“Hozir ayni payti” - tahlilchilar Markaziy Osiyoda integratsiyani boshlash zarurati haqida

Markaziy Osiyoda umumiy xavfsizlik va iqtisodiy taraqqiyotga xizmat qiluvchi integratsiya jarayonlarini boshlash uchun tarixiy mas’uliyat – mintaqa markazidagi O‘zbekistonning zimmasida, deydi siyosiy tahlilchilar. Xo‘sh, 90-yillarda boshlanib to‘xtab qolgan jarayonga hozir nima to‘sqinlik qilyapti?

Markaziy Osiyodagi iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy integratsiya jarayonlari va istiqbollari qay holatda ekani haqida Kun.uz'ning “Geosiyosat” dasturida siyosiy tahlilchilar Shuhrat Rasul, Oybek Sirojov va Kamoliddin Rabbimov o‘z fikrlari bilan o‘rtoqlashdi.

— Markaziy Osiyoda integratsiya bilan bog‘liq hozirgi vaziyat qay holatda?

Shuhrat Rasul: — Possovet hududida Boltiqbo‘yi davlatlari Yevropa integratsiyasiga qo‘shildi, Kavkazorti davlatlari ham o‘z yo‘lini topdi yoki izlanishda. Markaziy Osiyo uchun esa Rossiya tomonidan Yevrosiyo iqtisodiy ittifoqi, Xitoy tomonidan Shanhay hamkorlik tashkiloti taklif etilyapti. Uchinchi variant esa Markaziy Osiyo davlatlarining o‘zining birlashuvi.

Bular ichida eng zaifi – YeOII,bunki bu imperiyachilik loyihasi. Rossiya xaspo‘shlab chiroyli ko‘rsatmoqchi bo‘ldi, lekin oxirgi vaqtlarda haqiqiy yuzi ko‘rinib qolyapti. 2017 yilda Nursulton Nazarboyev bu loyihani chuqurlashtirish, xususan yagona pul birligi va yagona institutlar joriy etishga degandi. Aynan o‘sha yili prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev MO bo‘yicha maslahat formatini ochgandi. Hozirga qadar jami 5 ta maslahatlashuv uchrashuvlari bo‘lib o‘tdi.

Oybek Sirojov: — O‘zi MOda integratsiya bormi, degan masalani qo‘yish kerak oldin. Menimcha, MOda integratsiya yo‘q, integratsiyadan oldingi jarayonlar bor, ya’ni ko‘p tomonlama hamkorlikning rivojlanishi bosqichidamiz.

Mintaqaviy integratsiyaning muhim mezoni – manfaatlar tengligi, kuchlar muvozanati, o‘zaro ishonch masalasi ustuvorlik kasb etishi. Yuqorida aytilgan loyihalardan birida Rossiya manfaati, birida Xitoy manfaati ustuvor va bular MO integratsiyasi uchun platforma bo‘lolmaydi.

Hozirda MO maslahatlashuv uchrashuvlari – bugun mintaqa davlatlarini birlashtirgan yagona siyosiy format. MO integratsiyasiga intilish 90-yillarda boshlangandi, Markaziy Osiyo Iqtisodiy Hamjamiyati, Markaziy Osiyo Hamkorligi Tashkiloti kabilar bo‘lgandi. Bularning hammasi Rossiya aralashuvi bilan integratsion ahamiyatini yo‘qotib boryapti.

Ko‘pchilik ekspertlar MO integratsiyasiga to‘siqlardan biri mintaqada “katta og‘a” vujudga kelishidan xavotir omili deydi. Shu muammolarni hal etishda MO maslahatlashuv kengashi ideal institut bo‘loladi.

— Bo‘lib o‘tgan 5 ta maslahatlashuv kengashi yetarli emasmi?

Oybek Sirojov: — Albatta, bu kengash endi yangi darajaga chiqishi kerak. Masalan, YeI integratsiyasini misol qilib olsak, davlatlar ustidan yuqori turuvchi mintaqaviy tashkilot bo‘lishi va u ma’lum vakolatlarga ega bo‘lishi kerak. Milliy hukumatlar mintaqaviy tashkilotga ma’lum vakolatlarni berishi kerak bo‘ladi.

