Tramp, dollar va so‘m: AQSh valutasida pul jamg‘arish endi avvalgidek jozibali emasmi?

AQSh dollarining so‘mga nisbatan kursida uzoq yillardan beri kuzatilgan doimiy o‘sish tendensiyasiga qarama-qarshi holat yuzaga keldi. Rasmiy kurs yil boshidagi 12 904 so‘mdan 22 avgust holatiga 12 413 so‘mgacha pasaydi. Albatta, bu ko‘pchilikni o‘ylantiradi, chunki aksariyat yirik oldi-sotdilar dollarda amalga oshiriladi.

Xo‘sh, Amerika valutasi bilan nimalar sodir bo‘lyapti?

{Yii::t(}

O'tkazib yuborish 6s

O'tkazib yuborish

Tramp va dollar

Bir necha o‘n yildan beri dollar xalqaro tijoratning qoni va Qo‘shma Shtatlar qudrati saqlanib turishida barqaror omil bo‘lib xizmat qilyapti. Murakkab geoiqtisodiy jarayonlar, globallashuv tendensiyasi va bir qutbli dunyo ko‘p qutbliga aylanib borayotgan sharoitda ham, xalqaro savdoda dollar yetakchiligini saqlab qoldi. Ammo Donald Trampning global iqtisodiy tartibni AQSh foydasiga qayta shakllantirishga bo‘lgan urinishlari dollarning zaxira valutasi sifatidagi roliga zarba bera boshladi.

Xususan, tashqi savdoga tariflarning keskin oshirilib, keyin bir qismining bekor qilinishi – Amerika milliy valutasi va g‘aznachilik obligatsiyalarining kuchsizlanishiga sabab bo‘ldi. Natijada dollar indeksi yilning dastlabki olti oyida 10 foizdan ko‘proqqa pasayib, 1973 yildan beri eng yomon ko‘rsatkichni qayd etdi.

Bunday vaziyatda dollarni chetlab o‘tuvchi moliyaviy mahsulotlarga talab oshdi. Jumladan, Osiyodagi boy investorlar AQSh aktivlariga bo‘lgan qaramlikni kamaytirish ustida ishlashyapti. Ularning fikricha, Trampning tariflari mamlakatni juda noturg‘un va oldindan aytib bo‘lmas darajaga olib kelgan.

AQSh moliya vaziri Skot Bessent investorlarni “kuchli dollar” siyosati o‘z kuchida qolayotganiga ishontirishga harakat qilyapti. U qisqa muddatli tebranishlardan xavotir olmaslik kerakligini aytdi. Tramp esa dollar mavqeyiga tahdid qilgan davlatlarga qarshi 100 foizlik tariflar kiritish bilan tahdid qildi.

Dollar o‘rniga muqobil variantlar bormi?

Qo‘shma Shtatlarning geosiyosiy raqiblari – Braziliya, Rossiya, Hindiston, Xitoy va Janubiy Afrika tomonidan asos solingan BRICS guruhi anchadan beri yangi transchegaraviy to‘lov tizimini yaratish ustida ishlab keladi. Ayni paytda AQShning Yevropadagi yaqin ittifoqchilari ham yevroning mavqeyini mustahkamlash imkoniyatini o‘rganib chiqishyapti.

Kornel universiteti professori Esvar Prasadning yozishicha, Tramp olib borayotgan siyosat AQShdagi institutsional tizimni yemiryapti. Aynan shu tizim – dollar hukmronligi, ichki va tashqi investorlarning AQSh valutasi asosidagi moliya tizimiga bo‘lgan ishonchini ta’minlab kelgan eng muhim tayanchlardan biri edi. Bundan tashqari, Tramp AQSh markaziy banki – Federal zaxira mustaqilligiga ham hujum uyushtirdi. U FZTni foiz stavkalarni pasaytirishga majbur qilish bilan birga, tashkilotga o‘zining monetar siyosat va tartibga solishdagi talablari bo‘yicha itoatkor bo‘lgan odamni tayinlash niyatini ham bildirdi.

Markaziy bank mustaqilligiga bunday hujum – uning inflatsiyani nazorat qilish va ishsizlikni pasaytirish kabi asosiy vazifalarni bajarish qobiliyatiga jiddiy putur yetkazishi mumkin. Bu esa dollarning uzoq muddatli ijobiy qiymatiga xorijiy investorlarning ishonchini pasaytiradi.

Prasadning ta’kidlashicha, oxirgi o‘n yilliklarda dunyo moliya tizimida AQSh dollarining yetakchi o‘rni hech qachon bugungidek zaif ko‘rinmagan. Ammo, ayni paytda uni to‘liq almashtira oladigan ishonchli va kuchli alternativ valuta ham mavjud emas. Ya’ni AQSh valutasining ayni paytdagi gegomonligi uning mukammalligidan emas, balki dollarning raqobatchilari yetarli darajada kuchli emasligidandir.

