Xorazmlik amaldorlar ishi. Adolat qaror topdimi? – huquq faollari bilan suhbat 

O‘tgan hafta ijtimoiy tarmoqlarning o‘zbek segmentida siyosiysini inobatga olmaganda, eng ko‘p muhokama qilingan mavzulardan biri bu – “Xorazmlik amaldorlar ishi” bo‘ldi.

Kun.uz muxbiri ushbu ish va unda chiqarilgan hukm haqida huquqshunos va inson huquqlari faollari bilan suhbat tashkil qildi.

Suhbat mehmonlari Advokat Razzoq Altiyev, Shvetsiyadagi Markaziy Osiyo inson huquqlari tashkiloti vakili Gulnoz Mamarasulova va Inson huquqlari Ezgulik tashkiloti raisi Abdurahmon Tashanov bo‘ldi.

— 3 noyabr kuni Toshkent shahar sudi jinoyat ishlari bo‘yicha sudlov hay’ati apellyatsiya instansiyasi tomonidan xorazmlik amaldorlar ishida chiqarilgan hukm/ajrim sizda qanday kayfiyat, fikr paydo qildi? Sizningcha, ishning shu nuqtasiga yetganda adolat qaror topdimi?

Razzoq Altiyev:

 — Qonunchilik nuqtai nazaridan qaraydigan bo‘lsak, sud hukmi qonuniy edi. Adolat masalasi esa ancha muhokamali. Sud imkoni mavjud bo‘lgan barcha institutlarni qo‘lladi.

Abdurahmon Tashanov:

— Sud hukmi qonuniydir, lekin ijtimoiy adolatga xizmat qilmasligi mumkin. Shu nuqtai nazardan ijtimoiy adolat ta’minlandi deb o‘ylamayman. Huquqiy me’yorlarga to‘g‘ri kelsa ham, men adolatli deb bilmayman bu jazoni.

Gulnoz Mamarasulova:

— Sud matayeriallari bilan to‘liq tanishib chiqmaganmiz. Shuning uchun qonuniylik masalasiga huquqshunoslar baho beradi. Lekin adolat, inson huquqlari, xalq g‘azabi nuqtai nazaridan kelib chiqadigan bo‘lsak, bu hukm adolatli emas deb hisoblayman. 

— Yuqorida bejiz ish bo‘yicha sizning shaxsiy fikrlaringizni so‘ramadim. Hukm e’lon qilinarkan, tarmoqlarda unga nisbatan bildirilgan ko‘plab izohlarni o‘qib chiqdim va ularning juda katta qismida norozilikni ko‘rish mumkin. Norozilikki, odamlar oddiy insonlarga kelganda ishlagan qonun, jazo, amaldorlarga kelganda ishlamaydi, demoqda.

Endi oliy sud ham aytyaptiki, bizda bundan qattiq jazo berishga imkon yo‘q edi, chunki modda 128, 118 emas. 128 da esa 3 yildan ortiq jazo yo‘q. Bu yerda hamma gap ishni malakalash masalasida bo‘lgan.

Masalan, Toshkent shahar sudi avvalroq ishni Xorazm viloyat prokuraturasiga qayta tergov uchun yuborarkan, ishda 118-modda alomati bor, degandi. Ishning 128-modda bilan malakalanganiga fikringiz qanday?

Razzoq Altiyev:

— Qonunchiligimizda jinsiy erkinlikka qarshi jinoyatlar toifalari bir-biridan ajratib ko‘rsatiladi. Nomusga tegish va voyaga yetmagan shaxs bilan jinsiy aloqa qilish alohida jinoyat tarkibini tashkil etadi va og‘irlik darajasi bir-biridan keskin farq qiladi. Umuman, jinoyatlar kriminalogik va huquqiy jinoyatlarga ajratiladi. Shunday toifa jinoyatlar borki, ular barcha davr va zamonda jinoyat hisoblanadi: nomusga tegish, odam o‘ldirish, o‘g‘irlik, bosqinchilik... Ayrim jinoyatlarni esa ba’zi jamiyatlar jinoyat deb biladi, ba’zilari esa yo‘q. Aynan jinsiy jinoyatlar har qanday davrda va joyda jinoyat hisoblanadi.

