Marks, Frunze, Fidel, Marlen, Inqilob, Oktyabr. Bu kabi ismlar o‘tgan asrda o‘zbekistonlik o‘zbeklar orasida keng tarqaldi. Oilada tug‘ilgan farzandga u yoki bu sabab bilan shunday ismlar qo‘yilishi odat tusiga kirdi. Hozir ham shu kabi ism sohiblarining aksariyati bilan zamondoshmiz. Xo‘sh, o‘zbek millati orasida bu kabi noodatiy ismlar qanday paydo bo‘lgandi, nega bu qadar ommalashdi? Shu kabi savollarga filologiya fanlari doktori Yorqinjon Odilov javob izladi.
Til xalqning hayoti bilan doimo ta’sirlashuvda turadi. Shuning uchun xalq turmushidagi o‘zgarishlar va yangilanishlarni aks ettirishi tabiiy kechadi. Tildan tashqarida yuz beradigan o‘zgarishlarning tilga ta’siri shu darajada kattaki, u milliy dunyoqarashning yangilanishiga, milliy mentalitetning o‘zgarishiga ham sabab bo‘ladi. Masalan, islom dinining O‘rta Osiyoda keng tarqalishi va singishi yerli xalqlar ma’naviy hayotining barcha sohalarida bo‘lgani kabi ularning bolani nomlash odatlari hamda an’analariga ham katta ta’sir ko‘rsatdi. XX asrning birinchi choragidan boshlanib qariyb yetmish yil davom etgan sho‘ro mafkurasi, sovetcha tutum, yangicha iqtisodiy siyosat o‘zbek xalqining ming yillik hayot tarzini keskin o‘zgartirdi, asosan islomiy aqidalar ta’sirida yashagan o‘zbeklar hayotga sovetcha ko‘z bilan qarashga o‘tdi. Mafkuraviy ta’sirlar orqali xalqning butun aqliy-ruhiy olamiga kirib borish yo‘lidan borildi. Va bunday ta’sirlar chorakam bir asr davom etdi.
Sho‘rocha dunyoqarash ta’siri o‘zbek ismchiligida ilgari ko‘rilmagan Marks, Frunze, Fidel, Marlen, Inqilob, Oktyabr singari ismlarni yuzaga keltirdi. Hozir birmuncha g‘alati tuyuladigan mazkur ismlar faqat shaharlik o‘zbek oilalaridagina emas, markazdan uzoqda istiqomat qiladigan oilalar farzandlariga ham ism sifatida qo‘yildi. Kimdir o‘sha davrning allomalariga havas qilib, yana kimdir o‘sha davrning muhim siyosiy voqealari arafasida tug‘ilgani uchun, yana kimdir o‘z e’tiqodining ramzi sifatida, boshqa biri kimlargadir taqlid qilib farzandiga shunday ismlarni tanlagan. Diqqat qilinsa, sovetcha ismlarni qo‘ygan kishilar dunyoqarashida shunday tutum normal holat sanalgan.
Taniqli yozuvchi Ahmad A’zam bir hikoyasida Marlen ismli kishining tilidan o‘z ismining qo‘yilishiga sabab bo‘lgan yana bir motivni beradi. Ushbu motiv o‘sha davrda ayrim kishilarda shakllangan dunyoqarashni va bunday dunyoqarashning ism berishga ta’sirini ko‘rsatadi: Ha, aytgancha, avval tanishib olaylik, mening otim Marlen, yo‘q, boshqa millatdan emas, o‘zbekman, shu, otamiz anuv qama-qama yillari ko‘p azob tortib (shu hozir aniq esimda qolmabdi, bobosi qamalib yo‘q bo‘lib ketganmi, otasimi, ishqilib, repressiyani boshidan o‘tkazgan), hukumatga yaxshi ko‘rinmasam bo‘lmaydi deb, otimni Marks bilan Leninning qisqartmasi qilib Marlen qo‘ygan... («Marlen degan odam» hikoyasidan)
Mafkuraning dunyoqarashga, tilga ta’siri aniq va bu ta’sirlashuv muntazam davom etadi. Shu ma’noda tilshunoslarimizdan biri oktabr inqilobi sharafiga Revo deb ism olgan bir kishining keyinroq – mustaqillik yillarida ismini Ravshan deb o‘zgartirgani va buni elga ma’lum qilib osh berganini yozgan edi. Jamiyatdagi, dunyoqarashdagi o‘zgarishlar sababli kishilarning o‘z ismini boshqasiga o‘zgartirishdek bunday holatlar ham tildan tashqari omillarning tilga ta’siri kattaligini isbotlaydi.