Ayrim iqtisodchilar yevro xalqaro moliya tizimida kattaroq rol o‘ynay boshlashi mumkinligi haqida gapirishyapti. Ammo, Yevroittifoq ichidagi siyosiy va institutsional kelishmovchiliklar, moliya bozorlarida katta hajmdagi yuqori sifatli aktivlar mavjud emasligi yoki ularning likvidligi pastligi bunga imkon bermasligi mumkin.

Xitoy Markaziy banki ham yuanni dollardan qochmoqchi bo‘lganlar uchun alternativ sifatida targ‘ib qilyapti. Biroq Xitoydagi qat’iy kapital nazorati sharoitida moliyaviy aktivlarning erkin oqimi to‘liq ta’minlanmaganligi bu g‘oyaning ommaviy qo‘llab-quvvatlanishiga to‘siq bo‘lyapti.

Markaziy banklar va investorlar hozirgi kunda eng ishonchli aktiv – oltinga sarmoya kiritishyapti. Ammo oltinni saqlash qiyin, shuningdek, dollar kabi savdo yoki moliyaviy bitimlarda foydalanishda qulay emas. Dollar o‘rnini bosishi mumkin bo‘lgan variantlar qatorida Bitcoin va boshqa raqamli aktivlar ham tilga olinadi, ammo hech bir davlat kafolatsiz kriptavalutalarga o‘tishga tayyor emas.

Kuchli dollarning AQSh uchun ahamiyati

Birinchidan, agar dollar o‘zining kuchli mavqeyini yo‘qota boshlasa, AQSh o‘zining past foiz stavkalaridan ayriladi. Chunki chet ellik investorlar dollarda chiqarilgan obligatsiyalarga kamroq mablag‘ tika boshlaydi.

AQSh obligatsiyalarini sotib oladigan ko‘plab yirik investorlar – Yaponiyadan, Xitoydan yoki Yevropadan. Agar dollar zaiflashsa, ular dollarda foyda topsa ham, o‘z valutasiga qayta hisoblaganda daromadi kamayadi. Masalan: yevro kuchaysa, yevropalik investor AQSh obligatsiyasidan 4 foiz foyda olsa-da, valuta kursi tufayli bu daromad 1–2 foizgacha tushib ketishi mumkin.

Natijada, AQSh banklari mablag‘ jalb qilish uchun ko‘proq to‘lov qilishga va ichki kreditlarni ham qimmatroqqa berishga majbur bo‘ladi. Masalan, ipoteka kreditlarining qimmatlashi iqtisodiyotni sekinlashtiradi, chunki bu aholining dam olish, ovqatlanish, kiyim-kechak xarid qilish va boshqa xarajatlarga ajratadigan mablag‘ini kamaytiradi. Ha, zaifroq dollar tashqi savdo balansini yaxshilab, eksportni qo‘llab-quvvatlaydi, ammo importni qimmatlashtiradi. Bu, o‘z navbatida, amerikaliklar oddiy odamlarni kambag‘allashtira boshlaydi.

Eng katta zarbani esa federal hukumat his qilishi mumkin. AQSh yiliga qariyb 2 trillion dollarlik budjet taqchilligini g‘aznachilik obligatsiyalari orqali moliyalashtiradi. Agar investorlar yevro yoki iyenada chiqarilgan aktivlarga ko‘proq e’tibor qaratadigan bo‘lsa, AQShning qarz jalb qilish xarajatlari oshadi. Aslida bu jarayon allaqachon sezilmoqda: 2022 yil boshidan buyon 30 yillik g‘aznachilik obligatsiyalari daromadliligi ikki baravardan ko‘proqqa oshdi va hozirda 4,9 foiz bo‘lib turibdi. Bu esa AQSh yangi qarz olish uchun ham, mavjud qarzlarini qayta moliyalash uchun ham ancha ko‘proq pul to‘lashi kerakligini anglatadi. Shundoq ham AQSh hukumatining qarzlari bo‘yicha yillik foiz to‘lovlari mamlakatning mudofaa xarajatlaridan ham oshib ketdi.

Ikkinchidan, dollarning hukmronlik mavqeyini yo‘qota boshlashi AQShning geosiyosiy qudratiga ham zarba beradi. Valuta zaiflashsa, xorijdagi harbiy bazalarni saqlash ancha qimmatga tushadi. Global tranzaksiyalarda dollarning ulushi kamayishi esa AQSh joriy qiladigan iqtisodiy sanksiyalarning ta’siri va samaradorligini pasaytiradi. Bundan tashqari, terrorchilikni moliyalashtirish yoki pul yuvish kabi noqonuniy faoliyatlarni nazorat qilish qiyinlashadi.

