“Iqtisodiyot, sog‘liqni saqlash, ta’lim va hatto jinoyatchilik holati ham bosh rejaga bog‘liq” – shaharsoz bilan suhbat

Toshkentdagi qurilish, ekologiya hamda transport bilan bog‘liq muammolarni keltirib chiqaradigan asosiy sabablardan biri shaharning hanuzgacha bosh rejasizligi. Bu mening emas, balki ko‘plab ekolog, shaharsozlarning fikri. 

Xo‘sh, o‘zi bosh reja nima uchun shu qadar muhim? Ayni vaqt poytaxtda yechilmay qolayotgan qanday infratuzilmaviy muammolar mavjud? Bu borada nimalar qilish zarur? Mavzu atrofidagi dolzarb masalalarni muhokama qilish uchun Kun.uz shaharsoz Temur Ahmedov bilan suhbatlashdi. 

– Shu kunlarda havo ifloslanishi, ekologiyadagi muammolar tanalarda kuchliroq his qilingani, ko‘zga yaqqol tashlangani uchun uning fonidagi muammolar yaqqol ko‘rinib qoldi. Ya’ni qurilish, transport... Shu jumladan Toshkent shahrining hanuz bosh rejasizligi ham. O‘zi bosh reja nima va u shaharga nima uchun kerak? Shuni tushuntirib bersangiz. 

– Shaharlar tarixiga qarasangiz, ming yoki 2-3 ming yil ilgari bo‘ladimi, bosh reja doim qilingan. Himoya qiladigan devorlari bilan qal’a qurasizmi yoki podshohning saroyini joylashtirasizmi – bularning hammasi oldin reja qilingan. Butun dunyo tarixiga qarasangiz, doim qandaydir reja bo‘lgan, shu asosda ko‘chalar, kim qayerda yashaydi, suv va oziq-ovqat qayerdan keladi – bularning barchasi ham bosh rejada bo‘lgan. 

Hozir shahrimiz juda katta bo‘lib ketdi, aholi 3,5 mln nafardan oshdi. Bunday shahar rejasiz rivojlanishga imkoniyati yo‘q, busiz katta zarar ko‘riladi. Har bir bosh reja kamida bir avlod yoki 30 yil keyingi yillarni hisobga olishi kerak. Ya’ni hozirgi yashab kelayotgan yoshlar ulg‘ayib, oila qurishi, ularning farzandlari qayerga maktabga borishi, maktabni bitirishi, keyin ishga borishi – shularning hammasini o‘ylab qarash kerak. Umuman olganda, kamida bir avlodning shaharda qanday yashashi rejada aks etishi lozim. Yaxshi bino qurilganda ham kamida 100 yillik holati o‘ylab quriladi. Ya’ni bu bino keyingi 3 avlodning talablarini bajara oladigan bo‘lishi kerak. 

O‘zbekistonda so‘nggi 20-30 yilda qancha o‘sish va o‘zgarish bo‘ldi. Keyingi 30 yilda texnologiya, transport kabi sohalarda qancha o‘zgarishlar bo‘ladi? Bir o‘ylab qaraganda, buni oldindan bilish qiyin. Lekin shahar odamlar uchun sharoit yaratishi kerak. Keyingi avlod vakillari qanday yashashi, farzandini qanday qilib maktabga olib borishi, transport bo‘lsa, u qanday rivojlanadi, shu kabi jihatlar oldindan o‘ylab chiqilishi kerak. 

Toshkentda 1966-yillarda yer qimirlashi bo‘lganidan keyin shu ishlarning amalga oshishi boshlangandi. O‘sha vaqtlarda ataylab bo‘sh yerlar qoldirilgandi. Hozir ko‘p qurilishlar ataylab qoldirilgan yerlarda bo‘lgan. “Shu yerda aholi soni oshadi, biz qo‘shimcha binolar quramiz shu vaqtda, qo‘shimcha maktab quriladi”, deb qoldirilgandi. Bosh reja bo‘lmagani uchun maktab o‘rinlari uchun qoldirilgan bo‘sh yerlarga ko‘p qavatli uylar qurilgan. Shuning uchun ham hozirda maktablar yetmayapti. Iqtisodiyot, sog‘liq, xavfsizlik, avtohalokatlar va hatto jinoyatlar [ning ko‘payishi ham] bosh rejaga bog‘liq. 

Men ko‘p yillar davomida sotsiologiyani o‘qiganman. Shahar noto‘g‘ri qurilib, dizayni xato ketgan bo‘lsa, bu keyingi avlodda jinoyatchilikning ortishiga sabab bo‘lishi mumkin. Masalan, yangi yashash uchun mikrotuman, uning ichida binolar qurildi deylik. Lekin maktab qurilmadi, bolalar o‘qish uchun boshqa joyga borishi kerak. Bu yerga kelganda, yosh bolalarning band bo‘lishi uchun qiladigan ishi yo‘q. Qayergadir borolmaydi, o‘yin o‘ynash uchun markazlarda yetarli joy bo‘lmasa, bolalar guruh bo‘lib liqillab yuraveradi. 

