«Tolibon»ning muammolari, do‘stlari va O‘zbekiston bilan aloqalari – Elchi bilan intervyu

Kun.uz muxbiri o‘tgan oyda Kobulga safari davomida O‘zbekistonning Afg‘onistondagi elchisi Yodgorxo‘ja Shodmonov bilan suhbatlashdi. Intervyu davomida elchi «Tolibon» hukumati duch kelayotgan ichki va tashqi muammolar, muzlatilgan pullari, korrupsiya va xalqaro hamjamiyatning shartlari, shuningdek, O‘zbekistonning Afg‘onistondagi loyihalari va ikki davlat munosabatlariga doir ko‘plab mavzularda fikr bildirdi.

— Avvalambor, assalomu alaykum, Yodgor aka! Sizning elchilik faoliyatingiz davomida Afg‘onistonda hokimiyat tepasiga toliblar kelishdi. Siz ikkala hukumatni shaxsan ko‘rgan va ular bilan aloqada bo‘lgan shaxs sifatida bugun qanday o‘zgarishlarni ayta olasiz?

— Hozir Afg‘onistondagi vaziyatni baholashning omillari juda ko‘p, xabaringiz bor, bu mamlakat ko‘p yillardan beri Janubiy Osiyo mintaqasidagi notinch davlatlardan biri bo‘lib kelgan. 2021 yilning fevral-mart oylaridan boshlab rasmiy hukumat va «Tolibon» harakati o‘rtasidagi qarama-qarshilik cho‘qqisiga chiqa boshladi. May oylaridan «Tolibon» kunma-kun ko‘plab qishloq va shaharlarni egallab bordi, 15 avgust kuni poytaxt Kobulni taslim qilib, o‘z hukumatini o‘rnatdi.

Shundan keyin qiyinchiliklar boshlandi, xalqda qo‘rquv bor edi. Buni odamlarning samolyotlarga tirmashib qochib ketishga urinishida ham ko‘rdik. Afg‘onistonni yuqori malakali mutaxassislar tark etishi ham davlat uchun negativ zarba bo‘ldi.

Bundan tashqari, AQSh qo‘shinlari Afg‘onistonni tark etgach uning xorijdagi 9,4 milliard dollar mablag‘lari muzlatib qo‘yildi. Bu mamlakatni iqtisodiy rivojlantirish yo‘lida ikkinchi negativ zarba bo‘ldi. Davlat tashkilotlari xodimlari ham bankdan o‘z maoshlarini ololmay qoldi. Nafaqat davlat tashkilotlari, balki oddiy fuqarolar va tadbirkorlarning pullari muzlatib qo‘yilgan holatlar ham bor. Hanuz valuta taqchilligi tufayli tadbirkorlarga haftasiga 200 dollar, tashkilotlarga 25 ming dollardan ortiq pul berilmayapti. Muzlatilgan pullarning qaytarilmayotgani ijtimoiy hayotga ham salbiy ta’sir qilyapti.

Bundan tashqari, bugun Afg‘oniston budjetini ichki tushumlar hisobidan shakllantirishga majbur, vaholanki avvalgi hukumat davrida budjetning 60-70 foizi donor davlatlar bergan yordamlar evaziga shakllantirilgan edi. Hozir ichki tushumlar ham kamligi uchun hukumatning ayrim xarajatlari cheklangan.

Shuni alohida qayd etib o‘tish kerakki, davlatlar Afg‘oniston xalqini gumanitar bo‘hrondan olib chiqish uchun harakat qilmoqda. Xususan, O‘zbekiston shu kunga qadar 4 marta gumanitar yordam yubordi.

Bundan tashqari, mamlakatda ijtimoiy sohadagi muammolar ham mavjud. Fan-ta’lim, maktablarning kech ochilishi, katta yoshdagi qizlarning ta’limiga cheklovlar saqlanib qolmoqda.

