlari ta’limda ekani haqida gapiriladi. Sizni 2018 yilda botqoqlikdagi ayni shu sohani isloh qilish uchun olib kelishgandi. Oradan 3 yil o‘tib esa, yana boshqa tizimga olindingiz. Bu nima bilan bog‘liq, ta’lim islohoti bo‘yicha oldingizga qo‘yilgan vazifalar bajarilib tugadimi, yoki kutilgan natijani berolmaganingizmi?

— O‘z faoliyatimga o‘zim baho berishim kerak emas aslida. Xalq ta’limi vazirligiga o‘tishdan avvalroq AKT vazirligida ham vazir o‘rinbosari va vazir vazifasini bajaruvchi bo‘lib ishlaganman.

Bugun AT (axborot texnologiyalari) sohasining ayniqsa O‘zbekistonda potensiali juda yuqori. Shunday ekan, uni O‘zbekistonning kelajagini belgilab beruvchi drayver sohalardan biri sifatida ko‘rish kerak. Xalq ta’limi vaziri bo‘lib ishlaganimda ham bo‘ yo‘nalishga foydasi tegadigan fundament yaratishga harakat qildik. Nima uchun bu sohani drayver bo‘lishi kerak deyapman? Hozir butun dunyoda ikkita yirik global trend ketyapti. Birinchi trend bu – pandemiya.

Ayni shu pandemiya sabab bugun g‘arb yoki sharqning rivojlangan mamlakatlarida davlat va nodavlat tashkilotlari ish faoliyatini to‘liq masofaviy shaklga ko‘chirmoqda.

Xo‘sh, bu biz uchun nimani bildiradi? Avval o‘zbekistonliklar AQSh yoki biror g‘arb davlatida ishlash uchun albatta, o‘sha mamlakatga borishi kerak bo‘lardi. Hozir esa ko‘plab vazifalarni internet orqali bajarish mumkin bo‘lyapti. Biz bu imkoniyatdan iqtisodiyotimizni rivojlantirishda foydalanishimiz mumkin.

Ikkinchi global trend esa dunyoning rivojlangan davlatlarida aholi qarib bormoqda.

Aholisi qarib borar ekan, bu davlatlarga tabiiyki, ko‘proq yosh ishchi kuchi kerak. Lekin bu degani o‘sha mamlakatlar shu ishchilarni migrant sifatida qabul qiladi degani emas, ular migratsiyaga jiddiy qaraydi, qolaversa, pandemiya xavfi ham bor. Lekin bu davlatlar yopilgani bilan onlayn xizmatlar juda tez o‘sib bormoqda. Bu ham O‘zbekiston uchun juda katta imkoniyat. Nega? Chunki O‘zbekiston eng ko‘p aholi o‘sishiga ega davlat. 1990 yillarga nisbatan olsak, aholi soni 16 millionga ko‘paygan.

Bilasiz, bizda eng katta muammolardan biri yoshlarni ish bilan, ayniqsa, daromadli ish bilan ta’minlash hisoblanadi.

Biz yuqoridagi ikki global trendni inobatga olgan holda yoshlarimizning internet orqali rivojlangan davlatlarga xizmat ko‘rsatishini oshirishimiz kerak.

Men 2017 yilda AKT vaziri vazifasini bajaruvchi bo‘lib ishlaganimda davlatimiz rahbariga dasturiy mahsulotlar uchun alohida soliq tizimini joriy qilishni taklif qilgandim. Mana hozir IT-parklar tashkil qilindi va unga istalgan IT kompaniya rezident bo‘lishi mumkin. Shuning hisobiga oxirgi 4 yilda IT park rezidentlarining eksport hajmi 50 baravardan ko‘proqqa oshdi. Ya’ni deyarli yo‘q soha bizda paydo bo‘ldi va eksport hajmi 40 mln dollarga oshdi.

Biz endilikda ushbu ko‘rsatkichni ikki barobarga – 80 mln dollarga yetkazmoqchimiz. Lekin nasib bo‘lsa, buni bemalol 100 mln dollardan ham oshirish mumkin.

Nega buni qo‘rqmasdan aytyapman. Chunki hozir yirik kompaniyalar ham O‘zbekistonga ishona boshladi.

Masalan, EPAM Systems kompaniyasi. Aksiyalari Nyu-York fond birjasida sotiladigan, o‘tgan yilgi mablag‘ aylanmasi 3 mlrd dollarni tashkil qilgan katta kompaniya.

