Кариб инқирози. 60 йил олдин дунё қандай қилиб ядро уруши ёқасига келиб қолганди?

Иккинчи жаҳон урушидан сўнг халқаро муносабатлар тизимида улкан ўзгаришлар содир бўлди. Давлатлар ўзларининг жаҳон ҳамжамиятидаги мавқейини мустаҳкамлаш учун қуролланиш пойгасига зўр берди. Бу эса икки қутбли халқаро муносабатлар тизими шаклланишига ва бир-бирига қарши бўлган икки иттифоқнинг юзага келишига олиб келди.

Уруш якунида АҚШ томонидан илк атом бомбаси синовдан ўтказилди. Бу эса ўз навбатида СССРнинг ҳам ўз ядровий қуролига эга бўлиш учун зўр бериб ҳаракат қилишига туртки берди. Хусусан, бир неча йиллик уринишлардан сўнг советлар 1949 йилда уни синовдан ўтказди. Шунга қарамасдан давлатлар шу билангина чекланиб қолишмади. Улар доимо ўзларининг ҳарбий потенциалларини такомиллаштиришга ҳаракат қилишди. 1952 йилда АҚШда водород бомбаси яратилди. Кейинроқ СССР ҳам бу қуролга эга бўлди. Эндиликда қуролланишнинг ҳар бир соҳасида рақобат бошланди.

Шу тарзда атом бомбаларини узоқ масофага ташийдиган самолётлар, қитъалараро баллистик ракеталар, атом сувости кемалари ва инсониятни бир неча марта йўқ қилиб юбориши мумкин бўлган оммавий қирғин қуроллари захираси яратилди.

Совуқ уруш инсоният тарихидаги энг таҳликали тинчлик даври бўлди. Доимий қуролланиш улкан сарф-харажатларни талаб этарди. Ядровий қурол давлатлар учун ҳарбий қудратини ошириб, ўз ўрнини мустаҳкамлаши билан бирга, бир-бири билан тўғридан тўғри қуролли тўқнашувлардан сақлаб турувчи фактор вазифасини ҳам ўтаган. Умуман олганда, СССР ва АҚШ ўртасидаги қарама-қаршилик ҳар бир соҳада намоён бўлади. Уларнинг сиёсий ва бошқарув тизими шунингдек мафкуралари ҳам бир-биридан тубдан фарқ қилиб, ўртадаги зиддиятга сабаб бўлувчи омиллардан бири эди.

АҚШ ҳам, СССР ҳам дунёнинг турли қисмларида ҳар томонлама ўз таъсир доирасини кенгайтириш учун ҳаракат қиларди. Бу мақсадда СССР социалистик инқилобларни, АҚШ эса демократия ўрнатилиши йўлидаги инқилобларни қўллаб-қувватларди. Икки қудратли давлат ўртасида муносабатлар кескинлашуви фонида дунёда икки сиёсий блок пайдо бўлди. Шу тариқа, қарийб ярим аср давомида коммунизм ва капиталистик дунё ўртасидаги зиддиятлар халқаро муносабатлар тизимида хал қилувчи ўринни эгаллади. Икки ўртадаги муносабатларнинг ниҳоятда кескинлашуви ва дунёни ядро уруши ёқасига олиб келган воқеалардан бири тарихга “Кариб инқирози” номи билан кирган.

АҚШ – Куба муносабатлари кескинлашуви

Куба Кариб денгизи ҳавзасидаги орол давлат ҳисобланиб, географик жиҳатдан АҚШга жуда яқин жойлашган.

Мамлакат асосан туризм ва шакар экспортидан фойда кўрарди. Фидел Кастро ҳокимиятга келгунга қадар Куба ва АҚШ ўртасида яхши алоқалар йўлга қўйилган бўлиб, Куба иқтисодига АҚШ катта миқдорда инвестициялар йўналтирган ва бу яхшигина даромад олиб келган.