BMT ma’lumotlariga ko‘ra, bugungi kunda Afg‘onistonning 24 million aholisi kambag‘allik darajasiga yetib kelgan. Ishga yaroqli aholining 49 foizi esa ishsiz. Ishsizlikning yuqoriligi kambag‘allikning oshib borishiga turtki bo‘lyapti. Afg‘oniston aholisi 35 million deya ishonch bilan aytolmayman, chunki oxirgi aholini to‘liq ro‘yxatdan o‘tkazish 1975 yilda bo‘lgan. Undan keyingi raqamlar hisob-kitoblarga tayanib aytib kelinadi. Pasport tizimi ham juda sekin ishlayapti.

O‘tish davrida davlat boshqaruv organlarida ham qiyinchiliklar bor, yangilar kelgan ular moslashishi kerak. Lekin asosiy muammo iqtisodiy-gumanitar muammo bo‘lib qolmoqda.

Yana bir narsa, xavfsizlikni ta’minlash borasida ijobiy o‘zgarishlar bor. Avvalgidek to‘qnashuvlar va portlashlar yo‘q, ancha tinch mamlakat. Lekin xavfsizlikka tahdid bo‘lib turgan ikkita omil bor. Bular «Xuroson islom davlati» a’zolari masjidlar va jamoat joylarida teraktlar uyushtiryapti. Yana bir omil Ahmad Mas’ud boshchiligidagi partizanlik harakati. «Tolibon» bularning ikkalasiga ham qarshi kurashib, tinchlikni ta’minlashga urinib kelmoqda. Eng asosiysi, Afg‘onistonning barcha rasmiylari O‘zbekiston tomoniga tahdid bo‘lmaydi, deb aytib kelishmoqda.

 — Avvalgi hukumat davrida xalqaro donorlar yuborayotgan yordam pullarining ko‘p qismini hokimiyat tepasidagi yuqori martabali amaldorlar o‘zlashtirib yuborishi, mamlakatda korrupsiya avj olgani haqida ko‘plab yozilgan. «Tolibon» hukumati hozirgi kelayotgan yordamlarning o‘z egalariga yetib borishi va umuman korrupsiyaga qarshi kurash borasida qanday ishlar qilyapti?

— Haqiqatdan avvalgi hukumat davrida donorlardan kelayotgan pullarning 10-25 foizgacha qismi «yutilib ketishi» haqida va mamlakatda korrupsiya juda kuchli degan fikrlar yurgan. Buni ochiq-oydin afg‘on ommaviy axborot vositalarida ham berib borishgan.

Bugun «Tolibon» shunga qarshi kurashishni boshlab yuborgan, biror joydan moliyaviy mablag‘ yoki yordam kelsa, uni ko‘rsatishyapti. Uning xalqqa qay tartibda yo‘naltirilishi ham aytilyapti. O‘z o‘rnida, agarda biror rasmiy pora yoki firibgarlik bilan qo‘lga tushsa, shariat qonunlari bo‘yicha jazolanmoqda va televideniyeda ham namoyish etilmoqda. Kichik muddatda ko‘p misollar keltirish qiyin, lekin ayta olamanki, korrupsiyaga qarshi kurash bo‘yicha xalqning fikri ijobiy.

— O‘zbekistonda janubdagi okeanga Afg‘onistondan o‘tib Eron yoki Pokiston orqali chiqish bo‘yicha loyihalar bor edi. Hozir Afg‘onistondagi temiryo‘l loyihasi nihoyasiga yetgach, qaysi biri port tanlanishi nazarda tutilmoqda?

— Hozirga kunda prezidentimiz tashabbuslari bilan Mozori-Sharif - Qobul - Peshavor temiryo‘lini qurish loyihasi doirasida ishlar davom etmoqda. Bugungi kunda trassalarni o‘rganib chiqish bo‘yicha kerakli komissiyalar tashkil qilingan. Komissiya hozir bu trassani geofizik jihatdan o‘rganib, xulosa tayyorlashi kerak. Bu oson ish emas, Mozori-Sharifdan boshlab temir yo‘l tushadigan yo‘llarni ekspeditsiya a’zolari o‘rganib chiqishi kerak.

