“Muhimi – katta monopoliyalarni jilovlash”. Raqobatni rivojlantirish va iste’molchilar huquqlarini himoya qilish qo‘mitasi raisi o‘rinbosari Farrux Qoraboyev Kun.uz uchun jurnalist Aleksandra Ivanyujyenkoning savollariga javob berdi.
Qonunlarga o‘zgartishlar
— Senat “Raqobat to‘g‘risida”gi qonunning yangi tahririni qabul qildi, u uzoq vaqt davomida voqelikni aks ettirmagan va faqat moliya va tovar bozorlarini tartibga solib kelgan. Qonun qabul qilingandan keyin nima o‘zgaradi? Nega bu qonunni shuncha vaqt kutishimiz kerak bo‘ldi?
— Raqamli bozorni tartibga solishdagi muammolar nafaqat O‘zbekistonning bosh og‘rig‘i. Nisbatan yaqin vaqtgacha dunyoda raqamli platformalarni tartibga solish yo‘q edi. Barcha hukumatlar uchun bu muammo. Hozir hech bir davlatda ushbu bozorni qanday tartibga solish va nima qilish kerakligi haqida umumiy yondashuv yo‘q.
Masalan, 2020 yilda AQSh senatorlari qo‘mitasining raqamli bozorlarni, raqamli platformani qanday tartibga solish bo‘yicha 420 sahifadan iborat ulkan hisoboti e’lon qilindi. Yevropada yaqin vaqtgacha turli xil amaliyotlar mavjud edi, ular Digital Markets Act, raqamli bozorlar to‘g‘risidagi qonun deb nomlangan qonunni qabul qildilar. Endi u hamma uchun yo‘nalish berishi mumkin bo‘lgan benchmark, namuna bo‘ladi.
Raqamli bozor shunchaki bozor emas, bu ko‘p yo‘nalishli bozor ekanini tushunishimiz kerak. Ya’ni, bir vaqtning o‘zida ularda bir nechta o‘zaro aloqalar yuz beradi.
— Bu nima degani?
— An’anaviy bozor bor, bu yerda “xaridor-sotuvchi” bor va hammasi shular bilan tugaydi. Ha, ba’zi vositachilar bor, lekin bular ham – an’anaviy munosabatlar. Facebook'ni olaylik. Raqamli platforma. Bir qarashda u o‘z xizmatlarini monetizatsiya qilmaydi, bepul taqdim etadi. Ya’ni platforma yaratadi, biz xaridor sifatida ushbu platformadan bepul foydalanish imkoniyatiga egamiz. Ammo platformada bir necha o‘nlab munosabatlar boshlanadi: biz reklama beruvchi bilan o‘zaro aloqada bo‘lganimizda Facebook o‘z xizmatlarini monetizatsiya qiladi, reklama joylashtirganlar bilan alohida munosabatlar. Boshqa kompaniyalar reklamasini joylashtiradigan alohida kompaniyalar mavjud. O‘zaro aloqada bo‘lgan raqamli mahsulot ishlab chiquvchilari bor, servislar bor, ularning o‘z marketpleyslari va boshqalar bor…
— Donatorlar…
— Ha, donatorlar – ma’lumotlar, marketing xizmatlari va boshqalarni to‘playdiganlar. Va alohida, foydalanuvchilarning o‘zlari o‘zaro aloqada bo‘lishadi, “sotuvchi-oluvchi” rolida. Ya’ni, o‘zaro munosabatlar va bozorlar juda ko‘p. Mahsulot chegarasini belgilashda juda katta qiyinchiliklarni keltirib chiqaradigan kenglik bu. Tushunish uchun – iqtisodiy nazariyada mahsulot chegaralari har bir mahsulot yoki xizmat uchun ustun mavqeni aniqlash uchun kerak.
— Ya’ni, oziq-ovqat chegaralari bu – deylik agar biror kishi 2-3 dollar ishlab topmoqchi bo‘layotgan bo‘lsa, soliq unga tegmaydi. Bu ko‘chada soyabonlarni ijaraga bergandek – “mayli, pul topishsin”, hech kim ularga tegmaydi. Lekin qandaydir chegara borki, u yerdagi daromad – soyabon emas...
— Endi sizning faoliyatingiz monopoliyaga qarshi tartibga solish tekisligiga o‘tmoqda.
— Dominant pozitsiya nima?
