“Kamsitishgan, keyin kaltaklashgan va oxiri zo‘rlashgan”: tahqirlangan bolalar

“10-sinf qizga maktabida jinsiy zo‘ravonlik bo‘lgan, vaqt o‘tib qiz bunga o‘rganib qolgan. Endi unda xulq-atvor buzilishi bor. Vaqtida e’tibor qilinmagani sabab oradan vaqt o‘tib muammo murakkablashib ketdi. Qiz uzatiladigan, ammo u...”. Psixoterapevt Gavhar Teshaboyeva Kun.uz bilan suhbatda zo‘ravonlikka uchrayotgan bolalar taqdiri, ularga nisbatan ota-onalarning beparvoligi oqibatlari haqida gapirdi.

{Yii::t(}

O'tkazib yuborish 6s

O'tkazib yuborish

Tadqiqotlarga ko‘ra, O‘zbekistonda 1-14 yoshli bolalarning deyarli 2/3 qismi jismoniy yoki ruhiy bosimga duch keladi; yosh bolalarning 1/4 qismi esa maktabda bullingga uchraydi. Har yettinchi o‘quvchi maktabda o‘zini xavfsiz his qilmaydi. Sergelidagi va Bektemirdagi maktablarda yuz bergan voqealar bu faktni isbotlamoqda.

Bulling - bir yoki bir nechta tajovuzkorlar tomonidan shaxsni muntazam, qasddan va dushmanlarcha ta’qib, haqorat qilish, tazyiq o‘tkazish. Bu jismoniy yoki og‘zaki (haqorat, tahdid), ijtimoiy (kamsitish, mish-mishni tarqatish) va kiberbulling (onlayn ta’qib) ko‘rinishida bo‘lishi mumkin.

Psixiatr va psixoterapevt Gavhar Teshaboyeva bolalar hayotida bulling oqibatlari, oramizdagi shunday ayanchli taqdirlar haqida gapirib berdi.

Bola bullingga uchrayotganini qanday bilish mumkin?

“Zo‘ravonlikka uchragan, bulling qurboni bo‘lgan bolalarda qandaydir o‘zgarishlar bo‘lishi tabiiy. Shu o‘zgarishlar 2 hafta ichida bo‘lsa, bu stressga bo‘lgan o‘tkir reaksiya deyiladi. Bunda bola jamiyatga qo‘shilmay qo‘yadi, maktabga borgisi kelmaydi. Yoki sukut saqlaydi, bu psixogen-mutizm deyiladi. Yoki aksincha, o‘zidan ojiz bo‘lgan – hayvonlarga o‘z agressiyasini ko‘rsatadi. Bitta keysda shunaqa bullingga uchragan bola uyiga kelib mushugini sovitkichning muzxonasiga solib qo‘ygan. Ya’ni unga maktabida tazyiq bo‘lgan va u kimga zo‘ravonlik qilishini bilmagan va mushugiga ko‘rsatgan. Bugun oila mushukni qidirgan va 2 kundan keyin muzlatkichdan topishgan. Keyin qarashsa, bolada shunaqa muammo.

Ba’zida ota-ona buni sezmay qolishi mumkin. Oradan o‘sha 2 haftadan uzoqroq vaqt o‘tib ketdi va endi bolada reaktiv depressiya, ya’ni o‘tkir edi, endi surunkaliga o‘tadi. U asta-sekin maktabdagilardan uzoqlasha boshlaydi, o‘zining xonasidan chiqmay qo‘yadi, ota-onasi bilan gaplashmaydi, o‘zlashtirishi pasayib ketadi. Kayfiyati doimiy tushkun yoki qabziyat bo‘lishi ham depressiyaning belgilaridan hisoblanadi. Endi bolaga psixolog yordam bera olmaydi, Bu yog‘iga psixoterapevt yoki psixiatr yordam bera oladi”.

Xo‘sh, bulling qayerdan kelib chiqadi? Axir hech kim zo‘ravon bo‘lib tug‘ilmaydi. Mutaxassisning aytishicha, bullingning asosi oilada. Ota-ona va farzand o‘rtasida bog‘lanish bo‘lmasa, unga yetarli e’tibor berilmasa, bolaning shaxsiyati, yutuqlari bilan qiziqmasa bolada agressiya kelib chiqadi. Natijada u buni boshqalarga nisbatan ko‘rsatishi yoki o‘ziga nisbatan agressiya bilan namoyon etadi.

“Ba’zi bolalar suitsidal fikrlar haqida o‘ylashni boshlaydi. Shuning uchun ham o‘smirlar orasida suitsidlar soni ko‘p. JSST oxirgi ma’lumotlariga ko‘ra, yosh kategoriyasiga ko‘ra, aynan o‘smirlar orasida suitsidlarning ko‘pligi aniqlangan.