MO maslahatlashuv kengashi o‘z missiyasini bajarib kelyapti, lekin uni takomillashtirish uchun turli yondashuvlarni o‘ylash kerak bo‘ladi.

Kamoliddin Rabbimov: — Bir qancha nuqtalar bor. Har qanday integratsiya ma’lum bir darajada o‘z suverenitetidan voz kechib, ma’lum qadriyatlar asosida birlashuvni anglatadi. Bugungi kunda MO atrofidagi, ichidagi geosiyosiy kontekst shundayki, integratsiya borasida ehtiyotkorlik kuchli. Davlat koridorlaridagi mulozimlar aytadiki, biz integratsiya uchun tashkilot tuzsak, shu zahoti Rossiya tomonidan qo‘shilish arizasi tushadi va e’tiroz bildirish qiyin bo‘ladi, deyishadi.

Integratsiyaning birinchisi qadriyatlar bo‘ladi: nima uchun birlashish kerak, ichki muammolar nima, tashqi tahdidlar qanday, degan masala. Masalan, YeI birlashuvida ichkaridagi millatchilik, qudratli davlatlar raqobati, fashizm va tashqi dunyodagi totalitar bosim asosiy omillar bo‘lgan. MO davlatlari integratsiya zaruratini yaxshi anglaydi, ya’ni biz birlashishimiz kerak, lekin ayni paytda iqtisodiy, millatchilik, ba’zan davlatlararo nosog‘lom raqobat kabi muammolar bor.

Integratsiyaning asosiy zarurati – tashqi tahdid omili. 100 dan 70 foiz tashqi tahdid omili, deyish mumkin. Agar birlashmasak, qudratli davlatlar bizni yutib yuboradi, mustaqilligimizni yo‘qotamiz, degan tafakkur jamiyatlarda, hokimiyatlarda bor.

Lekin geosiyosiy mustaqillik darajasi respublikalarda farq qiladi. Masalan, Qirg‘iziston tashqi tahdidni Qozog‘iston yoki O‘zbekistondagi darajada anglamaydi, xavotir olmaydi. Rasmiy Bishkek uchun Rossiya yaxshi yo‘nalish bo‘lishi mumkin, Xitoy ham. Lekin rasmiy Toshkent va Ostonadagi tafakkur boshqacharoq.

Bugungi kunda Markaziy Osiyoda integratsiya yo‘q. To‘g‘ri, davlatlar o‘rtasida yaqinlashuv bo‘ldi. 2016 yilda O‘zbekistonda hokimiyat o‘zgargach, munosabatlar yaxshilana boshladi. Ungacha, ayniqsa, 2010 yillarda MO ikkiga bo‘lingandi: bir tomon geosiyosiy jihatdan Rossiya tarafdori, bir taraf G‘arb tarafdori edi. Bugun mintaqada geosiyosiy ziddiyat yo‘q, lekin integratsion jarayon ham deyarli ko‘zga tashlanmayapti.

— Nega hozirgacha jiddiy natijalarga erisholmadik? Vaholanki, mustaqillikni dastlabki yillaridan bu borada sa’y-harakatlar boshlangan edi. MO integratsiyasiga to‘sqinlik qiluvchi qanday omillar bor?

Shuhrat Rasul: — Yuqorida Rossiya integratsion platformaga qo‘shilib oladi, deyildi. Tarixda shunday bo‘lgan ham. Birinchi Markaziy Osiyo Iqtisodiy Hamjamiyati Rossiyasiz, institutsional shakllangan edi. Lekin 90-yillar oxirida bu yangi tashkilotga qo‘shilib ketdi, chunki Rossiya kirib olgan edi. Kelajakda ham shunday xavf bo‘lishi mumkin.

Madaniy birlikdan tashqari, iqtisodiy integratsiya ham bo‘lishi, davlatlar bir-biriga iqtisodiy bog‘lanishi kerak. Masalan, O‘zbekiston go‘sht, sut mahsulotlarini Yevropadan, hatto Braziliyadan oladi. Lekin shu narsalar Qozog‘iston, Qirg‘izistondan chiqsa, ular ham bizdan kuchli bo‘lgan sohamiz bo‘yicha mahsulot olsa, keyin siyosiy integratsiya haqida gapirsa bo‘ladi.