So‘mning dollarga nisbatan barqarorlashuvi

So‘mning dollarga nisbatan muttasil ravishda o‘z qiymatini yo‘qotishi o‘zbekistonliklar uchun o‘zgarmas tendensiyadek bo‘lib qolgan. Masalan, 2020-2024 yillarning dastlabki 9 oyida qadrsizlanish quyidagicha bo‘lgandi:

• 2020 yil – 7,9 foiz;
• 2021 yil – 1,8 foiz;
• 2022 yil – 1,3 foiz;
• 2023 yil – 7,6 foiz;
• 2024 yil – 2,3 foiz.

Joriy yil boshidan 22 avgustgacha bo‘lgan davrda esa so‘m dollarga nisbatan 3,4 foizga mustahkamlandi.

Bunga yuqorida keltirilgan dollarning umumiy qadrsizlanishidan tashqari, quyidagi omillar ham ta’sir qilyapti:

Birinchidan, O‘zbekistonning iqtisodiy ko‘rsatkichlari so‘mning mustahkamlanishiga yordam beryapti. Jumladan, global noaniqliklar fonida oltin narxining keskin o‘sishi kuzatildi. Xususan, yil boshidan beri qimmatbaho metall narxi 27 foizga oshdi. O‘zbekiston esa eng yirik oltin eksportyorlaridan biri hisoblanadi. 2025 yilning dastlabki 6 oyida 18 tonna sof oltin sotuvi amalga oshirildi.

Bundan tashqari, O‘zbekistonning xalqaro zaxira aktivlari tarkibida oltinning o‘rni judayam katta hisoblanadi. Mazkur qimmatbaho metall narxining o‘sib borayotgani fonida O‘zbekiston zaxiralari hajmi yil boshiga nisbatan 7,56 mlrd dollarga oshdi. Bu esa o‘z-o‘zidan Markaziy bankka valuta bozoriga ta’sir qilish uchun ko‘proq imkoniyat yaratadi.

Ikkinchidan, eksportning o‘sishi va tashqi savdoda taqchillikning qisqarish tendensiyasi yuz beryapti. Jumladan, joriy yilning 6 oyida eksport hajmi 16,88 mlrd dollarni tashkil etib, oldingi yilning mos davriga nisbatan 29 foizga ko‘paydi. Oltin eksporti esa 55 foizga o‘sib, qariyb 6,5 mlrd dollarga yetdi. Eksportning bunday yuqori o‘sishi fonida tashqi savdo defitsiti 3,2 mlrd dollargacha qisqardi. Bu esa milliy valuta uchun qulay shart-sharoitlar yaratadi.

Bundan tashqari, yil boshidan beri rubl kursining 21 foizlik mustahkamlanishi yuz berdi. Bu o‘z navbatida O‘zbekistonga pul o‘tkazmalarining o‘sishini tezlashtirdi. Joriy yilning birinchi yarmida pul o‘tkazmalari hajmi 8,2 mlrd dollarni tashkil etib, oldingi yilning mos davriga nisbatan 27 foizga o‘sdi.

So‘m kursining mustahkamlanishi O‘zbekiston iqtisodiyotiga ham ijobiy, ham salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.

Ijobiy jihati – import arzonlashadi. Milliy valutaning mustahkamlanishi import qilinadigan tovarlar va xizmatlarning so‘mdagi narxini pasaytiradi va umumiy inflatsiyani sekinlashtiradi. Shuningdek, davlat qarzining qariyb 90 foizi chet el valutasi, xususan, dollarda jalb qilingan. So‘mning mustahkamlanishi qarzlarga xizmat ko‘rsatish xarajatlarini ham kamaytiradi.

Salbiy jihati – O‘zbekistondan amalga oshiriladigan eksport tovarlarining raqobatdoshligi kamayadi. Kuchsiz so‘m o‘zbek mahsulotini xorijiy xaridorlar uchun arzonlashtiradi, chunki tannarx pasayadi.

Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, dollar xalqaro moliya tizimidagi katta ta’sirini saqlab qolishda davom etyapti. Bugungi kunda AQSh puli barcha valuta ayirboshlash operatsiyalarining qariyb 90 foizida, xalqaro savdoning esa yarmidan ortig‘ida ishlatiladi. Dunyo mamlakatlari markaziy banklarining zaxiralari ham asosan dollarda shakllangan bo‘lib, bu ko‘rsatkich qariyb 60 foizni tashkil etadi. Mana shu omil Vashingtonga yirik budjet taqchilligi bilan yashash va amerikalik iste’molchilarga farovon hayot kechirish imkonini beradi. Bularning barchasi chet ellik investorlarning AQSh aktivlariga bo‘lgan katta qiziqishi hisobiga moliyalashtiriladi. Tramp ma’muriyatining mustaqil institutlar va qonun ustuvorligiga tayanadigan kuchli iqtisodiyotga ziddiyatli signallar berishi esa dollar indeksini pasaytirib yubordi.

Doston Ahrorov tayyorladi.