Tohir Malikning «Po‘rtanali ummonda suzar hayot qayig‘i» asarida mafkuraviylashgan ismlarning yuzaga kelishi sobiq ittifoq davrining mahsuli ekanligi qayd qilib o‘tgan edi: Ta’bir joiz bo‘lsa, ismlar «siyosiylashdi»: «Vilor» – «Vladimir Ilich Lenin Organizator Revolyutsii»; «Mels» – Marks, Engels, Lenin, Stalin»; «Marlen» – Marks, Lenin; nemis kommunisti Ernst Telmanga havas qilib o‘g‘illarga «Telman»; inqilobchi ayol Klara Tsetkinga mahliyo bo‘lib qizlariga «Klara» qo‘yish yigirmanchi yillarda boshlanib, uzoq vaqt davom etdi. San’atshunos akamizning ismlari «Frunze» edi. Qirg‘izlar boshkentlari nomini o‘zgartirishganda hajvchi akamiz Ne’mat Aminov u kishiga «Endi siz Bishkek Jo‘rayev bo‘ldingiz», deb hazillashgan edilar.
Yozuvchi N. Aminovning mazkur hazili chinga aylangan, shekilli, Said Ahmad domla ham «Umrim bayoni» asarida Frunze ismining Bishkek deb o‘zgartirilishiga to‘xtaladi: Amerikadan qaytib kelganimda yana bir yangilik kutib turgan edi. Bilmadim, rostmi-yolg‘onmi, Frunze Jo‘rayev ustoziga sadoqat bildirib, Frunze Jo‘rayev degan ismi sharifini «Bishkek Jo‘rayev» deb o‘zgartirgan emish.
O‘zbekka o‘zligini qaytardi istiqlol ismchiligimizga ham o‘z ta’sirini o‘tkazdi, o‘zbek jamiyatida asriy milliy an’analarimiz, diniy qadriyatlarimizga mos ism tanlashda dastimizni uzun qildi. Qariyb bir asrdan ortiq davom etgan istibdodning bir qarashda ko‘zga tashlanadigan va tashlanmaydigan ta’sir-u tahqirlarini yulib-yulqib tashladi. O‘zbek turmushida yuz bergan yangi va yaxshi o‘zgarishlar ismchilikda ham shunga mos tendensiyalarni paydo qildi. Bu davrga kelib ism berishning islomgacha bo‘lgan turkiycha (o‘zbekcha) rasm-rusumlari «islomchasiga, musulmonchasiga nomlash» odatlari bilan almasha boshladi. Chaqaloqqa nom berish islom dinining ma’lum talablarini bajo keltirish asosida (masalan, chaqaloqning qulog‘iga azon aytish, chaqaloqqa diniy tushunchali ismlar tanlash va boshqalar) amalga oshiriladigan bo‘ldi. (Begmatov E. O‘zbek tili antroponimikasi. – Toshkent: Fan, 2013. 190–191-betlar). Shunday tendensiyalardan biri kelib chiqishi arabcha bo‘lgan va diniy ma’no-mazmuni bilan xarakterlanadigan ismlarning qo‘yilishining faollashganligidir. Nomshunoslikning katta bilimdoni Ernst Begmatov ham turkiy xalqlarning islom diniga o‘tishi uning antroponimiyasiga katta ta’sir ko‘rsatganini, diniy motivlarning ism tanlashda yetakchilik qilishini alohida ta’kidlagan edi. (Begmatov E. O‘zbek tili antroponimikasi. – Toshkent: Fan, 2013. 149-bet)
2017 yil 22 mayda «Kun.uz» saytida «O‘zbekistonlik ulamolar bolaga ayrim ismlarni qo‘yishni tavsiya etishmadi» sarlavhali savol-javob tarzidagi suhbat e’lon qilingan. Unda yurtdoshlarimiz diniy ulamolarga islomiy ismlar va ularning ma’nolari bilan bog‘liq savollarni bergan. Ulardan ayrimlarini fikr dalili uchun havola qilamiz:
Savol: Yaqinda o‘g‘illi bo‘ldik, ismini Alazim qo‘ymoqchimiz. Bu ism Yaratganning ismlaridan biri, bandalarga Abdulazim deb ism qo‘yiladi, deyishdi. Katta o‘g‘limning ismi Alaziz, uning ham ismini o‘zgartirish lozim, deb aytishdi. Ushbu masalada tushuntirish bersangiz.