Muammo nimada? Muammo shundaki, ma’lum sohalarda bizdan kuchliroq texnologiyalarga ega qo‘shnimiz yo‘q. Qirg‘iziston, Qozog‘istonda go‘sht ko‘p bo‘lishi mumkin, lekin mehnat unumdorligi past bu sohada. Masalan, bitta Niderlandiya sigiri qancha sut beradi-yu, Qirg‘iziston sigiri qancha sut beradi.

Bir-biriga iqtisodiy bog‘lanib, zaruratlar paydo bo‘lsa, o‘rtada tovar aylanish kuchaysa, shu maqsadga boradi. Qozog‘istonning savdo sheriklari ichida O‘zbekiston bor-yo‘g‘i 5-o‘rinda, chunki biz qozoqlarga bizdan tepada turgan 4 ta davlat taklif qiladigan narsalarni taklif qilolmaymiz. Qirg‘iziston, Tojikiston bilan ham shunday. Albatta, 15 yil oldingi holat bilan solishtirsa, O‘zbekiston va Qozog‘iston o‘rtasidagi savdo aylanmasi 2,5 barobar, O‘zbekiston va Tojikiston o‘rtasidagi savdo aylanmasi esa 10 barobar, Qirg‘iziston bilan esa 7-8 barobar oshdi. Jarayon boshlandi, O‘zbekiston ochildi. Birinchi ma’muriyat bu jarayonlarga ma’lum bir to‘siqlar qo‘ygandi. Shu sabab Tojikiston, Qirg‘iziston bilan savdo aylanmamiz deyarli nol darajada edi. Avval iqtisodiy munosabatlar yaxshilansa, keng integratsiyaga zarurat paydo bo‘ladi.

Oybek Sirojov: — Davlatlar mustaqil bo‘lgach, 90-yillarda asosiy muammosi shu bugungi kunini o‘tkazish bo‘lgan. Integratsiya esa kelajak uchun bo‘ladi. Iqtisodiy muammosi bor davlatda integratsiya uchun mablag‘ ajratish ham ancha murakkab bo‘ladi. Ikkinchi tomondan tashqi kuchlar ta’siri katta rol o‘ynagan: mustaqillikning dastlabki yillarida ko‘p ishlar qilingan integratsiya bo‘yicha, lekin Rossiya ta’sirida so‘ngan bu.

Uchinchi muammo esa Markaziy Osiyo integratsiyasiga nima asos bo‘lishi bo‘yicha aniq to‘xtamga kelinmagan. 90-yillardan buyon integratsiyasiga sabab madaniy, tarixiy birlik ekani aytiladi. Lekin undan keyin-chi? Buning o‘zi kamlik qiladi, bu integratsiyadan davlat, xalq manfaatdor bo‘lishi kerak, shuni anglashi kerak, shu sabab iqtisodiy asos katta rol o‘ynaydi. YeIda birinchi po‘lat-ko‘mir uyushmasi tashkil qilingan edi va bu integratsion jarayon uchun asoslardan biri bo‘ldi, ya’ni iqtisodiyot va siyosat uyg‘unlashtirib borilgan.

Yana bir iqtisodiy sabab bor. MO davlatlari asosan xomashyo yetishtiradi. Bu esa integratsiyaga emas, ko‘proq raqobatga ishlaydi. Agar ishlab chiqarish rivojlangan bo‘lsa, bu integratsiya uchun asos bo‘ladi.

O‘z vaqtida davlat rahbarlarining siyosiy ambitsiyalari ham muhim rol o‘ynagan. Chegaralar minalashtirilgan, masalan. Bu narsadan tashqi kuchlar foydalangan. Ular muammoni o‘zimizning ichimizdan chiqarib, o‘zlari hakamlik qila boshladi, lekin muammoni hal qilmaydi, chunki bundan manfaatdor emas.

— AQSh, Rossiya va Xitoy kabi davlatlarning o‘zaro raqobati MO integratsiyaga qanday ta’sir qilyapti?

