Partiyalar qanday demokratlashadi?

Dunyodagi eng farovon davlatlarning mutlaq aksariyati – demokratik davlatlardir. Demokratik bo‘lmagan boy davlatlar, asosan neft va gaz sotish hisobiga katta daromad olishadi. Shuningdek, boy bo‘lmagan, jon boshiga kambag‘al bo‘lgan davlatlar ham bor, ular ko‘p emas. Hindiston, shunday davlatlardan biri.

Milliy boylik yaratish, odamlarni farovon qilish borasida, demokratik tizimning naqadar samaradorligi, juda yaxshi o‘rganilgan. Demokratik tizim uchun, siyosiy partiyalarning ahamiyati juda yuqori. Aynan partiyalar orqali xalqning manfaatlari, ehtiyojlari davlat institutlariga kirib keladi.

Partiyalar – bu siyosiy “o‘tkazgichlar” hisoblanadi. Jamiyatdagi manfaatlar, muammolar, ehtiros va kayfiyatlarni davlat institutlariga, parlamentga olib chiqadi. Faraz qiling, bir nuqtadan ikkinchi nuqtaga shlang orqali suv tashiyapsiz.

Lekin, suvning qanchalik tez va sifatli tashilishi, o‘sha shlangning hajmiga va to‘g‘ri turganligiga bog‘liq bo‘ladi. Tajribadan yaxshi bilamizki, agar o‘sha suv tashiyotgan shlang buklanib qolsa, suvning hajmi qisqaradi yoki to‘liq to‘xtaydi.

Siyosiy partiyalar odamlarning muammolari, manfaatlarini qanchalik samarali parlamentga, boshqa davlat organlariga olib chiqib, ularga yechim izlashi ham, o‘sha partiyalarning ichki demokratiyasiga bog‘liq. Agar partiyalarning ichki demokratiyasi ishlamasa, partiyalar, xuddi shlanglarga o‘xshab, buklanib qolgan bo‘ladi.

“Partiyalarning ichki demokratiyasi” xalqaro tashkilotlarda, partiyashunoslar orasida qabul qilingan tushuncha. Bu nima degani? Partiyalarning faoliyati, partiya liderlari imkon qadar xalq irodasiga bog‘langan bo‘lishi kerak. Partiyalar, saylovlarda yutishi uchun, o‘zlariga xalqqa yoqadigan qiyofalar, obrazlar, g‘oyalar izlaydi. Shuning uchun, har qanday saylovlardan oldin, partiyalar, o‘zlarining nomzodlarini praymerizlarga qo‘yishadi.

Bugun ko‘plab demokratik davlatlarda, praymeriz tizimi keng rivojlangan. Hali saylov boshlanishidan ancha oldin, partiyalar o‘zlari istagan nomzodlarni xalqqa ko‘rsatib, “shu nomzodlarimizdan qay biriga ovoz bergan bo‘lardingiz?” deb so‘raydi. Praymeriz – boshlang‘ich saylov degani.

Praymeriz orqali partiya liderlari va nomzodlari aniqlanadi. Xalqqa yoqmagan nomzodlar va g‘oyalar, kun tartibidan chetlatiladi. Chunki partiyalarning maqsadi – xalq bilan kurashish emas, xalqni eshitish va uning ovozini, vakolatini olish.

Yana, partiyalarning liderlari ham, partiyaning ichki ovoz berishi orqali, ko‘pchilik orasidan tanlab olinadi. Partiya liderlari bo‘lish uchun, nomzodlar, jiddiy bellashadi. Ichki erkin va raqobatli saylovlar, praymerizlar orqali shakllangan partiyalar, ruhan to‘liq erkin, demokratik va raqobatbardosh bo‘ladi.

O‘zbekiston parlamentarizmni, partiyalarni rivojlantirish borasida, hali ko‘p ishlar qilinishi kerak. Prezident va deputatlar o‘rtasidagi 9 mart kuni bo‘lib o‘tgan uchrashuvda, parlamentga saylovlar tizimi o‘zgarish taklifi aytildi. Taklifga ko‘ra, endi Qonunchilik palatasiga deputatlarning yarmi majoritar, yarmi partiya ro‘yxatlari asosida bo‘ladi. Bu juda yaxshi yangilik. Bu, partiyalarning g‘oyaviy kuchayishiga yordam beradi.

Lekin, partiyalarning ichki jarayonlarida demokratik raqobat, g‘oyalar va kadrlar kurashi bo‘lmas ekan, partiyalar jamiyat ishonchiga kira olmaydi. Natijada, ular shakllantirgan parlament ham, ular nomzodini ilgari surgan ijro hokimiyati ham legitimligi nuqsonli bo‘lib qolaveradi.

Kamoliddin Rabbimov,
siyosiy tahlilchi