EPAM Systems – 1993 yilda Amerika Qo‘shma Shtatlarida asos solingan IT kompaniya. Butun jahon miqyosida dasturiy ta’minotlar yetkazib berish bo‘yicha bozorda o‘zining o‘rniga ega. Kompaniyaning shtabi AQShdagi Nyutaunda joylashgan. Kompaniya dunyo bo‘yicha o‘zining 30dan ortiq filiallariga ega.

Bu kompaniya o‘tgan 2-3 yil ichida O‘zbekiston bozorida 300 nafar yoshlarni ishga oldi. Men kompaniyaning rahbari bilan gaplashdim. U shu 300 kishilik ko‘rsatkichni bemalol 3000 nafarga ham chiqara olishini aytyapti. U buni bizda demografiya yaxshiligi bilan bog‘ladi. Ammo yoshlarimizning bir kamchiligi – ularda tayyorgarlik darajasi yetarli emas.

Kompaniya rahbari esa yoshlarni avval o‘zi o‘qitishi va keyin ishga olishi uchun O‘zbekistonda universitet ochishga ham rozi.

Epam Systems'ning yaxshi tomoni – u O‘zbekiston bozori uchun ishlamaydi. U Amerika va Yevropa bozorlari uchun ishlaydi. Hozir bu kompaniyada ishlayotgan o‘zbek yoshlari bemalol 3-4 ming dollar ishlab topmoqda. Shuncha mablag‘ topgan yoshlar esa daromadini baribir O‘zbekistonda sarflaydi. Bundan esa iqtisodiyotimiz faqat foyda ko‘radi.

Biz shuning uchun ham O‘zbekistonga dunyoning yirik kompaniyalarini olib kelishga harakat qilyapmiz.

— AKT vazirligiga qaytgach, ishni nimadan boshladingiz?

— Men bu vazirlikdan 4 yil avval ketgan bo‘lsam, undan keyin sohada nima o‘zgarishlar bo‘ldi, shundan boshlasam. Tabiiyki, soha qotib turgani yo‘q, o‘zgarishlar bo‘ldi. Men vazirlikka kelib birinchi qilgan ishim sohani tahlil qilish va davlat rahbariga uni rivojlantirish bo‘yicha takliflar tayyorlash bo‘ldi.

Prezident meni bu sohaga yuborayotganda ham oldimga dastlab sohani tahlil qilish va takliflar tayyorlash vazifasini qo‘ygandi. Bu borada joylarga chiqib, sohadagi kompaniyalarning holatini o‘rganishga harakat qildim. Umuman olganda, sohada qilingan ishlar ham, qilinmagan ishlar ham bor.

IT-park rezidentlarining eksporti hajmi 50 baravardan ko‘proqqa oshgan, lekin sohada hali potensial juda katta. Chunki butun IT-park rezidentlari ko‘rsatkichini olsangiz, bugun sohada bor-yo‘g‘i 8,5 ming odam ishlayapti. Shuning ichida eksport bilan shug‘ullanayotganlar bor-yo‘g‘i 1,5 ming kishi.

Tasavvur qiling, bizda bir yilda maktab, kollej va litseylarni 650 mingdan ortiq yoshlar tamomlaydi. Bu degani sohaga qo‘shilayotganlar ko‘rsatkichi 1 foiz ham emas. Demak, biz buni ko‘paytirishimiz kerak.

Shuning uchun ham davlat rahbariga IT ta’lim bo‘yicha jamoamizni kuchaytirish maqsadida yordam so‘radik. Nasib bo‘lsa, bu bo‘yicha ham yangi tizim qilamiz.

Biz oldimizdagi yana bir muhim vazifa sifatida infratuzilma qurishni belgilab oldik. Bu juda muhim. Masalan, 5-6 yil avval mahallalarga optik tola olib boramiz desak buning hech kimga qizig‘i bo‘lmasdi. Bunga talab ham bo‘lmasdi. Lekin hozir bizga eng ko‘p murojaat internet ulab berish haqida bo‘lyapti.

Bu yil oldimizga qo‘shimcha vazifa qo‘ydikki, joylarda yana 1 mln qo‘shimcha portni ulaymiz. Bu degani qo‘shimcha 1 mln xonadonni internetga ulashga imkoniyat bo‘ladi.