Kamoliddin Rabbimov: — Sovuq urushdan keyin dunyoda ko‘p qutblilik uchun kurash ketyapti. Yaqin Sharqdagi, Ukrainadagi urush ham shunga misol va bu tendensiya kuchayaveradi. Shu fonda dunyodagi qudratli davlatlarning MO integratsiyasi bo‘yicha pozitsiyasi har xil bo‘ladi. Masalan, AQSh va YeI MOni alohida sub’yekt sifatida ko‘radi, bu ijobiy holat, chunki kollektiv g‘arb MOning Xitoy tomonidan iqtisodiy, Rossiya tomonidan geosiyosiy yutilishini istamaydi. Bunday tahdid, muammo potensiali yuqori. Chunki Rossiya sovet ittifoqi qulashini 20-asr fojiasi deb biladi. Xitoy manfaati esa Sharqiy Turkiston masalasiga teginilmasligi. Xitoy to‘g‘ridan to‘g‘ri bosib olishni reja qilmasligi mumkin, lekin o‘zi uchun qulay qutb yaratishga intiladi.

MO borasida turfa qarash, ziddiyatli manfaatlar bo‘lishi tabiiy. Asosiy masala mintaqa davlatlarining o‘ziga taqaladi. Biz o‘zimizda potensial yaratib, tashqi kuchlar ta’sirini so‘ndirolsak, marrani olgan bo‘lamiz.

Markaziy Osiyo – geografik jihatdan possovet hududidagi eng katta mintaqa. Hozirda Ukraina va Kavkaz Rossiya ta’siridan chiqqan, Boltiqbo‘yi butkul Yevropaga tortilgan, Belarus esa kichik hudud. Shu tariqa, possovet makonida Rossiyaga qarshi bo‘lmagan, normal munosabatlar saqlab turgan eng katta hudud – Markaziy Osiyo. 2016 yildan beri MO ko‘p vektorli geosiyosat olib boryapti, yagona geosiyosiy yo‘nalish tanlamagan. Bir tomondan unikal holat, lekin boshqa tomondan mintaqa murakkab ahvolda ekanini ham ko‘rsatadi. Ertami-kechmi tanlov qilish yoki strategiya tanlash kerak bo‘ladi. Haliga qadar mintaqaning Xitoy, Rossiya, AQSh geosiyosati bo‘yicha strategiyasi yo‘q.

Shuhrat Rasul: — Uchta integratsion loyiha haqida gapirdik, bittasi imperiya loyihasi. Bu loyiha davlatchilikni yo‘qotishni nazarda tutadi. Yaqinda Medvedev ham Rossiyaning ikkita chegarasi bor, biri rasmiy, biri tarixiy-strategik deb ochiqcha aytdi. Putinning sovet ittifoqi qulashini 20-asr fojiasi deyishi bilan egizak fikr bu ham.

AQSh esa Modagi integratsiya jarayoniga bosh bo‘lolmaydi, geografik tomonni ham hisobga olish kerak. Xitoyning ham MOga o‘z qarashlari bor, Sharqiy Turkiston omili sabab turkiy xalqlar yashovchi MO Xitoy uchun muhim, ya’ni hududiy yaxlitligi masalasi. Xitoyning integratsion loyihasi – “Bir makon – bir yo‘l”, ya’ni Buyuk ipak yo‘lini tiklash, bu orqali Xitoy dengiz yo‘lidan ko‘ra arzonroq kontenintal yo‘lni ochmoqchi.

Oybek Sirojov: — MO integratsiyasidan Rossiya manfaatdor emas, xuddi shunday Xitoy ham manfaatdor emas. Agar “Bir makon – bir yo‘l”da integratsiya ustuvor bo‘lganida Qozog‘iston uchun alohida, Turkmaniston uchun alohida yo‘l qilishga hojat yo‘q edi.

Xitoyning mintaqa davlatlari bilan hamkorligida asosan ikki tomonlama hamkorlikka urg‘u beryapti. Faqat 2023 yildagina C5+1 formati bo‘ldi, bu esa katta ehtimol bilan AQSh va YeIdan namuna olgan holda bo‘lyapti. U yerda ko‘rilgan masalalar ham mintaqa integratsiyasi uchun katta rol o‘ynaydigan narsalar emas.