Jinsiy erkinlik va jinsiy daxlsizlik xuquqini farqlab olishimiz kerak. Qonun bo‘yicha 16 yoshdan jinsiy erkinlik beriladi shaxsga. Bu degani shaxs jinsiy hayotini o‘z xohishi bilan amalga oshirishi mumkin. 16 yoshgacha bo‘lganlar esa jinsiy daxlsiz hisoblanadi, o‘zi xohlasa ham unga jinsiy yaqinlashib bo‘lmaydi.

118-modda alomatlari bo‘lishi uchun zo‘rlik ishlatish, ojizligidan foydalanish holatlari bo‘lishi kerak.

: — Ish ommaga oshkor bo‘lgan paytda jabrlanuvchi qizlar majbur bo‘lgani, ukasini urgani, qamab qo‘ygani, ovqat bermagani haqida gapirgan. Bular zo‘rlik ishlatish-ku, bunga nima deysiz?

Razzoq Altiyev:

— Bizda aniq ma’lumotlar yo‘q. Lekin siz aytayotgan holatlar bo‘lgan bo‘lsa, so‘zsiz zo‘rlik alomati hisoblanadi. Ruhiy va jismoniy zo‘rlik bunday holat.

Sudda ish yuritishning ma’lum bir bosqichlari bor. Sud tergovi bosqichida sud tergov-surishtiruv o‘tkazish vakolatiga ega bo‘ladi. Qayta ko‘rib chiqish holatida ayblov tergovga qayta yuboriladi, sud aralashmaydi. Bu holatda ham sud o‘zida bor vakolatdan to‘liq foydalangan.

Abdurahmon Tashanov:

— Bugungi kundagi bizning JKning 128-moddasi 2-3-qismlari boshqacharoq ishlaydi, ya’ni o‘zgarish bo‘ldi. Ayni «Xorazm ishi» katta turtki bo‘ldi bu o‘zgarishlarga. Qonunlar jamiyatning hissiyotlarini, talablarini qondira oladigan darajada bo‘lishi kerak. Buning uchun Parlamentda muhokamalar bo‘lishi kerak, deputatlar ishlashi kerak.

Xorazm ishi boshidan noto‘g‘ri olib borilgan edi, hozir ham shunday bo‘ldi. Ish Oliy sud tomonidan Toshkent shahar sudiga o‘tkazildi, bu — yaxshi. Lekin nimaga tergov ishlari oldin ham tergov qilgan Xorazmdagi organlarga o‘tkazildi? Bu yerda xolislik prinsipi buzildi. Bu yerda manfaatlar to‘qnashuviga o‘xshash narsayam bor. Hududiy daxlsizlik nuqtai nazaridan Buxoro yo Qoraqalpog‘iston tergov organlariga bersa bo‘lardi, masalan. Aynan Xorazmning o‘ziga qaytardi. Xorazm prokurori bilan Adliya bo‘limi boshlig‘i birga choyga borgan, bir dasturxondan non yegan. Yuz yuzga, ko‘z ko‘ziga tushgan odamlar ular. Adolatsizlik deb hisoblayotgan narsalarimdan biri shu.

Sudniyam juda bir noiloj ko‘rsatish kerakmas. Vakolat doirasida qo‘ldan kelganini qildik, degan vajlar qildi. Prokuratura, tergov organlariga bog‘lanib qolyapti ekan, chiqsin talab qilib. Butun dunyoda jinoyatni jazolashning, aniqlashning asosiy negizi sudlar, nega endi bizning sudlar tergovga bog‘lanib qolishi kerak? Bu ishning ijtimoiy ahamiyati juda yuqori. Odamlar bekorga jazavaga tushib norozi bo‘layotgani yo‘q. Sud tergovi o‘tkazilsin edi.