Кубада 1959 йилда америкапараст Батиста ҳукумати ағдарилди ва Фидел Кастро бошлиқ кучлар ҳокимиятни қўлга олади. У ҳукуматга келгач, АҚШга биринчи чет эл сафарини уюштиради. Лекин президент Дуайт Эйзенхаур бандлигини рўкач қилиб, учрашувни рад этади. Бундан ранжиган Кастро мамлакатдаги АҚШ капитали асосида фаолият юритадиган секторларга босим уюштириб, улар фаолиятига барҳам беришга киришади. Оқибатда АҚШ ва Куба муносабатларига путур етади. Куба иқтисодининг катта қисми АҚШга боғлиқ бўлгани сабабли, Қўшма Штатлар бундан усталик билан фойдаланишга ҳаракат қилиб, Кубага нисбатан иқтисодий қамал эълон қилади. Мамлакат иқтисоди катта хавф остида қолади.

1960 йил бошларида АҚШ ҳукумати Кубанинг шакарқамиш плантацияларида иш ташлаш билан сиёсий норозиликни бошлаш ва мухолифатчиларни дастаклаш орқали Кастрога босим ўтказиш режасини ишлаб чиқади ва босимни кучайтиради.

СССР-Куба муносабатларининг яқинлашуви

Юқоридаги омиллар Кубани СССР томон яқинлашиш сиёсатини амалга оширишга ундайди. Фидел Кастро Кубада социализм қурилишини эълон қилди. СССР раҳбарияти Куба инқилобини социализмнинг бутун дунё бўйлаб тарқалиши, дея баҳолайди ва Кубани қўллаб-қувватлай бошлайди.

Собиқ иттифоқ Кубага арзон нархларда нефт маҳсулотлари етказиб бериш ва ундан қиммат нархларда шакар импорт қилишни ўз зиммасига олади. Куба иқтисоди Совет иттифоқининг “беминнат” ёрдами ҳисобидан қайта тиклана бошлайди.

Табиийки, АҚШ шундайгина биқинида социалистик давлатнинг вужудга келишига тоқат қилолмасди. Хусусан, Эйзенхауэр томонидан Куба давлатига нисбатан бир неча марта ҳокимиятни ағдариш учун сунъий инқилобларни ташкиллаштиришга уринишлар бўлади. Лекин барча ҳаракатлар самарасиз якун топади. Бундай омиллар шундоқ ҳам ёмон тус олаётган икки давлат ўртасидаги муносабатлар батамом мураккаблашувига олиб келди.

Ўз давлат суверенитетини мустаҳкамлаш мақсадида Кастро Совет ҳукуматидан бир неча марта ҳарбий техника ва мутахассислар бўйича ёрдам беришини сўраб мурожаат қилади. Бироқ дастлабки пайтларда СССР томонидан бу мурожаатга нисбатан ёрдам кўрсатилмайди. 1961 йилга келиб дунёда содир бўлаётган воқеалар совет ҳукуматини Кубага ҳарбий қурол-аслаҳалар ва ҳатто ядровий ракеталар жойлаштиришга ундай бошлайди.

Куба инқирозининг бошланиши

1961 йил АҚШ Туркия ҳудудига ўзининг 15 та ўрта масофага уча оладиган ракеталарини жойлаштиради. PGM-19 “Юпитер деб номланувчи ракеталар 2400 км радиус бўйлаб ҳаракатланиб, Москва ва бошқа СССРнинг Европа қисмида жойлашган саноат марказларига зарба бериш қудратига эга эди. АҚШ ракеталарининг бундай позицияда ўрнатилгани СССР учун ниҳоятда катта хавф туғдирарди.

Эндиликда совет ҳукумати имкониятларини тенглаштириш, қолаверса АҚШ ракеталарга жавоб тариқасида Куба ҳудудига ўз ракеталарини жойлаштиришга қарор қилади. Куба геосиёсий жойлашуви жиҳатдан АҚШга жуда яқин, Қўшма Штатлар чегараларидан қарийб 145 км узоқликда жойлашган, шунингдек, СССР билан яқин алоқаларни йўлга қўйган социалистик давлат эди. Шу жиҳатдан, собиқ иттифоқ ҳукумати ушбу мамлакатга ракеталарни жойлаштириш орқали қандайдир ядровий паритетга эришиш мумкинлигини тушунарди.