Biz internet tezligi bo‘yicha (fixed broadband) reytingidan tashqari, mobil internet tezligini (mobile broadband) ham oshirishimiz kerak. Chunki bu bo‘yicha ham odamlar bizdan rozi emas. Prezidentimiz odamlarni rozi qilish haqida gapiryapti, demak operatorlarimizning ko‘rsatayotgan xizmatidan ham odamlar rozi bo‘lishi kerak.

Bu o‘rinda yana bir fikrni qo‘shimcha qilishim kerak. Hisob-kitoblarga ko‘ra, dunyoda internet tezligining 10 foizga oshishi aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan daromadning 1,5-2 foizga oshishiga olib keladi. Nega? Chunki, internet tezligining oshishi bilan internet orqali bo‘ladigan xizmatlar ko‘rsatkichi ham oshadi.

— 25 yanvar kuni elektr ta’minotidagi texnik muammo sabab, butun O‘zbekistonda elektr stansiyalari o‘chib qoldi. Ammo mana shunday vaziyatda ham aloqa kompaniyalari o‘z faoliyatining uzilishsiz ishlashiga harakat qilgani e’tirof etadigan jihat. Xo‘sh, bu jarayon qanday tashkil qilindi?

— Hamma joyning birdaniga elektrdan uzilishi – O‘zbekistonda shu paytgacha bo‘lmagan voqea. Biz aloqa obektlarini turli kategoriyalarga bo‘lamiz. Jumladan, bizda eng yuqori kategoriyali obektlarimiz borki, ular urush jarayonida ham ishlashga mo‘ljallanadi. Bu obektlarda elektr hech qachon o‘chishi kerak emas.

Masalan, televideniye. Televideniye o‘z ko‘rsatuvlar efirini hech qachon uzishi kerak emas. Shuning uchun ham bu obektlarga to‘rtta yo‘nalishda elektr keladi. Televideniye binolarida shunday vaziyatlar uchun akkumulyatorlar o‘rnatilgan bo‘ladi va ularda bundan tashqari ham yana ikkitalab dizel generatorlari bo‘ladi. Yoki xalqaro internetga chiqadigan kanallarimiz.

Men shu o‘rinda OAVga rahmat deyman. Ular elektr uzilishlari vaziyatida odamlar sarosimaga tushmasligi uchun to‘g‘ri vaqtda to‘g‘ri reaksiyani qilishdi. Bu reaksiyani odamlarga yetkazish uchun esa aloqa kanallari kerak edi.

Internetga kelsak, u ham xuddi shunday. Xalqaro internet kommutatsiya qismimiz zarurat bo‘lganda elektrsiz ishlashi uchun yetarlicha dizel yonilg‘isi zaxirasi bo‘ladi. Undan tashqari, keyingi bosqichlar – tuman-shaharlarda ham dizel generatorlarimiz bor.

Eng yomoni 25 yanvar kuni O‘zbekiston–Xitoy onlayn sammiti ham edi. Hamma yoqda elektr o‘chgan. Oson bo‘lmadi. Bizda eng qiyini aloqa liniyalarining oxirgi baza stansiyalari bo‘ldi. Chunki ularning soni juda ko‘p. Bizni xavotirga qo‘ygani bu baza stansiyalarining dizeli kamroq, akkumulyatorlari kuchsizroq bo‘ladi.

Bizda baza stansiyalarini mobil quvvatlaydigan punktlarimiz ham bor. Punkt xodimlari o‘sha kuni operatorlar bilan birga ishladi va imkon qadar hamma akkumulyatorlarni quvvatlashga harakat qilishdi. Dizel tugagan bo‘lsa, dizel tashishdi. Bu imkon qadar aloqani ushlab turish uchun qilindi.

Qayerda aloqani saqlab qolish qiyinroq bo‘lgani, akkumulyatori kamroq vaqtga yetgani, dizel zaxirasi kamroq bo‘lgan joylarni aniqlab, kerakli choralarni belgilab oldik.

— Siz ishlayotgan vazirlik 2020 yili 2 yilda barcha qishloq va mahallalarni tezkor internet bilan ta’minlash rejasini ma’lum qilgan edi. Bu Harakatlar strategiyasiga ham alohida band sifatida kiritilgan. Lekin bu reja bajarilmay qoldi.

Umuman, sizdan avvalgi vazirning shu kabi katta bayonotlarni ko‘p berishi, lekin ularning hammasini ham bajarmaganini ko‘rdik. Xo‘sh, bu reja nega bajarilmay qolgani bo‘yicha o‘rganish qilishga vaqt bo‘ldimi sizda?