Masalan, ilgari mahallalarda odamlar bir-biriga, qo‘shnining bolasiga qarab turardi. Yangi qo‘shnilar bir-birini tanimaydi, qaysidir bola kimniki ekani ham noma’lum. Endi bola o‘zi xohlagan ishini qilaveradi. Mana shu vaziyatda noqonuniy yoki qonun chegarasida bo‘lgan harakatlar ko‘payadi, chunki nazorat yo‘q. Bu militsiya bilan, bunda jamoatchilik nazorati yo‘qligi bilan bog‘liq. Yoshlarning qiladigan ishi bo‘lmasa, band bo‘lmasa, sekin-sekin mana shunday ishlarga urilib ketadi. Bu [bosh rejasizlik jinoyatchilikka] darrov olib bormaydi, yillar davomida yuzaga keladi. Dunyo tajribasida shunday. Hozirgi kichkina bolalar 14-15 yoshga yetgan vaqtida muammolar chiqishi mumkin. Keyin ularni tuzatish esa muammoli bo‘ladi. 

– Demak, hozir biz ko‘rayotgan oqibatlar ancha yil ilgari qilinmagan ishlar sabab yuzaga kelmoqda. Tushunarli. Temur aka, o‘zi bosh rejada nimalar aks etadi? Shu haqida gapirib berolasizmi? 

– Bosh rejani o‘zi “shahar rivojlanishining rejasi” deb atashadi. Chunki u yerda ko‘zlanadigan maqsad shaharning keyingi 30 yilda qanday rivojlanishi bilan bog‘liq. Qayerga, qaysi yo‘nalishlar quriladi, qayerda qurilmaydi, qayerlarda tarixiy joylar saqlanib qoladi, odamlarning ishga, do‘konga, maktab, shifoxonaga borishi – bularning hammasi o‘ylab chiqiladi. Umuman olganda buni odamlarning mobillik tizimi deyish kerak. Chunki shaharda avtomobilni emas, odamlarni A nuqtadan B nuqtaga yetkazish ustuvor bo‘lishi lozim. Ya’ni aholi manziliga mashinada, jamoat transportida yoki yayov borishi mumkin. 

Masalan, bosh reja oziq-ovqat xavfsizligi bilan ham bog‘liq. Shaharda azaldan muammo bo‘lgan jihat bu – oziq-ovqat bilan ta’minlash. Sizda 3,5 mln nafar aholi bo‘lsa, har kuni qancha non, un, shakar kerak bo‘ladi. Bularni qayerdandir olib kelish kerak, buning uchun esa butun tizim ishlashi kerak. Ya’ni shahar atrofida odatda dehqonlarning yerlari bo‘lgan, oziq-ovqatning bir qismi o‘sha yerlardan, qolgani esa uzoqroqdan kelgan. Buning hammasini bosh rejada o‘ylash kerak. 

Biror hududda biz mikrorayon qursak, shu yerda yashovchilar oziq-ovqatni qayerdan oladi, sifatli mahsulotlar keladimi? “Food desert” degan termin bor, “oziq-ovqat cho‘li” deb tarjima qilinadi. Ya’ni shakar ko‘p qo‘shilgan, qayta ishlangan mahsulotlar bor. Uning kaloriyasi, shakari ko‘p bo‘ladi, lekin vitaminlari kamroq bo‘ladi. Yaxshi vitamin olish uchun qayergadir borish kerak. Mana shunday qayta ishlangan oziq-ovqat mahsulotlari salomatlik uchun juda zarar, bu bora-bora muammo yaratadi. Bosh rejada mana shu kabi barcha jihatlar o‘ylab chiqiladi. Suv, daraxtlar, yashil hududlar, hayvonot olami, hasharotlar... Bularning hammasi balansda bo‘lishi kerak. 

– Bu yil 170 ta, kelasi yili kamida 300 ta shahar va shaharchaning bosh rejasini ishlab chiqish vazifasi qo‘yildi. Lekin bu borada shaharlarning nomi tilga olinmadi. Deylik, Toshkent shahrining bosh rejasi ishlab chiqilsa, hozirgi infratuzilmaviy muammolarimiz hal bo‘lib qoladimi? Jarayonda bosqichlar qanday ketishi kerak, sizningcha? 

– Bosh rejaning bo‘lishi muammoni yechib bermaydi. Bu xuddi menda ortiqcha vazn bor, rejam bor, lekin uni amalga oshirmasam, ortiqcha kilogrammlar ketmasligiga o‘xshaydi. Bu yerda ham shunday. Bosh reja tuzilganidan keyin jamoat nazorat mexanizmi bo‘lishi kerak. U bajarilyaptimi yoki yo‘q, qilinsa, to‘g‘ri qilinyaptimi yoki yo‘q, nazorat qilib borilishi kerak. Keyin reja moslashuvchan bo‘lishi kerak. Bosh rejada katta o‘zgarishlar fonida yana qayta ko‘rib chiqilishi mumkin bo‘lgan va rejaga o‘zgartirish kirita oladigan mexanizm bo‘lishi lozim. Bizda hozir ekologik va drenaj bilan bog‘liq muammo borligi sabab birinchi ishni shulardan boshlash kerak. 

Intervyuning to‘liq shaklini yuqoridagi video orqali tomosha qilishingiz mumkin.

Dilshoda Shomirzayeva tayyorladi.
Tasvirchi Mirvohid Mirrahimov,
Montaj ustasi Muhiddin Qurbonov.