«Tramp Putindek fikrlamoqda»: liberal jahon tartibi tugadimi?

So‘nggi uch yil davomida AQSh va uning ittifoqchilari Rossiyani xalqaro izolyatsiyaga tushirishga urindi, uni xalqaro huquq va liberal jahon tartibi asoslarini buzganlikda aybladi. Biroq Donald Tramp Moskva bilan munosabatlarni tiklamoqda va Rossiyani tajovuzkor, Ukraina esa agressiya qurboni deb atashdan bosh tortmoqda. BBC xalqaro munosabatlar bo‘yicha mutaxassislardan ayni vaziyat 1990-yillarda shakllangan jahon tizimi tugayotganini anglatishi yoki yo‘qligini so‘rab chiqdi.

 Liberal gegemoniya davri

2023 yil fevral oyida Varshavadagi Qirollik saroyi oldida nutq so‘zlar ekan, AQSh prezidenti Jo Bayden Ukrainadagi urushni «erkinlik uchun buyuk kurash» deb atagandi. U bu qoidalarga asoslangan tartib va faqat kuchga tayanib ishlaydigan tartib o‘rtasida kechayotgan kurash ekanini ta’kidlagandi.

Ukrainaga qarshi keng ko‘lamli bosqinni boshlagan Rossiya nafaqat ko‘plab davlatlar ko‘zida xalqaro huquqni buzdi. U shu bilan birga, AQSh yetakchiligi ostida shakllangan xalqaro tartib qoidalariga ham qarshi chiqdi.

Liberal jahon tartibi (shuningdek, u «qoidalarga asoslangan jahon tartibi» — rules-based order deb ham ataladi) davlatlar o‘rtasidagi munosabatlarni majburiyatlar, prinsiplar va normalarga asoslab shakllangan tizimdir. Uning poydevori xalqaro huquq va xalqaro institutlardan, jumladan, Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT), uning Bosh Assambleyasi va Xavfsizlik Kengashidan iborat.

BMT Nizomi davlatlar o‘rtasidagi asosiy qoidalarni belgilaydi: hududiy yaxlitlik va suverenitetga hurmat, nizolarni tinch yo‘l bilan hal qilish va kuch ishlatishdan voz kechish. Shuningdek, u inson huquqlariga hurmatni ham o‘z ichiga oladi. Bu shartnoma ishtirokchilari BMTga a’zo bo‘lgan 193 davlatdir.

Biroq, liberal jahon tartibi ma’lum bir qadriyatlar to‘plamini ham nazarda tutadi, masalan, erkin savdo va qo‘shimcha institutlar, jumladan, Jahon savdo tashkiloti, Xalqaro valuta jamg‘armasi va Jahon banki.

Shu bilan birga, bu tartib g‘oyaviy asosga ham ega bo‘lib, unga ko‘ra, G‘arb liberal demokratiyasi eng mukammal boshqaruv shakli ekanini nazarda tutadi.

Liberal jahon tartibining eng yuqori cho‘qqisi 1990-yillarga to‘g‘ri keldi. Sovuq urush yakunlanganidan so‘ng, uch qit’adagi o‘nlab davlatlar iqtisodiyotda bozor islohotlarini o‘tkaza boshladi va kamida qog‘ozda demokratik islohotlarni e’lon qildi.

Ularning ko‘pchiligi liberal qadriyatlarga faqatgina so‘zda amal qilardi. Shunga qaramay, ko‘plab rivojlanayotgan mamlakatlar global bozorlarga kirish imkoniyati orqali boyigan edi — yalpi ichki mahsuloti o‘n yil davomida o‘rtacha 9 foizdan o‘sgan Xitoydan tortib Irlandiya, Hindiston, Janubiy Koreya, Argentina, Chili va boshqa davlatlargacha.

Ko‘plab murakkab va qonli nizolar tugashi ham shu davrga to‘g‘ri keldi — Bask ayirmachilari va Ispaniya hukumati o‘rtasidagi yarim asrlik to‘qnashuv, Shimoliy Irlandiyadagi o‘ttiz yillik mojaro, Eritreyaning mustaqilligi uchun olib borilgan o‘ttiz yillik urushi, Livandagi o‘n besh yillik fuqarolik urushi va boshqalar. Ushbu nizolarning ko‘pchiligi bevosita yoki bilvosita sovuq urush davrida AQSh va SSSR o‘rtasidagi qarama-qarshilik bilan bog‘liq edi.