Mintaqamiz integratsiyasidan manfaatdor tomon – AQSh. Ya’ni mavjud kuchlarni integratsiya orqali tiyib turish manfaatlariga to‘g‘ri keladi. Lekin bunda ham muammo bor. 90-yillar oxirida Afg‘onistonda muammo bo‘lgach, Katta Markaziy Osiyo loyihasi ilgari surilib, Markaziy Osiyoning imkoniyatlari orqali Afg‘oniston muammosini hal qilish taklif etilgan. Lekin loyihani amalga oshirishda kim moliyalashtirishi bo‘yicha jiddiy qadamlar bo‘lmadi. Demak, Markaziy Osiyoda integratsiyani amalga oshirish uchun asosiy tashabbuskor o‘zimiz bo‘lishimiz kerak.

YeI pozitsiyasi ham AQSh pozitsiyasiga yaqin. Dunyoda tartibotni o‘zgartirish uchun jiddiy qadamlar tashlanyapti. Bu fonda ma’lum mintaqalarga investitsiya kiritish masalasi murakkablashadi, shu sabab o‘zimiz bor imkoniyatlarni ishga solib harakat qilishimiz kerak.

Eng muhimi, ishni nimadan boshlash kerak, degan masala. Bizda MO hamkorligini, integratsiyasini rivojlantirish bo‘yicha strategiya yo‘q. Bu strategiya bilan milliy strategiyalar uyg‘unlashishi kerak bo‘ladi. Ishni shundan boshlash kerak deb o‘ylayman.

— Markaziy Osiyo integratsiyasi asosi nima bo‘lishi mumkin? Transport kommunikatsiya tizimimi, xizmat ko‘rsatish yoki energetika resurslarimi?

Kamoliddin Rabbimov: — Milliy davlatlarning tarixiy evolyutsiyasi bor. Bu nuqtai nazardan biz juda ijobiy holatdamiz, 5 ta respublikaning ham ildizi bitta. Markaziy Osiyo birlashuvi uchun tarixiy va o‘zlik bilan bog‘liq platformasi juda mustahkam. 5 ta respublikadagi aholi bitta dinga e’tiqod qiladi, bitta mazhabda, bu ham katta rol o‘ynaydi.

Qolganlari iqtisodiyot, yagona axborot hududi. Asosiysi – siyosiy iroda va intilishlar bo‘lishi. Milliy davlatchilik bilan bog‘liq millatchilik kayfiyatini pasaytirish kerak, buning uchun hokimiyatlar, jamiyatlar ma’lum qadamlar tashlashi lozim.

MOda haligacha yagona axborot hududi, yagona telekanallar yo‘q. Yevropada ham fransuz, ham nemis, italyan kabi tillarda ko‘rsatuvlar olib boriladigan kanallar bor. Shu kabi loyiha Markaziy Osiyoda yo‘q. Haligacha rus tilida muloqot qilamiz bir-birimiz bilan, rus OAVlarini kuzatamiz.

Til masalasi muammo bo‘lmaydi, biz tojik tilini, ular o‘zbek tilini o‘rganadi. Qodiriy ham biz namozda tojik tilida niyat qilardik, deydi. Millatchilik o‘zi yangi fenomen Markaziy Osiyo uchun.

Oybek Sirojov: — O‘rta turk tili degan konsepsiya bor, ya’ni turkiy tillar o‘rtasidagi bir til. Shu nuqtai nazardan ham til masalasi asosiy muammo emas integratsiyada. Boshqa masalalarga urg‘u qaratish kerak.

Tarixiy, madaniy poydevor bor. Shu asosida keyingi qalamlarda nimaga e’tibor qaratish kerak, degan masala jiddiy. Iqtisodiy integratsiya asos bo‘loladi. Ya’ni shu integratsiyadan foyda ko‘rishi kerak xalqlar. Keyingi vaqtlardagi yutuqlarimizdan biri o‘zaro ishonch kuchaygani. Ko‘pchilik integratsiya muhimligini anglab yetyapti, jamiyatlarda birlashish kerak degan fikr bor.