— Bizning ishda o‘zidan oldingi vazir haqida salbiy fikr bildirish eng yomoni. Shuning uchun men bunday o‘yinlarga qo‘shilmayman. Men xalq ta’limi vaziri bo‘lib ishlaganimda ham jurnalistlar tomonidan avvalgi vazir haqida ko‘p savol berishardi. Bir narsa aniq, hammaning o‘z davri uchun o‘z qarorlari bo‘ladi. Balki holat uchun o‘sha qarorlar to‘g‘ri bo‘lgandir. Men o‘z davrim uchun javob berishim to‘g‘ri bo‘ladi.

Ha, men kelib sohani tahlil qilib chiqdim. Rejalarning bajarilgani ham, bajarilmagani ham bor. Bu tahlillar natijasida biz davlat rahbariga axborot berdik.

Xo‘sh, operatorlar nega qishloqqa borgisi kelmaydi? Operator bu – tadbirkorlik sub’yekti. Tadbirkorlik sub’yektida qishloqqa borish uchun qiziqish bo‘lishi kerak. Shu paytgacha unda qiziqish bo‘lmagan.

— Lekin aloqa operatorlari bilan litsenziya kelishuvi bo‘layotgan paytda ularga sifatli xizmat bo‘yicha talablar ham qo‘yilishi kerak-ku.

— Albatta, litsenziya kelishuvi bor va unda hamma joyni ta’minlaysan, degan talablar qo‘yiladi. Biz avvalgi holatni tahlil qiladigan bo‘lsak, aloqa operatorlarida qo‘shimcha aksiz soliqlar bor edi. Shuningdek, ularning baza stansiyalarini soliqqa tortish bo‘yicha ham tushunarsiz vaziyat yuzaga kelgan.

Operatorlarning aynan shu ikki sabab bilan joylarga borishi qiyin bo‘lib turgandi. Bu borada davlat rahbarining yaqinda servis sohasini rivojlantirish bo‘yicha chiqargan qarorida operatorlar to‘laydigan shu kabi aksiz soliqlari qiymatini kamaytirish haqida gap boradi.

Qolaversa, baza stansiyalarini soliqqa tortish bo‘yicha tushunmovchiliklar aniq qilib olindi. Ya’ni nima soliqqa tortiladi, nima tortilmaydi.

— UzIMEI masalasi bir necha yildan buyon e’tirozlarga sabab bo‘lyapti. Umuman, IMEI nega pulli va nega buncha qimmat? IMEI kodlarni ro‘yxatga olishdan tushgan milliardlar qayerga va qanday sarflanayotgani ochiqlanmayotgani ham ko‘plab e’tiroz va shubhalarni uyg‘otyapti.

— Birinchidan, IMEI o‘zi nega kerak, degan savolga javob bersam. 3 yil avval, IMEI tartibi joriy qilinishidan avval O‘zbekistonga bir yilda 7–9 ming dona mobil qurilma qonuniy tartibda olib kirilgan. O‘tgan yili esa 3 mln.ta olib kirildi. Farqini sezyapsizmi?

Mobil qurilmalar foydalanuvchilarining  o‘sishi o‘sha paytda ham deyarli hozirgidek edi, bu ko‘rsatkich hozir hatto kamaygan. Ya’ni 3 mln.ta telefon O‘zbekistonga o‘sha paytda ham kirgan, lekin uning hammasi noqonuniy olib kirilgan va noqonuniy sotilgan. Buning natijasida esa soyadagi iqtisodiyot davom etavergan.

Soliqchilar bilan kelishmovchilar bo‘layotganining sababi ham soyadagi iqtisodiyotni qonuniylashtirish. Xabaringiz bor, iqtisodiyotimizning 50 foizi soyada ekani taxmin qilinadi. Xo‘sh, 100 foiz iqtisodiyotimiz legal, qonuniy bo‘lmasa ham, lekin 100 foiz odamning bolasi maktabga borishi kerakmi? 100 foiz odam poliklinikaga borishi kerakmi? Biz esa bor-yo‘g‘i 50 foiz pul bersak, qanaqa bo‘ladi? Shuning uchun maktab ham, bog‘cha ham yaxshi bo‘lmaydi.

Masalaga kompleks qarash kerak. Bitta mavzuni olib, qattiq gapirib, hayp qilish mumkin, lekin bizni vazifamiz shov-shuv qilish emas. Bizning vazifamiz masalani kompleks tahlil qilib, uning muammosini topish. Asosiy masala soyadagi iqtisodiyotda bo‘lgan.

