Teskari seleksiya va notabiiy tanlash: nomunosiblar qanday qilib mansabga kelib qolishadi?

O‘ziga nisbatan aqlliroq o‘rinbosar tanlagan uch boshliqni sanab bera olasizmi? Qiyin-a? Endi, o‘rinbosari o‘zidan kuchli bo‘lmagan boshliqlar kutilmaganda lavozimni tark etsa, uning kursisini kim egallashini ayting-chi? To‘ppa-to‘g‘ri, birinchi o‘rinbosari!

Agar boshliqlarning mana shu tarzda almashishi kuzatilaversa, yillar o‘tib barcha tashkilot, korxona va idoralarda dumbul rahbarlar kursida o‘tirgan bo‘ladi.

Xo‘sh, bu jarayon nega seleksiya deyilyapti va nega u teskari? Gap shundaki, kadr tayinlash ham o‘ziga xos, xuddi nihol yetishtirish va parvarishlashdek gap.

Tasavvur qiling: oldingizda pishib yetilgan bug‘doy boshog‘i turibdi. Uni sitib, eng mag‘zi to‘q, sara donlarini bir tomonga, puchuq va qiyshaygan sifatsiz donlarini bir tomonga ajrating. Keyin o‘sha sifatsiz donlarni eking. Undan unib chiqqan boshoqni ham xuddi shu tarzda ajrating. To‘rtinchi urinishda ekkan bug‘doyingiz unib chiqmaydi. Nabobot olamidagi teskari seleksiya mana shu bo‘ladi.

Jamiyatdagi teskari seleksiya — past tabaqadagi iyerarxiyani kuchsizlantirishga, aqliy va axloqiy jihatdan rivojlanmagan minglab insonlar boshqaruv lavozimlarida bo‘lishini ta’minlashga qaratilgan, kadrlarga oid, irqiy, axloqiy-ma’rifiy, ma’naviy, diniy, madaniy, moliyaviy, harbiy, ijtimoiy-maishiy siyosat.

Aytaylik, bir davlatda o‘nlab yillar davomida teskari seleksiya amalda bo‘ladi — norasolik kompleksiga ega, shaxsiyati sindirilgan bo‘lsa-da, hokimiyatga intiluvchi, hissiy madaniyati yo‘qotilgan, mental va axloqiy muvozanati buzilgan insonlar yuqori lavozimlarga joylashib qoladi. Ko‘pchilik tadqiqotchilar, jurnalistlar bugungi kunda Rossiya Federatsiyasida shu jarayon oqibatlari kuzatilayotganini yozishmoqda.

Teskari seleksiya qanday ishlaydi?

Qandaydir lavozim uchun nomzod tanlay turib, birinchi navbatda uning professional sifatiga e’tibor qaratish mantiqli. Haydovchi — avtoni yaxshi boshqarishi, oshpaz — ovqatni shirin tayyorlashi, menejyer — samarali boshqarib, oldiga qo‘yilgan maqsadlarga erishishi kerak.

Lekin har doim ham insonlarning o‘zaro munosabati shunday mantiq bilan tushuntirilmas ekan. Ko‘pincha inson mantiqli bo‘lmagan va intuitsiyaga zid xatti-harakatlarga qo‘l uradi.

Masalan, bir davlat tashkilotining bo‘lim boshlig‘i o‘ziga o‘rinbosar tanlay turib, uning bilimi, qobiliyati va omilkorligi darajasini emas, uning o‘zi uchun qay darajada xavfliligini baholaydi: payt poylab pand bermasmikan, o‘rnimni egallab olmasmikan deb. Chunki u o‘zi uchun asosiy maqsad tashkilot ravnaq topishi va rivojlanishi emas, o‘zining farovonligi va issiq o‘rni, degan to‘xtamga keladi.

Shunday qilib, spiral bo‘yicha rivojlanib boruvchi «teskari seleksiya» yoki notabiiy tanlash yuzaga keladi.

Imkon qadar shu prinsip bo‘yicha tanlangan o‘rinbosar ham xuddi shu tarzda qo‘l ostiga xodimlar to‘playdi. U ham o‘ziga raqobatchi bo‘lishi mumkin bo‘lgan, aqlli va faol xodimlarga o‘rin qoldirmaydi. Shu sababli u boshqa diviziondan o‘rtacha, ambitsiyalarsiz odamlarni qo‘l ostiga yig‘a boshlaydi.