Razzoq Altiyev:

— JKning 13-moddasida shunday deyilgan: «Qilmishning jinoiyligi va jazoga sazovorligi ana shu qilmish sodir etilgan vaqtda amalda bo‘lgan qonun bilan belgilanadi». Qonun ortga qaytmaydi. 128-moddada jazolar og‘irlashtirildi, lekin ushbu moddalarni bu ishda qo‘llab bo‘lmaydi.

Voyaga yetmaganlar bilan bog‘liq jinoyatlarda jazo qat’iy bo‘lishi kerak. Muammo faqat moddalarni takomillashtirish yoki og‘irlashtirish bilan yechilmaydi. To‘g‘ri, sud qonuniy me’yordan chetga chiqolmaydi. Lekin bir narsa ham bor. Xorazm voqeasida davlat amaldori bo‘lgani uchun norozilik ko‘p bo‘ldi va shuning ortidan qonunchilikka o‘zgartirish kiritildi. Ammo bu og‘irlashtirilgan jazoga oddiy fuqarolar yengilroq holat uchun ham tushib qolyapti. Masalan, o‘lim holatiga olib kelgan jinoyatlar bilan bog‘liq 70 ta holat ko‘rsatilgan JKda, lekin faqatgina bittasida umrbod qamoq jazosi bor. Ya’ni ijtimoiy adolat masalasi bor. Muammo sud yoki jazoni og‘irlashtirish orqali hal bo‘lmaydi. Tizimni o‘rganish kerak.

Gulnoz Mamarasulova:

— Norozilik keltirib chiqarayotgan sabablardan biri jinoyat qonun ustuvorligini ta’minlashi kerak bo‘lgan shaxslar tomonidan sodir etilgani. Xalqda tizimga nisbatan ishonchsizlik uyg‘otishi mumkin.

Sud hukmi adolatsiz bo‘ldi degan fikr nima uchun bo‘lyapti? Jabrlanuvchi qizlarning ukalariga, o‘ziga tahdid qilib bosim o‘tkazilgan, qo‘rqitilgan, deyilyapti. Bu ham alohida jinoyat. Keyin, qarovchi ayolga og‘irroq jazo berilib, bu ikkalasi yengilroq bo‘lgani masalasi ham ko‘tarilyapti. Umuman, mana shunday sabablar norozilikka, tizimga ishonchsizlikka sabab bo‘lyapti. Endigina voyaga yetayotgan qizlarning hayotini barbod qilyapti, lekin bunday juda yengil jazo berilyapti. Adolatli jazo bo‘ldi deb hisoblamayman.

Abdurahmon Tashanov:

— Qonunchilik doirasida ish bo‘ldi degani adolatli degani emas. Prinsipial qarshi emasman. Deylik, bir ko‘chaga yo‘l chizig‘i noto‘g‘ri chizilgan bo‘lsa, ertaga jabri ko‘riladi. Qonunchilikda ham xuddi shunday. Shu paytgacha shu turdagi jinoyatlar uchun jazo kuchaytirilmagani uchun mana jabrini ko‘rdik, ijtimoiy notenglikka ham olib keldi. Aslan qonunlarimiz noto‘g‘ri edi, tan olish kerak. Birorta huquq organi mutasaddisi chiqib shu paytgacha qonunlar noto‘g‘ri edi, endi to‘g‘rilandi, deb tan olmadi, shunda odamlarning g‘azabi biroz bosilardi. Odamlar — fuqarolar savol berishga doim haqli. Jamoatchilikni nohaq deb bo‘lmaydi shuning uchun.

Suhbatni Ilyos Safarov olib bordi.
Tasvirchi – Mirvohid Mirrahimov,
Montaj ustasi – Abduqodir To‘lqinov.