Nima asos bo‘ladi, deydigan bo‘lsak. Menimcha, suv, transport koridorlari, elektr energiyasi, gaz masalalari bizni birlashtira oladi. Kuchayib borayotgan muammolar bular, mintaqaviy birlikda hal etilsa, integratsiyaga asos bo‘loladi. Transport koridori masalasini ham hamjihatlik obektiga aylantirish mumkin: barchada asosiy maqsad – dengizga chiqish, shu bo‘yicha loyihalarni birlashtirish maqsadga muvofiq.

Shuhrat Rasul: — Gapirilsa, hamma narsa oson ko‘rinadi, lekin bu yo‘l olis. Har bir davlatning o‘z iqtisodiy siyosati bor. Masalan, Qozog‘iston liberal iqtisodiyot yuritadi, O‘zbekiston transformatsiya jarayonida, Tojikistonda esa davlat monopoliyasi hukmron, Turkmaniston undan ham battar. Shunday sharoitda qanday iqtisodiy platformada birlashamiz, degan masala bor.

Muammolar juda ko‘p. Biz ayni iqtisodiy integratsiya qilamiz deganda shu muammolar o‘rtaga chiqadi. Masalan, standartlashtirish, sertifikatlash, bir-biriga to‘g‘ri kelmaydigan qonunlar bor. Umuman, katta iqtisodiy, siyosiy tafovutlar bor. Yo‘l olis, lekin shu yo‘l bor.

Oybek Sirojov: — YeIni olaylik, ular integratsiya boshlaganda biz aytgan muammolar ularda ham bo‘lgan. Lekin shunday vaziyatda shu narsaga erisha oldi. Buning zamirida ilm yotadi. To‘g‘ri, jiddiy muammolarimiz bor, lekin ularni yechsa bo‘ladi.

Eng muhim masala – katta tashqi xavf bor. Shunga qarshi birlashmasak, har birimizga alohida xavf soladi. Bir paytlar 3 ta xonlik Chor Rossiyasi tomonidan shunday bosib olingan edi. Xatolarni takrorlamaslik kerak.

Bizning neft zavodlarimiz uchdan bir quvvatda ishlayapti, adashmasam. Qozog‘iston esa neftni sotyapti, shuni kelishib, bizda qayta ishlash mumkin. Turkmanistonga chegara hududlarida katta gaz zavodlarimiz bor, Turkmaniston esa gazni Xitoyga sotyapti. Tojikistonda katta suv zaxirasi bor, Xitoy o‘sha yerdan ichimlik suvi ishlab chiqarib butun dunyoga sotish loyihasini boshlagan, nega shuni o‘zimiz qilolmaymiz? Mana shunday muammolarga to‘g‘ri yondashsak, hal qilish mumkin.

To‘g‘ri, oson jarayon emas, lekin izlanish, ilmiy tadqiqotlar orqali amalga oshirish mumkin. Mintaqaning oldida boshqa yo‘l ham yo‘q.

— Mintaqada integratsiyani shakllantirish uchun bugun nima qilishimiz kerak?

Kamoliddin Rabbimov: — MO maslahat kengashi tashkilot degani emas. Real strukturaga ega bo‘lgan, qolipga tushgan, institutlashgan mexanizm emas. Tashkilot tuzilmayapti va mintaqa geosiyosiy kutish vaziyatida. Ya’ni Ukraina urushi qanday tugaydi, Rossiyaning keyingi qadamlari qanday bo‘ladi, Tayvan bo‘yicha Xitoy va AQSh konflikti bo‘lsa, oqibatlari qanday bo‘ladi, mintaqa bunga tortilmaydimi, degan masalalar davlatlarni jiddiy o‘ylantiryapti.

Kuzatishlarga ko‘ra, mintaqa integratsion loyihalar borasida jiddiy qadamlar tashlash niyatida emas. Putin 2030 yilgacha hokimiyatda qoladi, 2036 yilgacha ham borishi mumkin. Moskvadagi ekspertlarga quloq solsak, ular dunyoda kuchlar nisbati o‘zgarayotgani, G‘arbda yangi avlod shakllanishi kerakligi, ya’ni AQSh va G‘arb dunyoning qudrati emas degan tafakkurdagi avlod shakllanishi va shu jarayonda hokimiyatda Putin o‘tirishi kerak, degan pozitsiyani aytishyapti.