Bu dargohda professionallar sekin-asta kollektiv nazaridan qola boshlaydi va korxonani tark etadi. Agar bu jarayon o‘z vaqtida to‘xtatilmasa, butun tuzilma boshdan oyoq noqobil, bilimsiz insonlar bilan to‘ladi.

Notabiiy tanlov nafaqat davlat tashkiloti, balki xususiy korporatsiyalarda ham ro‘y berishi mumkin, deya hikoya qilgan rus jurnalisti Maksim Kats o‘z chiqishida.

Bunda top-menejment issiq o‘rnini yo‘qotgisi kelmay, noprofessional, ammo sadoqatli va qat’iyatsiz xodimlarni tanlab oladi. Kompaniyalarda tiyib turuvchi omil aksiyadorlar bo‘ladi: ular moliyaviy ko‘rsatkichlar yomonlashuviga o‘z vaqtida reaksiya bildirib, bunday direktorlar kengashini almashtirish kerak degan xulosaga kelishadi.

Davlat apparatida esa ko‘plab rahbarlar (ularning ortidan past pog‘onadagi mulozimlar ham) hokimiyat qo‘liga jamlangan sharoitda ataylab «teskari seleksiya» o‘tkazishgan. Bosh maqsad — past tabaqadagi iyerarxiyani kuchsizlantirish. Bu holda mulozimlar bir o‘q bilan ikki quyonni urishni maqsad qilishgan: qo‘l ostidagi behafsala tobelariga nisbatan yutuqliroq vaziyatda bo‘lish, shuningdek, oftob ostidagi joy uchun ehtimolli raqobatchilarni yo‘qotish (yo kamaytirish).

Endi terminlarni olimlar qanday ta’riflaganiga qisqacha to‘xtalamiz.

Norasolik kompleksi

Zigmund Freydga ko‘ra, hukmronlik qilish istagi — atrofdagi olam oldida zaiflik va qo‘rquv hissidan kelib chiqadigan nevrotik kasallikning bir turi. Avstriyalik ruhiy tahlilchining yozishicha, hokimiyat qo‘lida bo‘lgan insonga qurbon kerak. U bu qurbonni o‘z qo‘l ostidagilar siymosida ko‘radi, ular bilan sadomazoxistik juftlik hosil qilishga intiladi.

Alfred Adlerning ta’kidlashicha, hokimiyatga intilish harakati asosida «norasolik kompleksi» kabi patologik hodisa yotadi.

Inson ruhiyati jarohatlovchi tajriba, masalan, doimiy xo‘rlanishlardan xalos bo‘laturib, haddan ziyod kompensatsiya mexanizmini ishga tushiradi va u boshqalar ustidan hukmronlik qilishdek miyaga qattiq o‘rnashib qolgan istak bilan ifodalanadi. Biroq Adlerga ko‘ra, insonning bunday intilishi doim ham qanoatlantirilmaydi va hokimiyatga erishgan inson o‘zining barcha komplekslarini atrofdagilarga proyeksiya qiladi hamda yangidan yangi muammolar yaratadi.

Yana bir klassik Erix Frommga ko‘ra, «psixologik tomondan hokimiyat istagi zamirida kuch emas, kuchsizlik mujassam. Kuchsizlik shaxsiyatning bir o‘zi muammolarga qarshi turib bera olmasligi, o‘z kuchiga tayanib yashay olishda uquvi yo‘qligini ko‘rsatadi».

«Tabiiy tanlash»

Biologiyada qo‘llanadigan Darvinning «tabiiy tanlash» nazariyasi jamiyatning ijtimoiy tizimi modelini juda muvaffaqiyatli xarakterlaydi. Qattiq raqobat sharoitidagi bosh vazifa — yashab qolish. Ayrim hollarda nima qilib bo‘lsa ham yashab qolish. Bu holatda individlarning yangi sharoitlarga moslashishida xalaqit beruvchi axloqiy jihatlar ikkinchi planga o‘tadi yoki ko‘pincha shunchaki qoldiqqa aylanadi.

