Владимир Ленин: Зулм салтанатининг пайдо бўлиши

Ленин – XX асрдаги энг машҳур сиёсий арбоблардан. Дунёдаги биринчи социалистик давлат асосчисини бу давлат қуламагунча “пролетариат доҳийси” деб келишган. Аслида эса Ленин нафақат СССР, балки бутун дунё тарихида ҳам энг шафқатсиз ҳукмдорлардан биридир. Унинг даврида кўплаб рус зиёлилари мамлакатдан чиқиб кетган, суд тизими оммавий отувга ҳукм қилишга алмаштирилган.

СССР пайтида миллионлаб ўзбек болалари мактабларда “ўқинг аъло, бўлинг доно, деган бизга Ленин бобо” деган шеърларни ўқиб савод чиқарди. Ҳар йили собиқ иттифоқда Ленин туғилган кун оммавий равишда нишонланарди. Унинг номига минглаб шеърлар битилган, уни улуғловчи кинофильмлар ишланган. Аслида эса “пролетариат доҳийси” нафақат СССР, балки бутун дунё тарихида ҳам энг шафқатсиз ҳукмдорлардан бири ҳисобланади.

Владимир Уляновнинг болалиги

Лениннинг асл фамилияси – Улянов. Ленин – унинг тахаллуси. Сиёсатчи 1870 йилда Россиянинг Симбирск шаҳрида туғилган. Отаси – мактаб таълимини назорат қилувчи инспектор, онаси эса ўқитувчи бўлиб ишлаган. Улянов мактабда аъло баҳоларга ўқиган ҳамда тенгдошларидан кучли хотираси, тартиб-интизомли ва қизиқувчанлиги билан ажралиб турган.

Ленин ўсмирлик вақтида унинг акаси Александр подшо ҳукуматига қарши бўлган “Халқ иродаси” ноқонуний ташкилотига аралашгани ва император Александр III'га суиқасд уюштиришни режалаштирган гуруҳ билан тил бириктиргани учун ҳибсга олинади ва осиб ўлдирилади. Бу воқеа 17 ёшли йигитнинг хотирасида чуқур из қолдиради ва дунёқарашини тамом ўзгартириб юборади. Шу вақтдан эътиборан Уляновнинг инқилобий фаолияти ривожлана бошлади.

1887 йилнинг кузида Ленин Қозон университетининг юридик факультетига ўқишга киради, аммо уч ой ичида талабаларнинг ноқонуний йиғилишида қатнашганликда айбланиб, ўқишдан ҳайдалади. У ҳибсга олиниб, Қозондан бобосининг Кокушкино қишлоғидаги уйига сургун қилинади. Бир йилдан сўнг Қозонга қайтишига рухсат беришади, лекин университет Уляновни қайта ўқишга қабул қилмайди. Бекорчи бўлиб қолгач, инқилобий сиёсий адабиётларни ўргана бошлайди. Айниқса, Карл Маркснинг “Капитал” асари унга жуда кучли таъсир ўтказади. Кейинчалик оиласи билан Самарага кўчиб келади ва бу ерда яна қайта юридик факультетга ўқишга киради. Маълум муддат адвокат бўлиб ишлайди.

Владимир Ленин инқилобий фаолиятининг бошланиши

1895 йилда Ленин Европа бўйлаб саёҳат қилади ва Георгий Плеханов (“рус марксизмининг отаси” сифатида танилган), Вилгелм Либкнехт (Германияда социал-демократик партия асосчиларидан бири) ва Пол Лафарг (франциялик социалист сиёсатчи) каби машҳур одамлар билан учрашувлар ўтказади. Ватанига қайтгач, бир гуруҳ ҳамфикрлари билан “Ишчилар синфини озод қилиш учун кураш иттифоқи” деган бирлашма тузади. Автократияга қарши кураш ғоясини фаол равишда тарқата бошлайди.

Бундай хатти-ҳаракатлари учун у яна ҳибсга олинади. Бир йилдан ортиқроқ ҳибсда сақлангач, Енисей губерниясига сургун қилинади. Уч йиллик сургун 1900 йилгача давом этади.

Сургундан қайтгач, Улянов Россия ва Ғарбий Европа бўйлаб тарқалиб кетган рус марксистик гуруҳларини яхлит бир ижтимоий жамиятга бирлаштириш учун “Искра” ва “Заря” номли газеталар чиқаради ва биринчи марта ўз мақолаларида Ленин тахаллусини қўллайди.