Shuhrat Rasul: — Markaziy Osiyo davlatlaridagi xalqlar milliy davlatchilik qurish jarayonidagi “o‘spirinlik” davridamiz. Markaziy Osiyoni birlashtirishga eng ko‘p urinayotgan davlat – O‘zbekiston. Rasmiylarimiz ham, ziyolilar va ekspertlarimiz ham shuni aytishyapti. Lekin qo‘shni davlatlardagi ziyolilar muhitiga qarasak, bu narsa uncha sezilmaydi.

O‘zbekistonning joylashuvi, tarixiy mas’uliyatidan kelib chiqqan holda eng ko‘p integratsiya tarafdorimiz. Bu narsa qo‘shnilarimizni qo‘rqitib qo‘ymasligi kerak, baribir bizga imperiya millat sifatida qarash bo‘ladi. Lekin shunga qaramay, integratsiya uchun imkoniyat bor deb o‘ylayman.

Oybek Sirojov: — 90-yillarda integratsiyaga harakat boshlanganida rus matbuoti “bu mintaqada kim lider” degan bahslarni qildi. Hozir ham u yoki bu ko‘rinishda davom etyapti bu narsa. Liderlikka da’vo qilish integratsiya uchun xizmat qilmaydi. Mintaqada “katta og‘a” shakllanishidan qo‘rquv bor. Faqat tashabbuskorlik masalasi muhim bo‘ladi.

Bugungi ayni davr – mintaqada integratsiyani shakllantirish uchun unikal imkoniyat. Global tartibot qayta shakllanishi davrida geosiyosiy kuchlar o‘zi bilan ovora, shuning uchun qulay payt hozir. 2024 yil muhim davr, shu davrda shartnomalar tuzib, o‘zaro kelishuvlarni amalga oshirish kerak, deb o‘ylayman.

Integratsiyani, mas’uliyatni zimmasiga olgan davlat uni bajarishni nazorat qiladigan siyosiy institutga ehtiyoj sezadi. Bilishimcha, MO davlatlari o‘rtasida integratsiya bo‘yicha 400 ortiq kelishuvlar bo‘lgan, lekin natija qanday bo‘lganini mana muhokama qilyapmiz. Markaziy Osiyo maslahat kengashini yangi bosqichga ko‘tarish masalasi – birinchi ustuvor vazifa. Keyingisi esa strategiya bo‘ladi. Strategiyasiz faoliyat umumiy, faqat maslaxatlashuvlardan iborat bo‘lib qoladi.

Kamoliddin Rabbimov: — Ikkita taklif aytish mumkin. Birinchisi Markaziy Osiyoda yagona axborot hududini shakllantirish kerak. Barchamiz Rossiya axborot hududida bo‘lganimiz uchun u yerda nima bo‘layotganini bilamiz, lekin qo‘shni Tojikiston yo Turkmanistonda prezidentlardan boshqa hech kimni tanimaymiz. Unday bo‘lishi kerak emas. Markaziy Osiyoda yagona axborot hududi bo‘lishi uchun 5 ta davlatda vaqt nuqtai nazaridan teng taqsimlangan telekanal(lar) bo‘lishi kerak.

Ikkinchisi. Jamiyatlarning bir-biri bilan begonalashuv darajasi saqlanib qolyapti. Qandaydir platforma, forumlar kerakki, xalqlar, faollar bir-biri bilan ko‘rishib, gaplashib, o‘rtadagi begonalikni yo‘qotishi lozim. Vaqti-vaqti bilan ba’zi voqealar sabab bu begonalashuv darajasi oshyapti. Masalan, ikki yil oldingi Tojikiston va Qirg‘iziston o‘rtasidagi ziddiyat begonalashuvni kuchaytirdi.

Shu narsalarning oldini olish, inersiyaga imkoniyat bermaslik uchun natsionalizm darajasini pasaytirib, integratsiyaga intilishni shu ikki qadamdan boshlash kerak deb o‘ylayman.

NormuhammadAli Abdurahmonov suhbatlashdi.