«Teskari seleksiya» atamasini ilk marta qo‘llagan sotsiolog Pitirim Sorokin hokimiyatga intilayotgan insonlar shaxsiyatidagi keskin o‘zgarishni «hissiy madaniyat» yo‘qotilishi bilan bog‘laydi.

Uning fikricha, «huzur-halovatga bo‘lgan talab mental va axloqiy muvozanatni shu qadar buzadiki, aksariyat insonlarning fahmi va asab tizimi ulkan kuchlanishga dosh bera olmaydi».

Faqat qat’iy ishonch-e’tiqod va axloqiy prinsiplarga ega bo‘lib  bunday degradatsiyaga qarshi turish mumkin. Biroq insonda axloqiy o‘lchov bo‘lmasa, huquqlar va me’yorlar haqidagi tushunchaning o‘zi yo‘q bo‘lsa, uni boshqalar manfaatlarini poymol qilishdan nima to‘sib qolishi mumkin? «Istak va ko‘ngilning sust ketishidan boshqa hech narsa», – deya ta’kidlaydi Sorokin.

«Millat vijdonlari» deb atab bo‘lmaydigan bunday odamlar nega hokimiyat tepasiga kelib qoladi, degan savolga javob berish uchun tarixga murojaat qilish kerak.

Tarixdan misol

XX asrda rus xalqining genetik o‘ziga xosligi va ko‘p qirraliligi keng miqyosdagi teskari seleksiyaga duchor bo‘ldi.

Rossiyada teskari seleksiya bilan bog‘liq ishlar XX asr boshida Romanovlar shajarasi tomonidan g‘arb elitasining huquq va manfaatlari tan olinishidan boshlangan. Jarayonni ulug‘ vatan urushi yakunlab bergan. O‘shanda gen tashuvchilarning ko‘pi o‘lib ketgan, ularning o‘rniga davr mahsulotlari qolgan. Oktyabr inqilobi chog‘ida yuqori hokimiyat eshelonlariga sovet hokimiyati uchun kurash bahonasi ostida teskari seleksiyaning ilk nishonalari kirib kelgan.

1980-yillar boshida uning dastlabki gullari ko‘zga tashlana boshlandi, mevalari keyinroq pishib yetildi. Bugungi kunga kelib, Rossiyada uning oqibatlariga guvoh bo‘lib turibmiz.

«Ilgakka ildirish»

Teskari seleksiya ishlashining yana bir prinsipi «Ilgakka ildirish» deb ataladi. Zamonaviy sotsiologlar «teskari seleksiya» fenomenini o‘rgana turib, bu faqat shunchaki degradatsiya bo‘libgina qolmasdan, o‘z vaqtida maxsus xizmatlar tomonidan muvaffaqiyatli sinalgan, sun’iy yuritilayotgan kadrlar siyosati, degan to‘xtamga ham kelishgan.

Maxsus xizmatlar amaliyotida «ilingan» insonga kompromat ko‘rsatiladi, so‘ngra uni boshqarish uslublari ham o‘z-o‘zidan paydo bo‘ladi.

Siyosatda esa agent o‘rnini korrupsiyalashgan amaldor yoki kriminal o‘tmishga ega odam egallaydi. Unga nisbatan kompromat mavjudligi, o‘sha shaxsni oson boshqariladigan va e’tirozsiz quloq soladigan odamga aylantiradi. Bunday rahbarning axloqiy va professional sifatlari haqida so‘z ochish mumkinmi? Bu nuqtayi nazardan, turli «rangli» inqiloblar, bosqin, tashqi boshqaruv va saroy to‘ntarishlari natijasida hokimiyat tepasiga kelgan qo‘g‘irchoq (marionetka) hukumatlar yanada yaqqol misol bo‘la oladi.

Hokimiyatga erishgan odam nafaqat o‘z manfaatlari egasi, shuningdek uni ilgari surgan tizim garovida ushlab turilgan inson hamdir.

Pitirim Sorokinning fikricha, «o‘tkir ijtimoiy evrilishlar davrida eng zo‘rlar vaziyatga moslashuvchan bo‘lisholmaydi, aksincha, o‘rtachalar — idrok qilib pok niyatlarga ega bo‘lganlar emas, instinktiv motivlar bilan omma ichiga singib ketgan insonlar vaziyatga moslashishadi».