— Yaxshi savol. Hukmron yoki monopol mavqega, odatda, ikki yo‘l bilan erishiladi. Birinchisi, innovatsiyalar orqali. Innovatsiyalarga sarmoya kiritganingizda, xarajatlaringiz kamayadi, sifat yaxshilanadi, mos ravishda siz boshqa raqobatchilar bilan raqobatdosh bo‘lasiz va bozordagi hukmronligingiz asta-sekin oshib boradi. Siz bunga tabiiy ravishda erishdingiz. Ikkinchi tur – monopoliyalar yoki dominant kompaniyalar davlat yordamida paydo bo‘ladi. Davlat imtiyozli shart-sharoitlarni yaratganda, eksklyuziv huquqlarni taqdim etganda, o‘z faoliyati uchun maxsus shart-sharoitlarni yaratib berganda, bu renta to‘plash va katta kompaniya bo‘lishga yordam beradi va bu shartlarga bir tomonlama ta’sir qiladi.
— UzAuto haqida gapiryapmizmi?
— Shu jumladan.
— Taksi-transport bozorini egallab olgan Yandex kompaniyasi tabiiy monopolistmi?
— Biz buni o‘rganishni boshladik, o‘tgan yildan beri faol o‘rganyapmiz. Biz ular bilan uchrashdik, tariflarni qanday shakllantirishlarini tushuntirishdi. Lekin bizda iste’molchilar huquqlarini himoya qilish bilan bog‘liq ko‘plab savollar qoldi.
— Savollarga javob berishmadimi?
— Javob berishga harakat qilishdi, lekin konstruktiv ish olib borishlariga, murojaatlarimizga qonun doirasida javob berishlariga ishontirishdi. Hukmronlikni aniqlash uchun bizga to‘liq kalendar yili uchun yig‘ilgan ma’lumotlar kerak.
— Hukmron mavqeni aniqlash uchun qanday mezonlardan foydalaniladi?
— Amaldagi qonunlar bo‘yicha bizda ikkita mezon mavjud. Yangisi hali imzolanmagan, ammo Qonunchilik palatasi va Senat tomonidan ma’qullangan, barcha o‘qishlardan o‘tdi. Va biz ushbu yangi qonunning yaqin kelajakda imzolanishini kutmoqdamiz. U imzolangandan keyin uch oy o‘tgach kuchga kiradi. Bu vaqtga kelib biz raqamli platformalarning ustun mavqeyini aniqlash tartibi to‘g‘risidagi hukumat qarori loyihasini tayyorlaymiz degan umiddamiz.
Ammo bungacha ham amaldagi qonunchilikda ikkita yondashuv mavjud: birinchisi, agar kompaniyaning bozor ulushi 50% dan oshsa, u avtomatik ravishda dominant kompaniya sifatida tan olinadi.
— Hozircha esa Yandex ustunlik qilish-qilmasligini sizlar hisoblay olmaysizlarmi? Bozorning 50 foiziga egami, yo‘qmi?
— Hozircha aniqlolmaymiz. Lekin biz darhol barcha yurisdiksiyalarni talab qildik. Shveytsariya va Gollandiyaga so‘rovlar yubordik, shu’ba korxonalari ro‘yxatdan o‘tgan joylar – Yevropa va Rossiyadan ma’lumotlar so‘radik. Ular biz bilan bog‘lanib, barcha ma’lumotlarni to‘liq hajmda berishga va’da berishdi. Shuningdek, biz Uber'ni Yandex bilan birlashtirish masalasini o‘rganmoqchimiz. Ya’ni bu tranzaksiya, aytaylik, 2017-2018 yillarda qayerdadir sodir bo‘lgan, bozorimizdagi raqobat holatiga qanday ta’sir qildi yoki ta’sir qilishi mumkin.
Yirtqichlar haqida. Yaxshimi, yomonmi?
— Unda savol: yirik raqamli kompaniya bizning bozorimizga texnologiya va katta pul bilan kirib keladi. Uch oy ichida demping orqali bozorni quyushqon qildi. Va ushbu uch oy ichida mahalliy kompaniyalarning ko‘pchiligi dosh berolmadi. Maydon tozalandi. Monopoliya yaratildi. Narxlar ko‘tarilishi mumkin, xizmatlar sifatini kuzatib bo‘lmaydi – baribir raqobatchilar yo‘q. Ular – yirtqichlarmi? Bu adolatsiz raqobat belgisimi?
— Amaldagi qonunchilikka muvofiq – yo‘q. Boshqalar uchun kirishni to‘sib qo‘yishsa – ha. Ammo umuman olganda, adolatsiz amaliyot deb, albatta, bu tan olinadi. Ammo biz ma’lumotlarga asoslanib, ushbu kompaniya hukmronlik qilayotganini tan olsak, unda bunday harakatlar – demping – taqiqlanadi. Bizda bu “monopol past narx” deb ataladi. Xalqaro amaliyotda bu “yirtqich narx” deb ataladi (predatory pricing). Bunday kompaniyalar yirtqich harakatlari bilan raqobatchilarni bozorni tark etishga majbur qiladi. Shuning uchun biz hozirda raqamli bozorda sodir bo‘layotgan voqealarni diqqat bilan kuzatib boramiz, qo‘mita ichida turli bo‘limlardan maxsus ishchi guruhimiz bor: bozorni tahlil qiladiganlar, monopoliyalarni tartibga soluvchilar, shuningdek, iste’molchilar huquqlarini himoya qilish bo‘yicha mutaxassislar bor. Barcha jihatlarni hisobga oladigan integratsiyalashgan guruh.