Sovuq urush yakunlanganidan keyin dunyoda faqat bitta barqudrat davlat qoldi — AQSh. Bu esa uni xalqaro mojarolarda vositachi sifatida harakat qilish imkonini berdi. 1990 yildan 2015 yilgacha dunyo bo‘ylab 1100 dan ortiq tinchlik shartnomalari imzolandi.

Xalqaro huquqni buzish holati BMT Bosh Assambleyasining rezolyutsiyasi yoki BMT Xalqaro sudi qarori orqali rasmiy tarzda qayd etilishi mumkin. Shundan so‘ng, BMT Xavfsizlik Kengashi iqtisodiy sanksiyalar joriy qilish yoki hatto harbiy kuch ishlatish haqida qaror qabul qiladi.

Lekin reallikda, sanksiyalar va harbiy intervensiyalar BMT mandatisiz ham qo‘llanadi — bu amaliyotni Rossiya ko‘p yillardan beri tanqid qilib keladi.

2007 yilda Myunxenda o‘tkazilgan Xavfsizlik anjumanida nutq so‘zlagan Rossiya prezidenti Vladimir Putin quyidagilarni bayon etgan edi: «Kuch ishlatishni legitim deb hisoblash mumkin, faqat BMT doirasida va uning qarori asosida. BMT o‘rniga NATO yoki Yevropa Ittifoqini qo‘yish kerak emas».

Biroq 2014 yildan beri Putinning o‘zi BMT sanksiyasisiz kuch ishlatib kelmoqda. G‘arb nuqtayi nazaridan qaraganda, aynan Rossiyaning Ukrainaga qarshi tajovuzi sovuq urush tugaganidan buyon xalqaro tartib-qoidalarning eng dahshatli buzilishi bo‘ldi.

«Liberal jahon tartibining uchta asosiy tamoyili buzildi. Birinchisi — kuch ishlatib hududiy chegaralarni o‘zgartirishga yo‘l qo‘yilmasligi. Ikkinchisi — fuqarolardan iborat tinch aholiga qarshi urush vositasi sifatida kuch ishlatilishi mumkin emasligi. Uchinchisi — yadroviy quroldan foydalanish bilan tahdid qilish mumkin emasligi. Putin esa dastlabki ikkita punktni bajardi va uchinchisi bilan tahdid qildi. Demak, bu haqiqiy inqiroz», — deb tushuntiradi Financial Times nashriga bergan intervyusida Prinston universiteti professori Jon Aykenberri.

G‘arbning ayblovlariga javoban, Rossiya diplomatiyasi liberal jahon tartibini tanqid qilishni o‘zining asosiy mavzusiga aylantirdi. Rossiya tashqi ishlar vaziri Sergey Lavrov fikricha, bunday tartib xalqaro huquq va BMT institutlarini chetga surib, o‘rniga hech qanday shartnomalarda mustahkamlanmagan o‘zboshimcha qoidalarni taklif qilishni anglatadi.

Moskva ko‘pincha 1999 yilda Yugoslaviyaga qilingan havo hujumlari, 2003 yilda Iroqqa qilingan bosqin va 2008 yilda Kosovo mustaqilligi tan olinishi haqida eslatib, buni AQSh va NATO tomonidan BMT Xavfsizlik Kengashi mandatisiz amalga oshirilgan va BMT Nizomi moddalarini buzgan harakatlar, deya baholaydi.

Liberal jahon tartibi uchun eng katta sinovlardan biri – AQShning Isroil va Hamas o‘rtasidagi mojaroga nisbatan pozitsiyasi bo‘ldi. Bayden ma’muriyatining Isroilga harbiy yordam berishini ko‘plab davlatlar keskin tanqid qildi va Vashingtonni o‘n minglab falastinliklar halok bo‘lishiga befarqlikda aybladi.

«Bu mutlaqo ochiq-oydin ikkiyuzlamachilik va ikki tomonlama standartlar, — dedi Washington Post nashriga bergan intervyusida NATO a’zosi bo‘lgan Turkiya parlamenti raisi No‘’mon Qurtulmush. — Agar falastinlik qurbonlar ukrain qurbonlari bilan teng deb hisoblanmasa, bu insoniyat ichida ma’lum bir iyerarxiya yaratishga urinishdir. Bu mutlaqo qabul qilinmaydigan holat».

