Savdoni erkinlashtirish: Galina Saidova iqtisodchilarning tanqidiga javob qaytardi

O‘zbekiston prezidenti maslahatchisining o‘rinbosari Galina Saidova Toshkent investitsiya forumidagi nutqi yuzasidan iqtisodchilar Behzod Hoshimov, Botir Qobilov va Otabek Bakirov bildirgan fikrlarga munosabat bildirdi. U o‘z munosabatini Gazeta.uz'ga taqdim etgan.

Saidova 24 mart kungi nutqida savdoni liberallashtirish yo‘lidagi to‘rtta riskni sanab o‘tgan, iqtisodchilar bu argumentlarni “sun’iy ravishda o‘ylab topilgan qiyinchiliklar” deb atagandi. Maslahatchi o‘rinbosari bu tanqidlarga qaratilgan javobini “Xalqaro investitsiya forumidagi nutq mazmuni haqidagi afsonalar va haqiqat” deb nomlagan.

Qayd etish lozim, Prezident administratsiyasi vakilining bahsli fikrlari (video) “Savdoni liberallashtirish va iqtisodiy integratsiya” nomli panel muhokamasida moderatorning savoliga javoban yangragan edi. Savol shunday bo‘lgandi: “Biz [ushbu forumda] islohotlarning tez sur’atlari va savdoni tezroq erkinlashtirish zarurligi haqida eshitdik. Islohotlarning jadal sur’atlari qanday xavf-xatarlarga olib kelishi mumkin deb o‘ylaysiz? Shu bilan birga, so‘ramoqchiman, islohotlar tezroq amalga oshirilmasligining to‘lovi qancha?”

Gazeta.uz Galina Saidovaning javobini kichik qisqartirishlar bilan e’lon qildi.

Galina Saidova: Xalqaro investitsiya forumidagi nutq mazmuni haqidagi afsonalar va haqiqat

Hurmatli tahririyat!

Toshkent xalqaro investitsiya forumining panel sessiyalaridan biridagi nutqim nashringiz o‘quvchilari va iqtisodchilari (tahririyat eslatmasi: ular nashrning iqtisodchisi emas, ularning fikrlari o‘z bloglarida e’lon qilingan) orasida keng muhokamaga sabab bo‘ldi, ehtimol bu moderator tomonidan berilgan savollarning dolzarbligi bilan bog‘liqdir.

Proteksionizmga qarshi kurash va tashqi savdoni liberallashtirish bozor iqtisodiyoti tamoyillaridan biridir. Uning ijobiy ta’siri makroiqtisodiyot bo‘yicha har qanday darslikda batafsil yoritilgan va forumda ishtirok etgan professional auditoriya uchun takroriy tezislar sifatida qiziq bo‘lishi qiyin.

Biroq, hozirgi xalqaro tashqi savdo aloqalarini yuzaki tahlil qilish ham shuni ko‘rsatadiki, darslikdagi normalar hech bir davlatda bevosita ishlamaydi: rivojlanganlarida ham, rivojlanayotganlarida ham. Obektiv va sub’yektiv sabablarga ko‘ra yuzaga keladigan ko‘plab qo‘llaniladigan proteksionistik choralar va proteksionistik urushlar ularning manbalarini tushunish, ularni bartaraf etadigan yoki hech bo‘lmaganda yumshatishga qaratilgan chora-tadbirlarni ishlab chiqish va qo‘llash uchun doimiy tahlilni, puxta o‘ylangan va propagandaga asoslanmagan yondashuvni talab qiladi.

Forumdagi taqdimotimning taqrizchilari, afsuski, muhokama davomida bevosita ishtirok etish va menga savol berish imkoniga ega bo‘lmaganlar, nafaqat men bildirgan, balki ular tomonidan o‘ylab topilgan g‘oyalar bilan sirtdan «kurashish»ga qaror qilishdi. Bu yozishmalar muhokamasida ular yo aytganlarimni takrorlashdi yoki forumda og‘zimdan chiqmagan narsani bevosita yoki bilvosita menga bog‘lashgani juda g‘alati.

1. “Behzod Hoshimov Galina Saidovaning so‘zlaridan O‘zbekiston tashqi savdosini liberallashtirish kelajakda rejalashtirilmagan degan xulosaga keldi”.