— Biznesni tartibga solish yomon-ku?
— Hozir bozorni liberallashtirishga katta e’tibor qaratilyapti, biz haddan tashqari ma’muriy tartibga solishdan uzoqlashyapmiz. Biz avvalgi eskirgan mexanizmlarni olib tashlaymiz. Masalan, ilgari monopolistlar reyestriga kirganlar narxlarni tartibga solish organidagi kabi Moliya vazirligida o‘z narxlarini e’lon qilishlari kerak edi. Shunga ko‘ra, keyin biz borib, narxlar qanchalik oqilona o‘rnatilganini tekshirardik va ortiqcha narxni ko‘rganimizda, jarimaga tortardik. Ammo narxlarni tartibga solish kompaniyalarga rivojlanish uchun imkon bermasdi. Moslashuvchanlik yo‘qoldi va sifat bilan o‘ynash boshladi.
Demotivatsiya qilmaslik uchun davlat 2017 yildan beri ushbu amaliyotdan uzoqlashdi, to‘liq kart-blansh berdi, endi narxlarni bozor va investitsiya xarajatlariga qarab belgilashadi. Ammo bu degani bozorga qandaydir salbiy ta’sir ko‘rsatilsa, raqobat cheklanib, o‘yinchilar chiqib ketaversa, biz qarab turamiz degani emas. Umuman olganda, bizning barcha o‘zgartishlarimiz – raqobatbardosh siyosat va monopoliyaga qarshi faoliyatni rivojlantirish. Dunyo bo‘ylab monopoliyaga qarshi organlar o‘zgarib bormoqda, chunki bozorlardagi barcha an’anaviy munosabatlar o‘zgarib bormoqda.
— Sun’iy intellektni hisobga olib...
— Sun’iy intellekt – alohida masala. Sun’iy intellektdan faol foydalanadigan kompaniyalar katta raqobat ustunliklariga ega bo‘lishlari aniq.
— Bu – bozor...
— Ha, bu – bozor. Masala boshqa tomonda: birinchidan, monopoliyaga qarshi organlar buni qanday tartibga solish bo‘yicha tegishli ekspertizaga ega emaslar, chunki tajriba va amaliyotni to‘plash uchun vaqt kerak. Endi raqamli platformalar va sun’iy intellektni tartibga solish bo‘yicha maxsus bo‘limlar ommaviy ravishda ochilmoqda, masalan Buyuk Britaniyaning monopoliyaga qarshi organi 2021 yilda raqamli bozorlarni tartibga solish bo‘yicha maxsus bo‘limni ochdi.
— Sizlar ham ochasizmi?
— Hozircha yo‘q. 2019 yildan boshlab xususan raqamli bozorlarni tahlil qilish bilan alohida tahliliy bo‘lim shug‘ullanyapti, biroq hozircha bizda yetarlicha malaka yo‘qligi tabiiy.
— Bozorda ustun mavqega ega kompaniya qanday risklarga duch keladi bizda? Jarimami?
— Ma’muriy jarima. Endi tasavvur qiling-a, raqobatning eng zararli turi – kartel kelishuvi uchun kichkina jarima to‘lansa…
— Miqdor?
— Uch million...
— Ya’ni, aybing uchun indulgensiya to‘la va buzg‘unchilikda davom et…
— Aynan. Lekin hammasi o‘zgaryapti, biz xalqaro amaliyotni, boshqa davlatlar qonunchiligini ko‘rib chiqyapmiz. Masalan, boshqa mamlakatlarda xuddi shunday turdagi qoidabuzarlik uchun aylanmaning 15 foizi miqdorida jarima solinadi.
— O‘h-ho‘!..
— Ha. Buyuk Britaniyada transchegaraviy kompaniyalarning global aylanmasi 30 foizgacha. Kanadada ular 14 yilga qamalishi mumkin. Ammo, hamkasblarning ta’kidlashicha, bu kamdan kam hollarda sodir bo‘ladi, ammo “o‘tirish” ehtimoli borligining o‘zi juda hushyor qiladi. Biz aylanmaning 5 foizini taklif qildik va bu ham sezilarli chora. 1 maydan biznesga har qanday turdagi yangi jarimalarni joriy etishga moratoriy kiritiladi.
