Bolalarni ekrandan uzoqlashtirish uchun ijtimoiy tarmoqlarga taqiq: bu qanchalik samara beryapti?

Bugungi dunyoda ota-onalar va o‘qituvchilarning ijtimoiy tarmoqlar haqidagi xavotirlari tabiiy. Bolalar onlayn olamda muloqot, ijodkorlik va shunchaki zavq olish imkoniyatiga ega. Shunga qaramay, bolalar huquqi himoyachilariga ko‘ra, ular xavf-xatarlarga juda tez-tez uchraydi.

“ Tarmoqlarda bolalar duch keladigan xavflarning turi va soni juda ko‘p. Masalan, bolalarni qo‘rqitish, jinsiy ekspluatatsiya, tanasini va tashqi ko‘rinishini haqorat qilish, o‘ziga zarar yetkazish kabi holatlar. Bundan tashqari, tugamas yangiliklar lentasi, sun’iy intellekt chat-botlariga bog‘lanib qolgan nosog‘lom munosabatlar va telefonini qo‘ya olmaydigan o‘smirlar ham ota-ona uchun ancha jiddiy muammo.

So‘nggi yillarda yoshlar ruhiy salomatligiga oid bunday tashvishlar kuchaygani sari, hukumat va ta’lim tizimi onlayn xavflarni kamaytirish yo‘llarini izlamoqda. Ko‘plab maktablarda telefondan foydalanish taqiqlandi. Instagram, TikTok va Snap kabi tarmoqlar o‘smirlar uchun yangi himoya mexanizmlarini joriy qildi. Endi esa Avstraliya o‘smirlar uchun keng qamrovli ijtimoiy tarmoqlarga taqiq joriy etish arafasida turibdi.

Bu taqiqlar haqiqatan ham yordam beradimi? The New York Times texnologiya bo‘limi muxbiri Natasha Singer bu mavzuni tahlil qildi.

Nimalar bo‘lyapti?

Yoshlar muntazam ravishda ijtimoiy tarmoqlarda yomon tajribalarga duch kelayotganini xabar qilishadi.

2021 yilda sobiq Facebook kompaniyasida ishlagan xodimi Mark Tsukerberg hamda boshqa rahbarlarni kompaniya so‘rovnomasi natijalari bilan ogohlantirgan edi. So‘rovnomada qatnashgan 13–15 yoshli o‘smirlarning 20 foizdan ortig‘i o‘tgan hafta davomida Instagramʼda kamsitilganini bildirgan. So‘rovda qatnashgan ko‘plab o‘smirlar hatto «nojo‘ya yaqinlashuvlarga» ham duch kelganini aytgan.

Shundan so‘ng Instagram o‘smirlar uchun himoya choralarini kuchaytirdi. Masalan, o‘smirni kuzatmaydigan (follow qilmaydigan – tahr.) notanish kattalar unga to‘g‘ridan-to‘g‘ri xabar yubora olmaydigan mexanizm joriy qilindi. O‘tgan yili esa platforma 18 yoshgacha bo‘lgan foydalanuvchilarga yuboriladigan shaxsiy xabarlardagi yalang‘och suratlarni avtomatik xira qilib ko‘rsatadigan yangi himoya tizimini ishga tushirdi.

Biroq tadqiqotchilar va hukumat vakillari bu himoya mexanizmlarida ham nuqsonlar borligini aniqlashdi. O‘tgan yili Nyu-Meksiko shtatida uch erkak hibsga olindi. Shtat bosh prokurorining aytishicha, ular ijtimoiy tarmoqlarda bolalarni jinsiy aloqaga jalb qilganlikda gumon qilinmoqda. Bunday pedofillarni qo‘lga tushirish uchun tergovchilar o‘zlarini ijtimoiy tarmoqlarda bola sifatida ko‘rsatib, maxsus soxta akkauntlar yaratgan. Ular esa soxta akkauntlarida bolalar rolini o‘ynagan tergovchilarga yozishgan.

Odamlar qanday munosabat bildirmoqda?

Yuqorida qayd etganimiz kabi, ba’zi qonunchilar va maktablar to‘liq texnologik taqiqlarga o‘tmoqda. Ularning eng keng qamrovlisi Avstraliyada bo‘lib, hukumat ko‘plab bolalarni ijtimoiy tarmoqlardan butunlay uzishga urinmoqda. Dekabrdan boshlab Instagram, TikTok va YouTube kabi platformalarga 16 yoshgacha bo‘lgan avstraliyaliklarga akkaunt ochishning oldini olish uchun «asosli choralar» ko‘rish talab qilinadi.