Javob: Ha, ism qo‘yishda Alloh taoloning go‘zal ismlari oldiga «abdu» so‘zini qo‘yib, ism qo‘yiladi. Siz Abdulazim deb ism qo‘ying. Katta o‘g‘lingizning Alaziz ismini esa Aziz deb yoki Abdulaziz deb o‘zgartiring. Ism qo‘yish muhim amal hisoblanadi. Shuning uchun inson o‘ziga yoqib qolgan ismni farzandiga qo‘yib yuboravermay, bu ismning ma’nosi nima va shu ismni qo‘yish mumkinmi yoki yo‘qmi, bu haqida ilm egalaridan so‘rab, so‘ng ism qo‘yishi lozim bo‘ladi. Ming afsus, musulmon xalqimizdan ayrim kishilar o‘z farzandlariga musulmon bo‘lmagan, ijtimoiy hayot tarzi bizga noma’lum bo‘lgan futbol yulduzlari kabi sportchilarning ismini yoki ba’zi hind aktrisalarining ismini qo‘yishyapti. Bunday ism qo‘yish farzandning haqini poymol qilish hisoblanadi.
Savol: Alloh nasib etib, o‘g‘il farzandli bo‘lsam, A’malmuhammad deb ism qo‘ysam bo‘ladimi?
Javob: Siz aytgan ism to‘g‘ri ma’noni anglatmaydi. Shuning uchun bunday ismni qo‘yishdan saqlaning.
Yoki boshqa bir o‘rinda O‘zbekiston Musulmonlari idorasi Fatvo hay’ati mas’ul xodimiga yo‘llangan savollarda islomiy nuqtai nazardan joiz bo‘lgan ismlar, masalan, Abdurasul, Abdurahmon, Robiya, Mahdiy va boshqa ismlarning ma’nosi, Marat, O‘lmas, Gulnora, Nargiz, Shahruza singari ismlarning diniy odoblarimizga qay darajada muvofiqligi so‘ralgan. Ulardan birini havola qilamiz:
Savol: Pasportimdagi ismim – O‘lmas. Yoshligimda ko‘p kasal bo‘lganim uchun shunaqa ism quyishgan ekan. To‘xtamurod degan ismim ham bor. Pasportimdagi O‘lmasni To‘xtamurodga o‘zgartirsam bo‘ladimi? Dinimizda To‘xtamurod ismi joizmi?
Javob: Va alaykum assalom! Birinchi ismingiz ham nojoiz ism emas. Chunki sizni ismingizda «bu odam hech qachon o‘lmaydi» degan e’tiqod ma’nosi yo‘q. Balki, aytganingizdek, «sog‘-omon unib ulg‘aysin», «uzoq umr ko‘rsin» degan umidda qo‘yilgan. Ikkinchisi ham joiz. Almashtirmasangiz ham bo‘ladi. Ixtiyor o‘z qo‘lingizda. Vallohu a’lam!
Mazkur savollardan yurtdoshlarimizning islom dinimizga muvofiq keladigan ismlarni izlayotganligi, o‘zi qo‘ymoqchi bo‘lgan ismning ma’nosiga obdan diqqat qilayotganligi, bunda ism va e’tiqod uyg‘unligiga erishishga intilayotganligi ma’lum bo‘ladi. Tanlanmoqchi bo‘lgan ismning ma’nosiga bu qadar diqqat qilish lisoniy didning o‘tkirlashayotgani, e’tiqodning tiniqlashayotganidan darak beradi.