СССР Куба ҳудудига икки турдаги ўртача 2000 км узоқликдаги масофага учувчи P-12 ва 4000 км масофагача учувчи P-14 ракеталарини жойлаштириш ҳақида ўйлай бошлайди. Ўз мақсадини амалга ошириш йўлида Куба билан яширин музокаралар олиб боради. Унга кўра, Кубага СССРнинг ҳарбий техникалари, жумладан, ракеталар, самолётлар, вертолётлар, танклар ва совет қўшинлари олиб кирилишига келишиб олинади.

“Анадир” операцияси

Келишувга эришилгандан сўнг, совет ракета ва ҳарбий техникаларини Кубага очиқчасига олиб кириш қийин эди. Бу ишни амалга ошириш учун яширин режа ишлаб чиқилади ва бу “Анадир операцияси” номи билан тарихга кирган. Унинг доирасида Кубага 44 минг ҳарбий хизматчидан иборат контингент ва 200 тага яқин ядровий қуролли ракеталар етказиб бериш режалаштирилганди.

Бу режани амалга ошириш хавфли бўлгани сабабли ниҳоятда сирли ва эҳтиёткорона равишда иш олиб бориш талаб этиларди. Шунинг учун операция пухта режалаштирилади. Ҳарбий қуроллар кема бортига иссиқ кийимлар дея тавсифланиб жойлаштирилади ва юкнинг қаерга бориши сир тутилади.

Ўта махфий усулда амалга оширилган операциялар билан, 1962 йил 14 октябргача Кубага 40та ракета ва кўплаб бошқа техникалар келтирилади. Шу тариқа, собиқ иттифоқ ўзининг унча катта бўлмаган, аммо юқори даражадаги махсус тайёргарликдан ўтган ҳарбийларидан иборат қўшинни АҚШнинг қоқ биқинига жойлаштиради.

АҚШ Куба устидан мунтазам равишда разведка парвозларини амалга оширади ва МРБ Сан-Кристобал ҳудудида олинган совет баллистик ракеталари суратларини қўлга киритди. 16 октябр куни бу ҳақда Кеннедига хабар беришади. Шу дақиқадан бошлаб Куба ракета инқирози бошланади. АҚШ ҳукуматидагилар СССРнинг огоҳлантиришсиз Кубага ўрта масофада учадиган ракеталарини жойлаштирганидан карахт ҳолатга тушишади. Кеннеди махсус инқироз гуруҳини чақиради, унинг аъзолари дипломатиядан воз кечиб, Кубага тўлиқ миқёсда бостириб кириш ва совет ракета позицияларига зарба бериш чораларини таклиф қилади. Дунё ядровий уруш ёқасига келиб қолганди.

Томонларнинг биргина нотўғри хатти-ҳаракати уруш бошланиб кетишига туртки бўларди. АҚШ раҳбарлари шундоққина биқинида қандай хавф жойлашганини яхши билишарди. Президент Кеннеди ўз талабларини эълон қилиб, Кубага қарши карантин жорий қилади. АҚШнинг 180 та ҳарбий кемасига Кубага йўл олган ҳар қандай самолёт ва кемаларни тўхтатиш буюрилади.

Бутун дунё ҳамжамияти эътибори Куба ракета инқирози томонига жалб қилинди. АҚШ ҳарбийлари томонидан оролни йўқ қилиш, шунингдек Кариб денгизи ҳавзасида жойлашган совет ҳарбий қўшинларини тор-мор қилиш режаси ишлаб чиқила бошланади.

АҚШ ўз чегаралари яқинида жойлашган совет қўшинларига нисбатан жиддий эътироз билдиради. Совет иттифоқи эса Кариб денгизи ҳавзасида жойлашган қўшини ва ядро қуроллари аввало ўзи учун яқин дўст бўлган Куба давлати ҳимояси учун олиб кирилганини таъкидлайди.

1962 йилнинг 24 октябрига келиб совет иттифоқининг мурожаати асосида СССР ва АҚШ ўртасида Кубада ядро қуролини жойлаштириш масаласини ҳал этиш бўйича БМТ Хавфсизлик кенгаши мажлиси чақирилади. Кубага қўшин киритиш учун АҚШ ҳарбий ҳаво кучлари ва денгиз қўшинлари ҳужумга шай ҳолатга келтирилади. Вазият мисли кўрилмаган ёмон тус олиши муқаррар бўлиб турган вазиятда томонлар бир тўхтамга келиш мақсадида мулоқотга киришади.