Siz bojxona haqida gapirdingiz, lekin bizda inson omiliga bog‘liq joylar juda ko‘p. Men yuqorida aytgan raqamlar ham shu tizim qanday ishlaganini ko‘rsatadi.

— Xo‘p, nega u pulli va nega buncha qimmat?

— Pulli bo‘lishi kerak-da. Soliq to‘lashingiz kerak-ku. Hech narsa tekinga bo‘lmaydi-ku. Soliq to‘lagandan keyin ish bo‘ladi-da.

IMEI shov-shuvi nimadan chiqyapti o‘zi? Sizda, menda, mana bu yerda o‘tirganlarda u katta muammo bo‘lmaydi. Tasavvur qiling, siz 2-3 mln. mobil telefon olib kirayotgandingiz. Bunda soliq davlatga emas, kimningdir cho‘ntagiga tushardi-ku. O‘sha nolegal bozor, legalga aylantirilgandan keyin kimningdir manfaatlari yo‘qolyapti. O‘sha odamlar shov-shuvlarni boshlayapti.

Ancha shov-shuvning tagida shu yotibdi. Lekin bundoq olib qarasangiz, katta muammo bo‘layotgani yo‘q.

— Yo‘q, bu muammo ko‘pchilikda. Shaxsan men ham telefonni ishlatguncha, juda ko‘p qiynaldim.

— Qiyinchilik bo‘lishi kerak emas. Men endi shuni aytmoqchi edim. Men ham e’tirozlarni internetda o‘qiganman, lekin men uning [IMEI tizimiga o‘tish] boshida turmaganman. Men buni noto‘g‘ri narsa emasligini tushuntirishga harakat qilyapman. “IMEI kerak emas, IMEI’ni yo‘q qilinglar” degan gaplar tagida boshqa sabablar turibdi: noqonuniy bozordan “dolya” olib, foyda qilib turganlarning lobbisi turibdi.

Endi, IMEI tizimi – butun dunyoda qilinadigan tizim. U kerak. Lekin bunda fuqaroda muammo bo‘lishi kerak emas. Fuqaro hatto bilishi kerak emas, telefonni ulaganda IMEI bormi, yo‘qmi. Fuqaro telefonni qayergadir olib borib, ro‘yxatdan o‘tkazishi kerak emas.

Lekin bu yerda boshqa narsa bo‘lyapti. Nega sizda IMEI bo‘yicha muammo bo‘lyapti? Sababi sizning pasportingizdan boshqa odam noqonuniy foydalanyapti va noqonuniy olib kirilgan telefonni rasmiylashtiryapti. Bu shaxsiy ma’lumotlarga oid muammolar bilan bog‘liq. Sizning pasport ma’lumotlaringizdan boshqa odam noqonuniy foydalanyapti: xorijga chiqib kelganingizdan keyin pasportingizga noqonuniy olib kirgan telefonini registratsiya qilib qo‘yayapti. Bu – IMEI'dan ham ko‘ra, shaxsiy ma’lumotlar bilan bog‘liq muammo.

Buning yechimi qanday? Shaxsiy ma’lumotlar himoyasi masalasi hal qilinishi kerak (buning ham o‘ziga yarasha qiyinchiligi bor). Bundan tashqari, hozir bir kishi bitta telefonni bojsiz olib kirishi mumkin, ko‘proq olib kirganda esa boj to‘laydi. Mana shu farq bo‘lgani uchun ham muammolar bor. Mana shu farq bo‘lgani uchun ham boshqalarning pasport ma’lumotlariga IMEI rasmiylashtirish holatlari bor. Agar bu hammaga bir xil bo‘ladigan bo‘lsa, bu muammolar ham bo‘lmaydi.

Biz hozir ekspertlar, IMEI ishlab chiqqanlar, iqtisodchilar ishtirokida ishchi guruh tuzganmiz. Bu – ko‘proq iqtisodiy masala. Ya’ni jismoniy shaxs sifatida bitta telefon olib kirsangiz soliq yo‘q, ikkita olib kirsangiz bor. Bu yerda soliq masalasi ham bor.

Intervyuni to‘liq holda yuqoridagi video orqali tomosha qilishingiz mumkin.

Ilyos Safarov suhbatlashdi.
Tasvirchi va montaj ustasi – Abduqodir To‘lqinov.

Top