Биринчи рус инқилоби

1898 йилда Россиядаги барча социал-демократик гуруҳлар “Россия социал-демократик ишчи партияси” деб аталган партияга бирлашди. 1903 йилдан бошлаб бу партияга раҳбарлик Ленин қўлига ўтди. У большевиклар деб аталган оқимга етакчилик қиларди.

Большевиклар Россияда хусусий мулк мутлақо бўлмайдиган, жамият аъзолари эзувчи ва эзилувчиларга бўлинмайдиган, давлат ҳокимияти асосан ишчилар синфи қўлида бўладиган, барча мулк давлатники ҳисобланадиган жамиятни қурмоқчи эдилар. Бундай жамиятни қуриш учун мавжуд тузумни ишчиларнинг қуролли қўзғолони орқали ағдариб ташлаш ғояси тарғиб этилади.

1905 йилнинг 9 январ куни Россия тарихида биринчи инқилоб бошланди. Бу инқилоб Россия меҳнаткашларининг оғир турмуши Рус–Япон уруши натижасида янада ёмонлашиб кетиши оқибатида юз беради. Инқилоб йилларида: 1905 йилдан 1907 йилгача Ленин Швейцарияда яшайди. 

Инқилоб омадсиз якунланиб, ташкилотчилари қамалгач, партияни тўлиқ бошқара бошлайди. 1907-1917 йилларда у Женева, Париж, Берн, Цюрих каби турли шаҳарларда яшайди.

Феврал инқилоби

Биринчи жаҳон уруши арафасида Россия Европадаги энг йирик империялардан бири эди ва ғалла экспорти бўйича етакчилик қиларди. Бундан ташқари, иқтисодиёт қишлоқ хўжалигига ихтисослашган бўлса-да, мамлакат саноат ўсиши бўйича дунёда бешинчи ўринни эгаллаган. Уруш натижасида вазият кескин ўзгариб кетди. Ижтимоий ҳолат ниҳоятда ёмонлашди.

1917 йилнинг феврал ойида пойтахт Петроградда (ҳозирги Санкт-Петербург) нон ва ун етишмас, икки дона нон олиш учун соатлаб навбат кутишга тўғри келарди. Бундан ташқари, уруш оқибатида кўплаб завод ва фабрикалар ўз фаолиятини тўхтатди. Ишсиз, оч қолган шаҳар аҳолиси совуқ билан аёвсиз кураш олиб борарди. Бу эса одамларда норозилик кайфиятини вужудга келтирди. 19 феврал куни ишсиз, оч қолган одамлар император саройи томон юра бошлади. Бу вақтда император Николай II ўз армиясини кўздан кечириш учун Петрограддан 700 километр узоқликдаги Могилёв шаҳрига борган эди.

Петербургда иш ташлаб ҳукуматга қарши намойишга чиққанлар сони 300 минггача етади. Намойишчиларни полиция тўхтата олмайди. Ҳарбийлар эса халқ йўлини тўсишни, одамларни куч билан тарқатишни хоҳламайди. 1917 йил 28 феврал куни ҳокимият муваққат ҳукумат қўлига ўтади ва Россияда 300 йилдан зиёд ҳукмронлик қилиб келган Романовлар сулоласи тахтдан ағдарилади.

Инқилоб натижасида икки ҳокимиятчилик қарор топди. Биринчиси, буржуа партияси вакилларидан иборат Александр Керенский бошчилигидаги муваққат ҳукумат. Иккинчиси, Петроград шаҳар ишчилари, деҳқонлар ва аскарлар қўлидаги ҳокимият.

Октябр инқилоби

Россияда алғов-далғов бошланган вақтда Ленин Швейцарияда яшарди. 1917 йилнинг 3 апрел куни кечқурун у Петроград шаҳрига етиб келади.

Россияни етти ой муваққат ҳукумат бошқарди. Бу давр мобайнида Ленин бошлиқ большевиклар мамлакат бўйлаб жуда фаол иш олиб боради ва жойларда аҳолига, ишчи ва деҳқонларга ҳукумат ҳанузгача буржуазия қўлида қолаётгани, уни албатта пролетар ишчи ва деҳқонлар эгаллаши кераклигини уқтира бошлашади.

Муваққат буржуа ҳукумати урушни давом эттиришга қарор қилди ва 1917 йил июл ойининг бошида ҳужумга ўтиш ҳақида буйруқ беради. Аммо бу ҳужум оғир мағлубият билан якунланади.