Bunday shart-sharoitlar diktator vujudga kelishi uchun ayni muddao bo‘ladi. Diktator esa axloqiy prinsiplardan voz kechish va siyosiy mag‘lubiyat tanlovi oldida qolsa, doimo birinchisini tanlaydi.

Hokimiyatga tashnalik

Iqtisodiyot bo‘yicha Nobel mukofoti laureati Fridrix Hayyekning fikricha, har qanday totalitar tizimning bosh shiori — «maqsad vositani oqlaydi». U agar diktator ularga amal qilsa, muvaffaqiyatli faoliyat olib borishi mumkin bo‘lgan uchta mezonni ajratib ko‘rsatgan:

1. Xalq qanchalik o‘qimishli va ziyoli bo‘lsa undan yakdillik va hamjihatlik kutish shu qadar qiyin. Binobarin, diktator aholining axloqiy va intellektual darajasi past bo‘lgan qatlamidan qo‘llov axtarishi kerak, shuningdek, primitiv instinktlar va ta’blarni imkon qadar keng ommaga singdirmog‘i kerak.

2. Qo‘llab-quvvatlashni osongina ishonuvchi va quloq tutuvchi insonlar – har qanday qadriyatlar tizimini qabul qiluvchilar orasidan axtarish kerak. O‘z nuqtayi nazarini tez-tez va balandroq e’lon qilib turish lozim.

3. Insonlarni ijobiy emas, salbiy dastur asosida birlashtirish oson. Shu sababli doim inson tabiatiga murojaat qilib turish zarur.

Qobil yoki sadoqatli?

Personalistik avtokratiyalarning ich-ichidan yemiruvchi bazaviy qusuri — bu kompetensiya (qobiliyat va omilkorlik)ning loyallik (sadoqat)ga almashtirilishidir. Bu qusur doim ish beradigan va fundamental ildizlarga ega.

Demokratik saylangan prezidentni olaylik. U mandatga ega, demokratik saylangan, saylov jarayoniga nisbatan hech qanday savollar yo‘q prezident bo‘lsa, kursini shaffof, halol va legitim, butun jamiyat tan oladigan jarayon orqali egallagan bo‘lsa — unga moliya vaziri, mudofaa vaziri, hattoki o‘z ma’muriyati rahbari bilan shaxsiy munosabatlarning mutlaqo qizig‘i yo‘q.

To‘g‘ri, garchi buni tasavvur qilish ham biroz qiyin bo‘lsa-da, bunday vaziyatda o‘rtada doimiy o‘zaro xush ko‘rmaslik kayfiyati albatta mavjud bo‘ladi. Lekin bu o‘rinda qo‘l ostidagi amaldorlar sodiqligiga aslo hojat yo‘q. Chunki u lavozimni yozilmagan murakkab kelishuvlarga ko‘ra emas, qonuniy egallagan.

Bu holatda birinchidan, bilimli va munosib xodimlarni yollash imkoniyati vujudga keladi, ikkinchidan, boshqaruv richaglarning barcha to‘plami qo‘lda bo‘ladi. Masalan, biror ishni barbod qilgan xodimni ikkilanmasdan ishdan bo‘shata olish mumkin.

Oliy davlat mansablarini egallagan odamlarda shunga yarasha chog‘lanish (motivatsiya) paydo bo‘ladi. Agar ular yomon ishlasa, boz ustiga, qonunni buzsa, eng kamida ishdan bo‘shatiladi yo ularga nisbatan jinoiy ish ochilib, qamalishi ham mumkin.

Endi Rossiyadagi vaziyatni olaylik.

Boshqaruvi juda mo‘rt huquqiy asoslarga tayangan, o‘z yon-atrofidagilarning to‘liq vafodorligiga ishonuvchi avtokrat esa doim «teskari seleksiya» qopqoni changalida bo‘ladi. Lavozimlarga mutlaqo nomunosib odamlar o‘tiradi. Ularda motivatsiya ham buzuq ko‘rinishda bo‘ladi. Chunki ularning tizimdagi o‘rni ular erishayotgan yutuqlar emas, ularning sodiqligi bilan baholanadi. Xatolar, barbod bo‘lgan topshiriqlar, hattoki jinoyatlar... muammo emas. Yagona va haqiqiy jinoyat bu – xoinlik.