Ismlarning ma’nosini bilishda beminnat dastyorga aylangan «ismlar.com/uz» saytidagi ma’lumotga ko‘ra, Muhammad, Mustafo, Imron, Ali, Umar, Madina, Mubina, Muslima, Imona, Maftuna ismlari ma’nosi eng ko‘p qidirilgan ismlar ekan. Demak, mazkur ismlar xalqimizni ko‘proq qiziqtirgan. Muhammad, Ali, Umar ismlari mustaqillikkacha ham ko‘p uchraydigan ismlardan bo‘lgan, biroq Madina, Mubina, Muslima, Imona kabilar mustaqillik yillarida faollashgan ismlardir.
Vaqt o‘tishi, fikr-qarashlarning o‘zgarishi jamiyat a’zolarining narsa-hodisalarga munosabatini ham o‘zgartiradi. Odamlarning ism qo‘yish madaniyati, tutumi ham o‘z davriga hamqadam yangilanib, rivojlanib boradi. Muayyan davrda ommalashgan ayrim ismlar ma’lum muddat o‘tgandan keyin mashhurligini yo‘qotishi tabiiy bir jarayondir. Hayot sur’atlari nihoyatda tezlashgan globallashuv zamonida o‘zbek ismlarining tarkibiy yangilanishi ayniqsa sezilarli va undagi ijobiy tendensiyalarni biz ham ma’qullaymiz, ammo ismlarning o‘zbek tilining fonetik-orfoepik me’yorlariga mos bo‘lmagan holda o‘zgartirilayotganligiga qo‘shilmaymiz.
O‘zbek ismlarini miridan sirigacha o‘rgangan E.Begmatov shu va boshqa «yangilanish»lardan kuyinib, so‘nggi yillarda bolaga «zamonaviy» ismlarni axtarish, ismlarning faqatgina chiroyli va mazmunan ijobiy bo‘lishini istash o‘zbek tilida uzoq davrdan beri iste’molda bo‘lgan ismlarni «chiroyli» va «xunuk», «zamonaviy» va «eskirgan» tarzida ajratishga sabab bo‘layotganidan yozg‘irganida, bizningcha, haq edi. (Begmatov E. O‘zbek tili antroponimikasi. – Toshkent: Fan, 2013. 151-bet) Hurmatli olimimizning fikrlari to‘g‘ri, biroq buni to‘xtatish ham imkonsizdek, nazarimizda. Qadim ismlarning qo‘yilishidan tiyilish yaqin yillarning emas, bundan oltmish-yetmish yillar avval boshlangan tutumdir. Bugungi kun odami uchun bolani etnik urflarga rioya qilib, axloqiy-tarbiyaviy tomonlarini o‘ylab, diniy e’tiqoddan kelib chiqib, ukaning ismini akanikiga, singilning ismini opanikiga uyqash qilib ism qo‘yishning o‘zi yetarli bo‘lmay qoldi. Jarangdorlik, originallik, kamyoblik ismchilikda asosiy motivlarga aylanmoqda. Yetarlicha hayotiy tajribaning yo‘qligi yoki ba’zida o‘zbilarmonlikning oqibatida serial qahramonlari yoki chet ellik sportchilarga havasmandlik ortidan Ishani, Rivaldo kabi ismlar qo‘yilmoqda. Hozir-ku bu ismlar farzand uchun g‘ayritabiiydek tuyulmas, ammo keksalik yoshiga yetganda Ishani xola, Rivaldo tog‘a tarzida murojaat qilish aytuvchiga ham, ism egasiga ham erish tuyulishi aniq.
Xullas, muayyan davrning o‘z moddiy, ma’naviy ehtiyojlari bo‘ladi. Bu ehtiyojlar jamiyat hayotining barcha jabhasiga o‘z talablarini qo‘yadi. Zamona zayli bolaga ism berish odatlariga ham ta’sir ko‘rsatadi, davriga xos ismlar zaxirasini shakllantiradi. Biroq bu inson ta’siridan, uning ongli aralashuvidan tamomila tashqari jarayon emas. Jamiyatning ilg‘or ziyoli qatlami bunday milliy masalalarda sergak bo‘lishi, birda nomuvofiq, birda nomunosib ko‘ringan jarayonlarda o‘zini daxldor sezishi lozim.
Yorqinjon Odilov
O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi O‘zbek tili, adabiyoti va folklori instituti bo‘lim mudiri, filologiya fanlari doktori, professor.