Fursatdan foydalanib, men tadbirkorlik hamjamiyati va umuman jamoatchilikka murojaat qilmoqchiman: Raqobat to‘g‘risidagi yangi qonun shunchaki xususiy biznesni antiponopol tartiblashga emas, avvalo monopoliyalarning: katta kompaniyalar, o‘ta katta kompaniyalarning bozordagi hukmronligini cheklashga qaratilgan. Biz hatto yangi qonunda birlashuv, qo‘shib olish yoki aksiyalarni, hissalarni sotib olish kelishuvlari chegarasini 5 barobar ko‘tarib qo‘yishni taklif qildik. Hozir biz buning raqobatga ta’sirini o‘rganyapmiz, barcha, 30 milliard so‘mdan ko‘p bo‘lgan kelishuvlarni o‘rganyapmiz. Bu BHMning 100 ming barobarini tashkil qiladi. Ya’ni, faqatgina eng katta kelishuvlar bizdan o‘tadi, qolganlari esa ushbu ma’muriy yukdan qutuladi. Shu bilan birga, kichik biznes aksilmonopol tartiblashdan ozod etiladi, ya’ni yuqorilatilgan tariflar faqat ashaddiy tartibbuzar-monopolistlarga qo‘llanadi.
— Kichkinalar rivojlansin...
— Ha, ular rivojlansin. Agar ular o‘rtasida kelishmovchiliklar yuzaga kelsa, ularni sudlarda, shu jumladan hakamlik sudida hal qilish maqsadga muvofiq, chunki an’anaviy ravishda monopoliyaga qarshi organ dunyoning hech bir joyida bunday masalalar bilan shug‘ullanmaydi. Bundan tashqari, endi bizda imkon qadar tezroq hal qilinishi kerak bo‘lgan mutlaqo yangi vazifalar turibdi. Shuningdek, biz raqamli kompaniyalarga nisbatan tovar bozori uchun odatiy me’yorlardan ba’zi ogohlantirishlar bilan foydalanish imkoniyatiga egamiz.
Lekin eng muhimi, biz hozirda monopoliyaga qarshi qoidalarni, dominant deb topishning o‘ziga xos shartlari va o‘ziga yarasha cheklovlarni, ustun mavqeni suiiste’mol qilishga nisbatan taqiqlarni ishlab chiqyapmiz.
Yevropada ularni tovar bozori uchun foydalanadigan oddiy vositalar bilan jarimaga tortishdi, lekin keyin bu shunchaki tovar emasligini tushunishdi, katta raqamli gigantlar shaxsiy ma’lumotlarga kirish huquqiga ega bo‘lib, ustun mavqeni qozonishdi. Sizning odatlaringiz haqida ma’lumot olishadi. Shuning uchun ular o‘ylab-o‘ylab, taqiqlab qo‘yishdan yaxshirog‘ini topa olishmadi, geytkiperlarni belgilashni joriy qilishdi. Geytkiper – bu raqamli platforma, ko‘p tomonlama bozor mavjud bo‘lishiga imkon beradigan platforma. Ularning taqiqlari bor, mezonlari bor. Ehtimol, biz ayni shu yo‘ldan borarmiz, ba’zi cheklovlarni kiritarmiz, ammo bu bizning fikrimiz.
— Bular borasida mulohazalar yuritishda kimdir yordam beryaptimi?
— Bu borada Jahon banki, Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti, BMTning Taraqqiyot dasturi bilan hamkorlik qilyapmiz, ular mutaxassislar bilan yordam berishyapti. Mutaxassislarni mexanizmlar allaqachon ishlab chiqilgan mamlakatlardan jalb qilish kerak, masalan, Germaniyadan. Yangi qonunni ishlab chiqishda biz aynan Germaniyaning raqobat to‘g‘risidagi qonunida mavjud bo‘lgan me’yorlarga asoslandik.
Va eng muhimi, davlat bu sohada haddan tashqari tartibga solishni joriy qilmasligi kerak, chunki bu innovatsiyalarni bo‘g‘ib qo‘yadi. Va bozorning rivojlanishi sezilarli darajada sekinlashishi mumkin. Buni oldini olish uchun tartibga solish “qumdon”lari yaratilmoqda – me’yoriy hujjatlar ishlab chiqilmasdan avval axborot texnologiyalaridan foydalanishga asoslangan yangi biznes modellarni shakllantirish uchun. Taksi agregatorlari sohasi bu bosqichdan o‘tib bo‘lgan – 9-10 yildan beri mavjud ular. Endi bu bozor tartibga solinadi. Qonun kuchga kirgunga qadar biz barcha tartibga solish mexanizmlarini tayyorlashni rejalashtirmoqdamiz. Va ular asosiy qonun bilan parallel ravishda kuchga kirishi kerak, shunda huquqiy vakuum yana paydo bo‘lmaydi. Aynan shu narsa ustida ishlayapmiz.