Bu xulosa mutlaqo haqiqatdan yiroq. Bu men aytgan bironta so‘zdan kelib chiqmaydi. Aksincha, tashqi savdoni liberallashtirish bo‘yicha olib borilayotgan islohotlarning ijobiyligini, ijobiy deb ta’kidladim, uni liberallashtirish bo‘yicha keyingi yillarda mamlakatimiz hukumati tomonidan amalga oshirilgan eng muhim tizimli chora-tadbirlarni keltirdim, ularni olingan miqdor ko‘rsatkichlari, mamlakat tashqi savdosi hajmining jadal o‘sishi (1,7 barobar, jumladan, import – 2 barobar, eksport – 1,4), o‘rtacha bojxona tariflari stavkasini 2 baravarga pasaytirish, shuningdek, tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shug‘ullanuvchi xo‘jalik yurituvchi sub’yektlarning ikki baravar ko‘payishi bilan tasdiqladim.

Forumdagi taqdimotimning keyingi tezislari hukumatga ushbu sohada boshlangan islohotlarni davom ettirish imkonini beruvchi chora-tadbirlarni belgilashga qaratilgan bo‘lib, bu nutqni tinglagan yoki hech bo‘lmaganda uning taqdimotini diqqat bilan o‘qib chiqqanlarga to‘liq tushunarli bo‘ldi.

2. “Aytilgan “risklar” savdoni erkinlashtirmaslik uchun sun’iy o‘ylab topilgan qiyinchiliklar. Ular mavjud emas”, – deb yozdi Behzod Hoshimov.

Birinchidan, moderator tomonidan liberalizatsiya risklari haqida savol berildi, menimcha, u “sun’iy” deb nazarda tutmadi. Va men javob berishim kerak edi. Ikkinchidan, balki bu savolni B.Hoshimovga berishsa, “ular yo‘q”, deb aytishi mumkin edi.

Biroq, ko‘pchilik dunyoning istalgan mamlakati uchun masala savdoni liberallashtirish riski yo‘qligida emas, balki tovarlar va xizmatlarning davlatlar o‘rtasida erkin harakatlanishiga to‘sqinlik qilmaslik uchun ularni qanday qilib to‘g‘ri tushunish, baholash va neytrallashtirishda ekanligiga qo‘shiladi.

Liberallashtirish jarayonida hal etishimiz kerak bo‘lgan muammo va vazifalar to‘g‘risida o‘z fikr-mulohazalarimni panel ishtirokchilari bilan o‘rtoqlashar ekanman, aynan shu pozitsiyaga amal qildim. Qolaversa, men bu muammolarni mamlakat qanday hal qilayotganini va hal etmoqchiligini aytdim.

3. “Ish o‘rinlarini yaratishni risklardan biri deb aytish, albatta xato. Ish joylari yaratilishi, bu – erkin savdoga qarama-qarshi emas – aynan teskarisi” (B.Hoshimov).

Mana bu yerga kelganda esa bahslashish mumkin. Va bu faqatgina mening hurmatli raqibim bilan shaxsiy tortishuvim emas. Bu muammo yangi emas va dunyoning deyarli barcha mamlakatlari uning yechimi ustida ishlamoqda: tashqi savdoni (birinchi navbatda import) erkinlashtirishni yangi mahalliy ishlab chiqarishni (birinchi bosqichda import bilan raqobat qilish qiyin bo‘lgan) yaratish qiyinligi bilan qanday umumlashtirish kerak. Bahslashmayman, har xil yondashuvlar mavjud.

Ushbu muammoning eng yomon yechimi importga qarshi qattiq proteksionistik choralar hisoblanadi. Darhaqiqat, bu yo‘l boshi berk ko‘chaga olib borishini nafaqat jahon, balki o‘tgan yillardagi ichki amaliyot ham ko‘rsatdi. Bu juda qisqa vaqt ichida ijobiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ammo ushbu hammaga ma’lum tezisni tushunish muammoni va uni to‘g‘ri hal qilish bo‘yicha bizning vazifalarimizni olib tashlamaydi.

Proteksionizm bu – yomon deb ko‘p aytish mumkin (va men bu pozitsiyani baham ko‘raman), lekin eng muhimi: “Buni hal qilish uchun ma’lum bir mamlakatda, rivojlanishning ma’lum bir bosqichida ushbu muammoni hal qilish uchun nima qilish kerak?”