Sidneydagi jurnalist Viktoriya Kim xabar berishicha, hukumat, shuningdek, milliondan ortiq o‘smirga tegishli mavjud akkauntlarni ham o‘chirib tashlashni xohlamoqda. Avstraliya taqiqi muammoli masalani hal etishi mumkin. Chunki regulyatorlar ijtimoiy tarmoqlar 13 yoshdan kichik bolalarning millionlab akkaunt ochishiga yo‘l qo‘yganini, kompaniyalar esa o‘z yosh cheklovlarini yetarlicha nazorat qilmayotganini ta’kidlamoqda.

Biroq UNICEF’ning Avstraliyadagi vakolatxonasi boshqacha fikrda. «Bu taqiq ijtimoiy tarmoqlarning ijobiy jihatlariga – do‘stlik va muloqot imkoniyatlariga zarar yetkazadi, yoshlarning onlayn muammolarini esa hal etmaydi. Ijtimoiy tarmoqlarda ko‘plab foydali narsalar bor – ta’lim, do‘stlar bilan aloqada bo‘lish,» deyiladi tashkilot bayonotida.

Buyuk Britaniya esa boshqa yo‘ldan bormoqda. Xususan, o‘smirlarni ilovalardan butunlay chiqarib tashlash o‘rniga maxfiylik va vaqtni boshqarish nazoratini kuchaytirmoqda. 2020 yildan buyon Britaniya ijtimoiy tarmoqlar va videoo‘yinlariga foydalanuvchilarni ko‘proq ma’lumot berishga «undovchi texnik usullar»dan foydalanishni taqiqlagan. Shuningdek, 18 yoshgacha bo‘lganlar uchun eng yuqori maxfiylik sozlamalari avtomatik tarzda yoqilishi shart. 2022 yilda Kaliforniya ham shunga o‘xshash qonun qabul qildi, biroq hozircha savdo uyushmalaridan biri bergan da’vo tufayli qonun to‘xtatilgan.

Maktablar ham texnologik chalg‘ituvchi omillarni kamaytirishga harakat qilmoqda. Bugungi kunda dunyo mamlakatlarining 40 foizida o‘quvchilarning telefon ishlatishi taqiqlangan yoki cheklangan. Xuddi shuningdek, AQShning 30 dan ortiq shtatida ham shunday choralar joriy qilingan.

NYT muxbirining yozishicha, bu taqiqlarning samarasi bo‘yicha tadqiqotlar cheklangan. Angliyadagi 30 ta maktabda 1200 dan ortiq o‘quvchi o‘rtasida o‘tkazilgan kichik so‘rov natijasiga ko‘ra, Birmingem universiteti olimlari telefon taqiqlari o‘quvchilarning ruhiy holatini yaxshilamaganini aytgan.

Taqiqlar – xavf ildizlariga yetib bormaydi

Nashrning yozishicha, umumiy texnologik taqiqlar qo‘pol vosita bo‘lishi mumkin. Ular ko‘plab yoshlar uchun ijtimoiy tarmoqlarga kirishni qiyinlashtiradi. Ammo ota-onalarni tashvishga solayotgan asosiy ilova mexanizmlarini o‘zgartirmaydi.

«Ko‘plab mashhur ilovalar foydalanuvchi e’tiborini «ushlab turish»ga mo‘ljallangan kuchli algoritmlardan foydalanadi. Bu foydalanuvchilarni ko‘proq onlayn qolishga majbur qiladi, va bu kompaniyalarga reklama orqali ko‘proq daromad keltiradi. Asosiy sabab bu – platformalarni harakatga keltiradigan moliyaviy manfaat», deydi avstraliyalik tadqiqotchi va Kaliforniya universitetining Texnologiya, Huquq va Siyosat instituti ijrochi direktori Yuliya Pouls.

Uning qo‘shimcha qilishicha, bu manipulyativ amaliyotlarni yaratadi va «qimor yoki nosog‘lom oziq-ovqat kabi zararli sohalar bundan foydalanishi mumkin».

«Qonunchilar muammoning mohiyatini anglamayapti. Avstraliyaning yangi taqiqi kompaniyalarga – ular joylashtirgan reklamalar va reklama daromadlarini e’tiborsiz qoldirishni buyuradi», deydi Pouls.

Agar u haq bo‘lsa, bu texnologik taqiqlar faqat alomatlarni davolayotgandek bo‘ladi. Bu esa bolalar va o‘smirlar uchun onlayn xavflarning ildiz sabablariga esa deyarli ta’sir ko‘rsatmaydi, deya maqola xulosa bergan The New York Times muxbiri Natasha Singer.