Bullingda 3 ta ishtirokchi: agressor, qurbon va kuzatuvchi bor. Tadqiqot o‘tkazilgan va aniqlanganki, mana shu 3 komponentdan bittasi olib tashlansa ham bulling to‘xtaydi. Masalan, Sergelidagi maktabda bo‘lgan holatni ko‘rdik – kuzatuvchi ko‘p. Kuzatuvchilar ko‘p bo‘lganda agressor bolalarda o‘zini ko‘rsatib qo‘yish hissi oshadi.

Biz bolalarimizga bunaqa vaziyatda befarq bo‘lmaslik, agressorni to‘xtatish yoki qurbonga yordam berish kerakligini o‘rgatishimiz kerak. Bu holatda albatta o‘z fikringni bildirgin”, deb.

Bola birinchi tahqirlangan, keyin urishgan uni, oxiri jinsiy zo‘ravonlikka o‘tishgan...

Agar vaqtida bullingning oldi olinmasa u nafaqat ruhiy, balki jinsiy zo‘ravonlikka ham aylanishi mumkin. Ammo ayrim ota-onalarning noto‘g‘ri qarashlari sabab ularning hayoti izdan chiqadi. Masalan, o‘zi kibrga berilgan ota-onaning farzandi ko‘pincha kibrlilar ta’qibiga duch keladi. Ya’ni ular farzandini mensimasligi, bolaga shaxsiy mulk sifatida qarashi bilan qadrsizlantiradi.

“Qizga jinsiy zo‘ravonlik bo‘lgan maktabida, qiz bunga o‘rganib qolgan. Endi unda xulq-atvor buzilishi bor. Qizni davolash uchun onaning ham ruhiy muammolari aytildi. Lekin davolanishga kelmadi ayol. 2 yildan keyin – muammo murakkablashib ketgandan keyin keldi. Qizini uzatishi kerakligini, kuzda to‘y ekanligini aytib bahorda kelyapti. Kibri xalaqit berganini, ayb o‘zida ekanligini tan oldi. Ammo endi kech edi, ya’ni qiz qurbon bo‘lib bo‘ldi. Qurbonlar ba’zida bunga o‘rganib qolishiyam mumkin. Tajovuz qurboni bo‘lgan bolada 2 yo‘l bor: birida o‘zi tajovuzkorga aylanadi, birida qurbon bo‘lishda davom etadi.

Shunday holatdagi o‘g‘il bolani olib kelishgandi – bolaning shaxsiy chegaralari shu darajada buzilib ketganki, gaplashganda shu qadar yaqinlashsam ham o‘z hududini bilmayapti. Gap orasida tog‘asi yuziga bitta urdi – reaksiya yo‘q! Ya’ni o‘zini himoya qilish yo‘q. Bu bola birinchi tahqirlangan, keyin urishgan uni, oxiri jinsiy zo‘ravonlikka o‘tishgan. Qachonki bu bola boshqaga zo‘ravonlik qila boshlagandagina olib kelishyapti.

Ota-onasiga tushuntirildi terapiya olib borish kerakligi va maktabini o‘zgartirish kerakligi aytildi. Ba’zida buyam chora bo‘ladi. Bu yerda ota umuman vaziyatni tushunishni istamadi, to‘g‘ri nufuzli maktab edi. “Yo‘q, bolam shu maktabni tugatishi kerak, biror yechimi bordir? Tanishlarim nima deydi? Falonchining o‘g‘li shu maktabni bitirdi, pistonchiniki bitirdi. Nega mening o‘g‘lim bitirolmas ekan?”. Bolaning keyingi taqdiridan bexabarman.

Biz kattalar bullingga chora ko‘rmas ekanmiz, uyda ko‘rganini yoki o‘qituvchisidan ko‘rganini bola davom ettiraveradi. Qurbonlar ham, agressorlar ham ruhiy nosog‘lom oilalardan kelib chiqadi”.

Muammoning ildizi – oilada

Bullingda muammoning ildizi oilaga borib taqaladi. Ammo uning bo‘y ko‘rsatishi maktabda yuz bergani uchun ko‘pincha bunday holatlarda maktabni aybdor qilishga o‘rganganmiz. Bola agressorga aylanyatimi, demak o‘sha oilada birorta agressor bor: u ota-onasi, bobo-buvisi bo‘lishi mumkin. Bola ulardan olgan agressiyani maktabda o‘zidan kuchsizroq shaxsga nisbatan chiqaradi va oqibatda yuqoridagi holatga o‘xshagan vaziyatlar yuzaga keladi.

Gulmira Toshniyozova, Kun.uz
Tasvirchilar: Ziyaddin Mammatjonov, Nizomjon Toshpo‘latov