Бундан фойдаланган Ленин Петроград шаҳри аҳолисини оммавий митинг уюштиришга ундаб, урушни давом эттиришга қаршилик билдирди. 1917 йил 4 июлда норозилик намойишлари бошланиб кетади. Унда 500 мингдан ортиқ киши қатнашади. Намойишчилар муваққат ҳукуматнинг истеъфога чиқишини ва ҳокимият советлар қўлига берилишини талаб қилади.

1917 йил 16 октябр куни большевиклар ва уларнинг иттифоқчилари ўз режаси бўйича ҳаракатни бошлайди. 18 октябр куни Петроград гарнизони муваққат ҳукуматга бўйсунмаслигини эълон қилди ва советларни ягона қонуний ҳокимият сифатида тан олади. 24 октябр куни ҳарбийлар Петрограднинг муҳим нуқталари ҳисобланган темирйўл станциялари, кўприклар, банклар, телеграфлар, босмахоналар ва электр станцияларини эгаллаб олди. Шундай қилиб, 1917 йил 25 октябр куни Россияда навбатдаги инқилоб бошланади.

26 октябр куни ишчи, аскар ва деҳқонларнинг мурожаатномаси эълон қилинди. Унда муваққат ҳукумат ағдарилгани, ҳокимият тўлалигича советлар қўлига ўтгани айтилганди. Ленин бошчилигида Халқ Комиссарлари Кенгаши (ХКК) тузилади.

Бошқарувни ўз қўлига олган Ленин махфий тарзда подшоҳ ва унинг оила аъзоларини йўқ қилишга буйруқ беради. Шу тариқа, император Николай II, унинг рафиқаси Александра Феёдоровна ва императорнинг қизлари Олга, Татяна, Мария ҳамда 13 ёшли меросхўр шаҳзода Алексей сарой ертўласига олиб тушилиб, ваҳшийларча отиб ташланади.

Ленин немис жосуси бўлганми?

Турли хил манбаларда Лениннинг немислар билан чуқур алоқалари ҳақида маълумотлар келтирилган. 1917 йил бошларига келганда Германия икки фронтда жанг олиб боришга қийналиб қолади. Император Вилгелм II бошчилигидаги ҳукумат босимни камайтириш учун Россияни Биринчи жаҳон урушидан чиқариш режасини туза бошлайди.

Россияда инқилоб бошланган пайтда Улянов Швейцарияда муҳожирликда яшар эди. 1917 йил апрел ойида у Германия орқали Россияга қайтади. Бу эса унга нисбатан шубҳаларни кўпайтиради. Мамлакатни бошқараётган муваққат ҳукумат уни немис жосуси дея эълон қилади. Бу баёнот ҳозиргача баҳслидир. У немислардан олинган пуллар эвазига дунёдаги биринчи қизил инқилобни ташкиллаштиришда гумонланади. Махфий келишувга кўра, Ленин болшевиклар партиясининг раҳбари сифатида Россияга келиб, ҳокимиятни қўлга олиши ва мамлакатни Биринчи жаҳон урушидан чиқиб кетишини таъминлаши керак бўлгани айтилади.

1918 йил 3 мартда Брест шаҳрида Германия ва Россия ўртасида тинчлик шартномаси имзоланади. Шартноманинг шартлари Россия учун жуда оғир эди. Шартномага кўра, Россия ўз қўшинини тўла демобилизация қилиши, ҳарбий флотини портларга қайтариши лозим бўлган. Шунингдек, Россия Болтиқбўйи, Полша, Финландия ва Украинадан воз кечар эди. Украина ва Финландия мустақил давлатлар деб тан олинади. Кавказдаги Карс, Ардаган ва Батуми Туркияга берилади.

Брест сулҳи 1918 йил 13 ноябрда, Германияда инқилоб бўлганидан кейин шўро ҳукумати томонидан бекор қилинади.

Ленинга уюштирилган суиқасд

1918 йилда Фанни Каплан исмли анархист аёл Ленинга 3 марта ўқ узиб, уни яралайди. Шундан сўнг “пролетариат доҳийси”нинг саломатлиги ёмонлашади ва фаол сиёсатдан аста-секин чекина бошлайди.

Кетма-кет равишда бир неча маротаба инсультни бошидан кечиради ва нутқ ҳамда ҳаракат имкониятларини йўқота бошлайди.