Liberal jahon tartibining yetakchi nazariyachisi, Prinston universiteti professori Jon Aykenberri tan olishicha, bu tartib «AQShga, Amerika dollariga va Amerika iqtisodiyotiga bog‘langan» bo‘lib, BMT Xavfsizlik Kengashidan ko‘ra NATO va Amerika rahbarlik qiladigan boshqa alyanslarga ko‘proq tayanadi. U bu holatni AQShning «liberal gegemoniyasi» deb ataydi.

Gegemondan revizionistga

Xalqaro munosabatlar tizimini qayta ko‘rib chiqishni xohlovchi davlatlar odatda revizionist davlatlar deb ataladi. Amerikalik siyosatchilar va tahlilchilar bunga misol qilib ko‘pincha Xitoy va Rossiyaning AQSh nufuzini pasaytirishga qaratilgan urinishlarini ko‘rsatib kelishgan.

Donald Trampning birinchi prezidentlik muddati davomida qabul qilingan asosiy tashqi siyosat hujjatlaridan birida AQSh taraqqiyotiga tahdid soluvchi asosiy muammolar qatorida aynan revizionist davlatlar nomlangan.

AQSh Mudofaa vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan Milliy xavfsizlik strategiyasida shunday deyilgan edi:

«Xitoy va Rossiya dunyo tartibini o‘z avtoritar modellariga muvofiq shakllantirishni, iqtisodiyot, diplomatiya va xavfsizlik borasida boshqa davlatlarning qarorlariga veto qo‘yish huquqini qo‘lga kiritishni istaydi».

Biroq Prinston universiteti professori Jon Aykenberrining fikricha, so‘nggi oylarda xalqaro maydondagi eng katta revizionist davlat aynan AQSh bo‘lib qolmoqda. Financial Times nashriga bergan intervyusida olim shunday deydi: «Tramp amalda liberal jahon tartibining deyarli barcha elementlarini qayta ko‘rib chiqishni rejalashtirmoqda. Bu savdo, ittifoqdoshlar bilan munosabatlar, demokratiyalar o‘rtasidagi birdamlik va inson huquqlarini himoya qilish siyosatiga ham taalluqli».

Trampning o‘zi ham «Mening ma’muriyatim avvalgi ma’muriyatning tashqi siyosatdagi muvaffaqiyatsizliklarini va ochig‘ini aytganda, butun o‘tmish tajribalarini qat’iy rad etadi» degan edi.

Kongress va sud hokimiyati yangi ma’muriyatning ayrim radikal tashabbuslarini to‘xtatishi mumkin. Biroq tashqi siyosat masalalari to‘liq prezident vakolatida bo‘lgani uchun Trampning bu yo‘nalishdagi o‘zgarishlariga qarshilik qilish ancha qiyin kechishi mumkin.

2025 yil yanvar oyida AQSh davlat kotibi Marko Rubio liberal jahon tartibi tashqi siyosat o‘rnini bosa oladi deb o‘ylovchilarga tanqidiy hujum qildi. «Bu shunchaki orzular emas edi – bu juda xavfli xomxayol edi», dedi u Senatdagi chiqishida.

Tramp ma’muriyati aynan shu milliy manfaatlar nuqtayi nazaridan Rossiya bilan munosabatlarni yaxshilashga intilishini tushuntirmoqda. «Bu mojaro davom etishi Rossiya uchun yomon, Ukraina uchun yomon va Yevropaga ham zarar yetkazadi. Eng muhimi — u Amerika manfaatlariga ham zid», deb yozgan AQSh vitse-prezidenti Jyey Di Vens.

Yanvar oyidagi inauguratsiya nutqida Tramp AQShni yana dunyodagi eng qudratli davlat maqomiga qaytarishga, Panama kanali ustidagi nazoratni tiklashga va mamlakat hududini kengaytirishga va’da berdi.

Biroq hozircha uning diplomatik inqilobi yangi ma’muriyatning eng ommaga xush kelayotgan siyosati emas. Gallup so‘rovi amerikaliklar Trampning eng ijobiy siyosatini immigratsiya bo‘yicha qarorlar deb hisoblashini, eng kam qo‘llab-quvvatlangan sohalar esa Ukraina urushi va Isroil-Falastin mojarosi bo‘lganini ko‘rsatdi. So‘rov natijalariga ko‘ra, amerikaliklarning 65 foizi Ukrainaga AQShning ittifoqdoshi yoki do‘stona mamlakat sifatida qaraydi, 47 foizi esa Volodimir Zelenskiyga ijobiy munosabatda.

Myunxen kelishuvi yoki Yalta konferensiyasi?