Agar biz yirik tadbirkorlar bilan emas, balki o‘rta va kichik tadbirkorlar bilan gaplashadigan bo‘lsak, ularning ko‘pchiligi import tomonidan kuchli bosimni boshdan kechirmoqda, ayniqsa, ular mahalliy ishlab chiqaruvchilarda bo‘lmagan imtiyozlarga ega bo‘lsalar. Bunday hollarda teng bo‘lmagan raqobat sharoitlari yaratiladi. Va keyin mahalliy ishlab chiqaruvchilar hukumatdan import bo‘yicha imtiyozlarni (yoki bojxona to‘lovlarini kamaytirishni) bekor qilishni so‘rashadi. Bu – kabinetdagi emas, balki haqiqiy, hayotiy muammo bo‘lib, uni ma’lum bozor haqiqatlariga murojaat qilib, rad etib bo‘lmaydi.

Iste’molchilarning boshqa murojaatlari ham bor – ichki bozorda yetarli bo‘lmagan hayotiy muhim tovarlar yoki monopolist ishlab chiqaruvchilarning tovarlari (masalan, avtomobillar) uchun bojxona to‘lovlarini bekor qilish, chunki bu iste’molchilar manfaatlariga zarar yetkazadi. Bu fikrga qo‘shilmaslik ham qiyin.

Hukumat ushbu murojaatlarni sinchiklab ko‘rib chiqadi va tegishli tizimli qarorlar qabul qiladi. Ammo bir-biriga qarama-qarshi murojaatlarning borligi va bunday murojaatlarning ko‘pligi – haqiqatan ham muammolar mavjudligidan dalolat beradi, jamiyatning turli guruhlari va butun mamlakatning obektiv manfaatlarini e’tiborsiz qoldirib, ularga ko‘z yumish mumkin emas.

Strategik nuqtayi nazardan O‘zbekistonning vazifasi ichki va tashqi bozorga chiqa oladigan, ichki va xorijiy iste’molchilarning ehtiyojlarini qondiradigan raqobatbardosh (narx va sifat jihatidan) ishlab chiqaruvchilarni yaratishdan iborat. Bunga esa savdoni liberallashtirishsiz erishib bo‘lmaydi. Ammo to‘g‘ri strategiya ortida ushbu strategiyani amalga oshirishning samarali mexanizmlari va vositalari bo‘lishi kerak. Xuddi shu vositalar haqida forumda muhokama qilingan.

Bu, birinchi navbatda, eksport uchun arzon xomashyo sotish o‘rniga mahalliy xomashyoni tayyor mahsulotgacha, shu jumladan eksportga qadar chuqur qayta ishlash strategiyasiga taalluqlidir.

Bu bizning investorlarga, jumladan, xorijiy investorlarga signalimiz hisoblanadi: mamlakatimizga keling, bizda mineral va qishloq xo‘jaligi xomashyosi bor, ularni chuqur qayta ishlashga sarmoyangizni foydali tarzda investitsiya qilishingiz mumkin. Masalan, paxtani eksport qilishdan bosh tortib, tayyor to‘qimachilik mahsulotlari foydasiga eksport hajmini 3 barobarga oshirganimiz, o‘n minglab ish o‘rinlari yaratganimiz misol keltirildi.

Mis, gaz, charm, ipak va boshqa turdagi xomashyoni qayta ishlashda ham shunday qilishimiz kerak. Bu bilan jiddiy iqtisodchi va amaliyotchilarning birortasi bahslashishi qiyin.

4. “Savdoni erkinlashtirmasligimiz O‘zbekistonni xalqaro zanjirlarga kirishini va investitsiyalar jalb qilishini qiyinlashtiradi” (B.Hoshimov).

Menimcha, bu to‘g‘ri tezis va shuning uchun men forumda aynan shu haqda gapirgan edim. Aniqrog‘i, O‘zbekiston tashqi savdoni erkinlashtirish va yangi ish o‘rinlari yaratish muammosini hal qiluvchi vositalardan biri sifatida xalqaro zanjirlarga kirishi mumkin. Nahotki, hurmatli raqib nutqni shunchalik e’tiborsiz o‘qiganki (tinglagan), buni sezmagan?