Bu bo‘yicha ishlar boshlangan, hozir xavfsizlikni ta’minlash, chiqimlar va boshqa masalalar muhokama qilinmoqda.

Peshavor yo‘nalishi bizni dengizga chiqishimiz uchun xizmat qiladigan katta loyiha bo‘ladi. Agar hozir biz dengizga chiqish uchun 15-20 kun vaqt sarflayotgan bo‘lsak, temiryo‘l qurilishi buni ikki marotabaga kamaytiradi. Taxminiy mo‘ljallar bo‘yicha, 4-5 kunda yuklarni Pokistonga olib chiqish yoki u yerdan olib kelishimiz mumkin bo‘ladi. Karachi portiga yoki boshqa portlarga borsak ham u yerda bemalol dengiz orqali yuklarimizni sotishimiz yoki tashishimiz mumkin bo‘ladi.

— O‘zbekiston nima uchun Afg‘onistonga Mozori-Sharifdagi aeroportni rekonstruksiya qilib bermoqda, bundan bizga qanday naf bor?

— Bizning janubiy sarhadlarimizda joylashgan bu shahar nafaqat biz uchun, balki Osiyo va Yevropa davlatlari uchun ham asosiy tranzit hudud hisoblanadi. Bundan tashqari, Mozori-Sharif Afg‘onistonning yirik iqtisodiy hududlaridan biri hamda O‘zbekiston orqali olib kirilayotgan yuklarning deyarli barchasini tarqatuvchi majmua desak bo‘ladi. Shuning uchun ham u biz uchun muhim. Iqtisodiy aloqalarni rivojlantirishda Hayraton va bu shaharning o‘rni ham juda katta.

«Tolibon» hukumatga kelgach iltimosga ko‘ra, bizning mutaxassislar kirib, Mozori-Sharif xalqaro aeroportini qayta rekonstruksiya qilib berdi. Nafaqat bino yoki maydon, balki texnik, navigatsiya tizimini ta’mirlash va boshqa masalalarda ham bizning mutaxassislar yordam berdi.

Bugungi kunda ham uchish yo‘lagini ta’mirlash va parvoz uchun tayyorlash ishlari ketyapti. Avvaldan Mozori-Sharif – Toshkent aviaqatnovini yo‘lga qo‘yish rejasi bor edi, lekin reja hukumat almashgach, cho‘zilib ketdi.

Kelajakda bu qatnov yo‘lga qo‘yiladi, deb o‘ylayman. Bundan tashqari, kargo maqsadlarida ham bu aeroportdan foydalanish mumkin bo‘ladi. Shu sababli bu afg‘on xalqiga ham do‘stona, ham o‘zimizning iqtisodiy manfaatlarimizdan kelib chiqqan bir ish deb o‘ylayman.

— «Tolibon» hukumatini tan olish borasida xalqaro hamjamiyat bir qancha shartlar qo‘ygan. «Tolibon» bu shartlarni bajarish borasida qanday harakat qilmoqda?

— Afg‘oniston hukumatini tan olish uchun asosan ikkita shart: inklyuziv hukumat va inson huquqlari, asosan ayollar va bolalar huquqlarini ta’minlash shartlari qo‘yilgandi.

Lekin 2021 yil sentabrda e’lon qilingan hukumat inklyuziv bo‘lmadi. Ba’zi afg‘on rasmiylari buni inklyuziv hukumat deya atayotgan bo‘lsa-da, AQSh va dunyoning boshqa mamlakatlari talab qilayotgan hukumat tarkibida Afg‘onistonda yashayotgan barcha etno konfessiya vakillari, ayollar ham hukumat tarkibiga kirishi kerak edi. Ayollarning ta’lim olishiga ham barerlar paydo bo‘lib, bu ularning huquqlari cheklanishi deya baholanmoqda. Shu sababli g‘arb davlatlari ochiqdan ochiq talab bajarilmaguncha tan olmaymiz, demoqda.