«2025 yil fevral oyiga kelib, aynan AQSh xalqaro qoidalarga asoslangan jahon tartibiga tahdid solmoqda», — deydi Oksford universiteti huzuridagi Rossiya va Yevrosiyo tadqiqotlari markazi ilmiy xodimi Juli Nyuton BBCʼga bergan intervyusida.

U Vashingtonning Ukraina tabiiy resurslariga bo‘lgan huquqlarni talab qilishi, Rossiya bilan munosabatlarni normallashtirishga harakat qilayotgani, Trampning Zelenskiyga qarshi keskin chiqishlari va Yevropadagi o‘ta o‘ng partiyalarni qo‘llab-quvvatlashi xalqaro tartibni buzishga xizmat qilmoqda, deb hisoblaydi.

Rossiyaning Ukrainaga to‘laqonli hujumiga uch yil to‘lgan 24 fevral kuni BMT Bosh Assambleyasi Rossiya tajovuzini qoralash va bosib olingan hududlardan uni chiqarishni talab qilish bo‘yicha rezolyutsiyani muhokama qildi. Biroq AQSh bu hujjatga qarshi ovoz berdi va o‘zining muqobil rezolyutsiyasini taklif qildi. Unda Rossiya va Ukraina o‘rtasidagi nizo tufayli «fojiaviy yo‘qotishlar» haqida umumiy ta’ziya bildirildi, ammo tajovuz va bosib olish haqida gap ketmadi.

Shu bilan birga, Donald Tramp Rossiya prezidenti Vladimir Putin bilan AQSh va Rossiya o‘rtasida iqtisodiy munosabatlarni tiklash masalasini muhokama qilayotganini aytdi.

«Kimgadir bu vaziyat 1938 yildagi Myunxen kelishuvini, kimgadir 1939 yildagi Molotov-Ribbentrop paktini eslatishi mumkin. Biroq Trampning diplomatik inqilobi Helsinki kelishuvlarining tamoyillarini yo‘q qiladi va AQShni o‘z ittifoqchilari ko‘zida raqibga aylantiradi», — deydi Nyuton.

1975 yilda imzolangan Helsinki kelishuvlari AQSh, SSSR va Yevropadagi davlatlar o‘rtasidagi normativ asoslardan biri bo‘lib, unda hududiy yaxlitlik, chegaralar o‘zgarmasligi va boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik kabi prinsiplar belgilangandi.

«Tramp Putin singari — XIX asr imperialistidek fikrlaydi», deydi Jons Hopkins universiteti huzuridagi Henri Kissinjyer Jahon siyosati markazi faxriy professori Sergey Radchenko.

Tarixchi Tramp va Putin o‘rtasidagi muzokaralarni 1945 yilgi Yalta konferensiyasi bilan solishtiradi, u yerda Ikkinchi jahon urushi g‘oliblari — SSSR, AQSh va Buyuk Britaniya Yevropani ta’sir doiralariga ajratish bo‘yicha kelishuvga erishgan edi. Biroq Radchenko bugungi Yevropa o‘sha davrdan farqli ravishda ikkita yadroviy davlatini o‘z ichiga olgan, dunyodagi eng boy mamlakatlar ittifoqi ekanini ta’kidlaydi.

«Yevropaning iqtisodiy qudrati va Rossiyaga ta’sir o‘tkazish uchun zarur iqtisodiy vositalari bor. Tramp Putin bilan nechog‘lik yaqinlashmasin, Yevropa davlatlari va Rossiya o‘rtasidagi munosabatlar bir vaqtning o‘zida normallashishi amrimahol», — dedi Radchenko BBC bilan suhbatda.

Biroq, Atlantic Council Yevrosiyo markazi direktori o‘rinbosari Shelbi Magid hali liberal jahon tartibi tugashi haqida xulosa chiqarishga erta deb hisoblaydi. U AQSh tomonidan kiritilgan barcha sanksiyalar hamon kuchda ekani va Tramp ma’muriyati ularni bekor qilish masalasini Ukrainadagi urush tugashi bilan bog‘lab ko‘rayotganini ta’kidlaydi.

«Ha, biz erta va xavfli normallashuv ehtimolini istisno qilmaymiz, ammo hozircha bu amalga oshgani yo‘q. Oxir-oqibat, xalqaro tartibning kelajagi urush qanday tugashi va tinchlik qanday ta’minlanishiga bog‘liq bo‘ladi, unga qanday yetib borganimiz emas», — dedi Magid.