5. “Logistika qimmat bo‘lgani uchun, savdoni buning ustiga yanada erksiz qilish — ikki karra mantiqsiz”.

To‘g‘ri! Ammo bu yerda raqibim yana o‘zi o‘ylab topgan, Saidova savdoni erkinlashtirmaslikni taklif qildi degan afsona bilan kurashmoqda. Mening biron gapimda ham, so‘zimda ham bundan deyilmagan. Butun nutq savdoning yanada erkinligini ta’minlash mexanizmlarini topishga va uni liberallashtirish uchun obektiv xatarlarni yengib o‘tishga (qarshi emas) qaratilgan edi.

Aytgancha, mahalliy va xorijiy investorlarni tashvishga solayotgan logistika muammolarini bartaraf etish uchun biz muqobil logistika koridorlarini doimiy ravishda izlash bo‘yicha o‘z oldimizga qo‘ygan vazifalar, shuningdek, nisbatan qisqa logistika tarmog‘i bilan mintaqaviy savdoni kengaytirish haqida gapirgan edik.

6. “Savdodagi negativ to‘lov balansi — bu tabiiyki musbat investitsion balansning hosilasi”.

Bu iqtibosda keltirilgan iqtisodiy atamalarning noto‘g‘riligini aytolmayman – axir bu ilmiy jurnal emas, publitsistik maqola. Aytmoqchimanki, bu yerda raqib yana tushunarsiz narsa bilan kurashmoqda, chunki men aynan shu haqda nutqimda gapirgan edim.

Xususan, to‘lov balansidagi salbiy tashqi savdo balansi O‘zbekistonga jadal o‘sib borayotgan xorijiy investitsiyalar oqimi va mehnat migrantlaridan pul tushumlari hisobidan qoplanadi.

Shu bilan birga, men yechim vositalarini ham keltirdim, jumladan, arzon xomashyoni eksport qilish va qimmatroq tayyor mahsulotlarni import qilish strategiyasidan (kambag‘al rivojlanayotgan mamlakatlar tomonidan qo‘llaniladigan) nisbatan arzon import qilish (rivojlangan mamlakatlar tomonidan qo‘llaniladigan) strategiyasiga bosqichma-bosqich o‘tish – nisbatan arzon xomashyo va yarim tayyor mahsulotlarni import qilish va keyinchalik ularni mahalliy korxonalarda qayta ishlash va undan qimmatroq tayyor mahsulotlarni eksport qilish. Bu tashqi savdo balansining barqarorligiga xizmat qiladi.

7. “JSTga kirmasligimizga sabab qilib siyosatni ko‘rsatish, haqiqatdan uzoqroq”.

Va yana yolg‘on! Men JSTga kirishga qarshi bironta iqtibos aytmadim. Biz bu masalalar ustida jadal ishlayapmiz. Forumdagi muhokama biz bir vaqtning o‘zida ham JST, ham YeOII bilan ishlashimiz kerakligi haqida bo‘ldi. Bu esa obektiv (hatto texnik jihatdan) ham global, ham mintaqaviy integratsiyani malakali amalga oshirishimiz uchun vakolatli organlarning nozik ishini talab qiladi. Bu masalalar bilan har kuni shug‘ullanayotgan vazirlik va idoralarimiz mutaxassislari gap nima haqida ketayotganini yaxshi bilishadi.

Va, albatta, mavjud muammolarni qanchalik tez hal qilsak, mamlakat tashqi savdosini liberallashtirish uchun shunchalik yaxshi bo‘ladi.

Men yana ikki raqibim Botir Qobilovning “kommunistik partiya kassetasi”, shuningdek, Otabek Bakirovning “sobiq gosplanchilarning dunyoqarashi” to‘g‘risidagi gaplar bilan tashlanishlariga, masalani propagandistik tarzda emas, balki mazmunli muhokama qilishga urinish ham yo‘qligi sababli javob berishni o‘zim uchun jiddiy deb hisoblamayman. Men bu mutaxassislar bilan hech qachon uchrashmaganman, lekin ular bilan O‘zbekiston iqtisodiyotini mohiyatan rivojlantirishning har qanday masalalarini shaxsan muhokama qilishga tayyorman.