Menimcha, bu masala hali davom etadi. Afg‘oniston hukumati bu borada ijobiy ishlar qilishiga umid qilaman. Davlat sifatida tan olinishi Afg‘oniston uchun ko‘plab eshiklarni ochadi.

— «Tolibon»ning hukumat tepasiga kelishini oddiy xalq qanday qabul qilmoqda?

— Ochig‘ini aytsam ijobiy ham, salbiy ham qabul qilayotganlar bor. «Tolibon»ni ruhan qo‘llagan va unga moyil shaxslarni bugun davlat tashkilotlarida ko‘rish mumkin. Respublika davrida manfaatdor bo‘lganlar albatta noroziliklarni bildirishmoqda. Uchinchi bir qatlam esa respublika davrida ishlagan yoki boshqa faol ayollar hali ham norozilik namoyishlari qilishmoqda.

Fikrlar turfa xilligi bor. Ba’zi nashrlar yopilib ketgan, ishlayotganlari ham ko‘p. Hukumatni tanqid qilish bor, lekin me’yor darajasiga kelgan. Erkin fikrlarini beradi, lekin qaysidir ma’noda senzura bor.

— «Tolibon» qaysi davlatlarni o‘ziga do‘st sifatida ko‘rmoqda?

— Tashqi ishlar vazirligida Qatar davlatini, shuningdek Turkiya va Xitoy bilan munosabatlari yaxshi ekanligini ta’kidlab o‘tishadi. Qatar va Turkiya Kobul aeroportini ta’mirlashga yordam berishdi. Bugun toliblarning ko‘plab muzokaralari Doha shahrida o‘tkazilmoqda. Shu jumladan, O‘zbekiston bilan ham munosabatlar yaxshi. Bugun ikki davlat o‘rtasida har bir darajada muloqot o‘rnatilgan. Bundan tashqari, Turkmaniston va Qozog‘iston haqida ham yaxshi fikrlar bildiriladi.

Pokiston, Hindiston va Eronning mintaqadagi rolini e’tirof etmasdan iloji yo‘q. Bular ham Afg‘oniston tashqi siyosatida muhim o‘rin tutadi.

— Afg‘oniston va O‘zbekiston fuqarolari bordi-keldisi uchun qanday tartiblar o‘rnatilgan. Ikki davlatda ham o‘zaro viza orqali kirish rejimidami?

— Hozir afg‘onistonlik haydovchilarning O‘zbekistonga kirib yuk mashinalarida yuk olib kelishiga ruxsat berish masalasi iltimos qilingan. Bu hozircha ko‘rib chiqilmoqda. Bizning haydovchilar kelishuv asosida yaqinda Afg‘oniston orqali Pokistondan go‘sht olib kelishdi. Birinchi qadam tashlandi, endi bu kabi tranzit masalalari o‘z yechimini topib, takomillashib borishi kerak.

Avvalgi respublika davrida bizga yiliga 30-40 ming afg‘onistonlik sayyohlar kirgan. Keyinchalik pandemiya munosabati bilan viza berish uchun cheklovlar qo‘yildi. Hukumat tomonidan karantin cheklovlari yechilgach, biz Afg‘oniston fuqarolariga biznes yoki boshqa vizalar berishni boshlaymiz. Bu vaqtinchalik chora, deb hisoblayman.

Lekin hozir Kobul – Toshkent - Kobul reyslari to‘lib uchmoqda. Uchinchi mamlakatga uchmoqchi bo‘lganlar bemalol biletini ko‘rsatib, Toshkent orqali uchishi mumkin.

Afg‘oniston viza berish borasida cheklovlar qo‘ymagan, lekin men o‘zbekistonliklarni bu yerga uchib kelishi bo‘yicha tendensiya past ekanligini ko‘ryapman. Faqat rasmiylar yoki biznes delegatsiyalar kelib-ketmoqda.

Farrux Absattarov suhbatlashdi