26 октябр куни Хрушчёв Кеннедига хат ёзади ва унда биринчи марта совет ракеталари жойлаштирилганини очиқ тан олади. Шунингдек, у АҚШ Кубага ҳужум қилмаслик кафолати ва Америка ракеталарини Туркиядан олиб чиқиб кетиш эвазига қурилмалар демонтаж қилинишига ваъда беради.

Шундай бир шароитда, 27 октябр куни совет ҳарбийлари Куба узра учиб кетаётган Американинг У-2 разведка самолётини уриб туширади. Вазият янада таранглашади. Самолёт учувчиси ҳалок бўлади. Ушбу воқеадан сўнг ҳарбий қўмондонлик президент Кеннедига ҳужумга ўтиш ва ёппасига бомбардимон қилиш кераклиги тўғрисида маслаҳат беради. Кастро эса Хрушчёв билан боғланиб, АҚШдан олдинроқ зарба беришга ундайди. Дунё ядро уруши ёқасида турар эди.

Кариб инқирозининг якуни

Вазият ниҳоятда кескинлашган бир пайтда Кеннедининг узоқни кўра биладиган сиёсатчи экани қўл келади. 27 октябрдан 28 октябрга ўтар кечаси АҚШ президентининг укаси Роберт Кеннеди совет элчиси Анатолий Добринин билан учрашади. У АҚШ раҳбарияти Кубага ҳужум қилмаслик кафолатини бериши ва социалистик республикадаги денгиз блокадасини бекор қилишга тайёрлигини айтади. Добринин компартия съездини ўтказаётган Хрушчёв билан дарҳол боғланиб, вазият бўйича хабар етказади. Совет иттифоқи раҳбари ҳам муроса режасини дарҳол маъқуллайди.

СССР шартига кўра, АҚШ совет иттифоқи ва Куба мустақиллигига хавф туғдирмаслиги, Туркияда жойлаштирган “Юпитер” ракеталарини олиб чиқиб кетиши ва ушбу типдаги ракеталарнинг Япония ва Италия ҳудудига жойлаштирилишини тўхтатиши керак эди. Шундагина совет иттифоқи ўзининг Куба ҳудудидаги барча ракеталарини БМТ васийлиги остида олиб чиқиб кетишига ваъда беради.

Икки давлат ўртасида музокаралар натижасида якуний келишувга эришилади. Совет иттифоқи ҳарбий қисмлари Куба ҳудудини тарк этишади. Уч ҳафта ичида БМТ назорати остида СССР Куба ҳудудидан ўзининг барча ракеталарини олиб чиқиб кетади. Бу келишув Куба раҳбари Фидел Кастро билан келишилмаган ҳолда амалга оширилгани сабабли икки давлат ўртасидаги муносабатларга совуқчилик тушади. Бунга жавобан АҚШ ҳам Туркиядан ўзининг барча “Юпитер” ракеталарини олиб чиқиб кетади. 20 ноябр куни Кеннеди Кубанинг денгиз блокадаси бекор қилинганини эълон қилди. КПСС Марказий қўмитасининг пленумида сўзга чиққан Хрушчёв америкаликлар билан эришилган келишувларни Москванинг ғалабаси сифатида тақдим этади.

Кариб инқирозидан сўнг 1963 йил июн ойида Вашингтон ва Москва ўртасида тўғридан тўғри алоқа линиясини ўрнатиш тўғрисидаги келишув имзоланади. Шу тарзда Кремл ва Оқ уй ўртасида бевосита шошилинч алоқа телефони ташкил этилиб, бир-бири билан фикр алмашиниш ва маслаҳатлашиш йўлга қўйилди. Умуман олганда, Кариб инқирозида иштирок этувчи томонлардан ҳеч бири ўзлари кўзлаган мақсадларига эриша олмайди. Томонлар қайсидир даражада сабоқ олганликларига қарамасдан, қуролланиш пойгасини давом эттирди.

Достон Аҳроров