Bunday holat avtokrat va uning boshqaruv apparati o‘rtasidagi bog‘liqlikning nuqsonli muhitini yaratadi. Bir tomondan, davlat apparati xodimlari butunligicha o‘z «shefi»ga bog‘liq. Barcha boshliqdan u yoki bu masalada qarzdor, usiz ular hech kim bo‘lmasdi. Boshqa tarafdan, atrofiga amaldorlarni sadoqatiga qarab to‘plab olgan avtokrat endi ulardan omilkorlikni talab qila olmaydi. Qo‘pol qilib aytganda, ulardan yaxshi ishlashni talab qilib, yomon ishlagani uchun jazolay olmaydi.

Davlat ma’muriyati mana shu tarzda teskari seleksiya tahdidiga duchor bo‘lishi mumkin. Bu tahdidni demokratik mexanizmlar: halol saylovlar, mustaqil OAV, mustaqil sudlar to‘xtatishi kerak.

Agar saylangan rayon yo oblast rahbari o‘ziga iste’dodsiz xodimlarni yordamchi qilib olsa, u ishni eplolmayotganini barcha ko‘rib turadi. Natijada, u kelgusi saylovlarda yutqazadi yoki noroziliklar fonida iste’foga chiqadi. Rahbar ofisi korrupsionerlar uyasiga aylangan bo‘lsa, qamoqxonaga ravona bo‘lishiyam mumkin.

Biroq demokratik mexanizmlar sindirilgan va ishlamaydigan bo‘lsa, teskari seleksiya kadrlar siyosati asosiga aylanadi. Har qanday yorqin shaxs rahbar farovonligiga tahdid solishi mumkin bo‘lgan raqobatchi sifatida ko‘riladi.

Birinchi planga rangsiz, hech narsaga da’vo qilmaydigan insonlar ko‘tariladi. Bunga 2008 yilda Dmitriy Medvedevning Rossiya prezidenti etib saylanganini yaqqol misol qilish mumkin.

Urush davrida teskari seleksiya qanday ishlaydi?

Urush davrida bu mexanizm ishlashda davom etibgina qolmasdan, davlatning barcha qusurlari singari u eng xatarli ko‘rinishda amalga oshiriladi.

Bu yerda gap qo‘shaloq buxgalteriya effekti haqida bormoqda. Masalan, Ukrainadagi urushda RF qo‘shinlari mag‘lubiyatga uchrayotgan bo‘lsa ham, Putin xato va kamchiliklarga yo‘l qo‘ygan mansabdorlarga chora ko‘ra olmaydi, ularni ishdan ololmaydi. Qaytaga, frontda hamma ishlar joyida ekanini doimo ta’kidlashga majbur bo‘ladi.

Xalq oldida ko‘rinish beradigan barcha mansabdorlar ham juda yaxshi bilishadiki, har qanday xato ularni jazoga mubtalo qila olmaydi. Chunki bu xatolar ularniki emas, boshliqniki. Boshliq esa toki mansabdorlari unga sodiq ekan, hech qachon xatoni tan olmaydi.

Ular har qancha bilimsiz bo‘lish, harchand ahmoqona qaror qabul qilishlari mumkin, ular uchun jazo va mas’uliyat bo‘lmaydi. Bu holatda motivatsiya qay darajada buzuqligini anglab yetish uchun boshqaruv sohasini tushunishga ham hojat yo‘q.

Kimlardir mansab kursisida faqat sodiqligi uchun o‘tiribdi, boshliq esa hech qachon omma oldida uning vazifasiga nomunosibligi haqida gap ochmaydi. Ya’ni kadrlarni jazolash bilan bog‘liq qat’iy qarorlarga kelmaydi, chunki bu o‘zining ham xatosini bildiradi.

Bunday boshqaruv muhiti har qanday boshqaruv apparatini ich-ichidan yemiradi va chiritadi. Hattoki boshida bilimli va munosib bo‘lgan odamlar yolg‘on motivatsiya muhitida munosib bo‘lishdan voz kechishadi. Bunday chirish jarayoni tezda ro‘y bermaydi, albatta. Lekin bilim va qobiliyat baholanmaydigan, xatolar jazolanmaydigan, hamma narsa sodiqlik atrofida aylanadigan yopiq muhit o‘z achchiq «meva»larini bermay qolmaydi.

Shuhrat Shokirjonov tayyorladi.