1923 йилда соғлиғидан бутунлай ажралиб, ногиронлар аравачасига ўтириб қолади. 1924 йил 21 январ куни Ленин миясига қон қуйилиши туфайли ўлим топади. Айрим манбаларда унинг ўлимига нейросифилис сабаб бўлгани, вафоти олдидан бутунлай ақлдан озиб, қилган гуноҳлари учун ўз яқинларидан узр сўрагани, тортиб олинган мол-мулкларни халққа қайтариб беришни айтгани келтирилади.

Кейинчалик унинг жасадига балзам сурилади ва Москвадаги Қизил майдонда мақбара қурилиб, унга жойлаштирилади. Ҳалигача Лениннинг мурдаси дафн қилинмаган. Бу масала бир неча бора кўтарилган бўлса-да, уни амалга ошириш турли сабаблар билан бекор қилинган.

Қизил террор ташкилотчиси

Ленин мамлакатда олиб борилган қизил террор сиёсатининг ташаббускори ва асосий ташкилотчиларидан бири эди. У оммавий террорни бошлаб, ўзига бўйсунмаганларни қатл этиш, “ишончсиз” одамларни концлагерларга жўнатишга кўрсатма беради. Давлат ходимларини ўлдириш рағбатлантирилади. Унинг даврида талончилик, босқинчилик авж олади.

Мамлакатда ҳарбий коммунизмни жорий қилинади. Ўртаҳол фуқароларнинг ҳам уй-жойи ва мол-мулклари мусодара қилинади. Йирик мол эгаларининг банклари, завод ва фабрикалари, тегирмонлари, кичик тадбиркорларнинг устахоналаригача олиб қўйилади. 1921-1922 йилларда Ленин ташаббуси билан аҳолидан озиқ-овқатларнинг олиб қўйилиши натижасида беш миллиондан ошиқ одам очликдан ўлиб кетади.

СССР қулаганидан кейин Ленин олиб борган сиёсат таҳлилий ва танқидий равишда ўрганилади. Айрим тарихчилар уни “русофобиянинг асосчиси” деб ҳам таърифлаган. Хусусан, Игор Бунич ўзининг “Партиянинг олтинлари” китобида Уляновнинг бир иборасини келтириб ўтган: “Россияга тупурганман, чунки мен большевикман”. У ҳукмронлик қилган вақтда кўплаб рус зиёлилари мамлакатдан чиқиб кетади. Суд тизими оммавий отувга ҳукм қилишга алмаштирилади. Бунинг оқибатида миллионлаб инсонлар қурбон бўлди.

Марказий Осиёдаги туркий халқларнинг бўлиб юборилиши

Лениннинг раҳбарлиги остида Қизил армия тузилган, СССР деб аталган янги давлат ташкил топган. Айнан шу даврда совет режими томонидан Туркистон халқларининг азалий бирлиги ва яхлитлигини барбод қилиш мақсадида уларни ажратиб ташлаш бошланади.

1920 йилнинг 13 июнида Турккомиссия қарори лойиҳасини шахсан кўриб чиққан Ленин Туркистонни бир неча қисмларга парчалаб ташлашни, уларнинг харитасини тузиш зарурлиги бўйича алоҳида кўрсатма беради. Натижада янги чегаралар сабаб минтақа давлатлари орасида кескинлик пайдо бўлди. Бир миллат ўзиники деб даъво қилувчи ҳудуд бошқасига берилди ва шу орқали улар бир-бирига душман қилиб қўйилди. Ушбу сиёсат ўз мевасини СССР тарқалгандан кейин беришни бошлади. Сиёсий чегаралар халқлар узоқлашувига олиб келди. 

Чегараларнинг табиий сув ҳавзаларини эътиборга олмаган ҳолда бўлиниши ортидан мустақилликдан кейинги даврда сув ресурсларини бошқариш ва тақсимлашда муаммолар пайдо бўлди. Ўзбек, тожик ва қирғиз этник гуруҳлари яшайдиган ҳудудларнинг атайлаб бошқа бир давлат ҳудудига қўшиб юборилиши сунъий конфликтларга сабаб бўлди ва асрлар давомида ака-ука бўлиб яшаган халқлари ўртасида келишмочиликларни келтириб чиқарди.

Хулоса ўрнида айтиш лозимки, СССР даврида Ленин қарашлари мутлақлаштирилиб, унинг фаолияти ва шахсий ҳаёти илоҳийлаштирилди. Унинг фикрларига салгина шубҳа билан қараганлар йўқ қилинди. Бироқ Россиядан хорижга чиқиб кетган зиёлиларнинг кўпчилиги ўша пайтдаёқ унинг “коммунизм қуриш” режаси хомхаёл эканини айтишган. ХХ асрнинг 80 йиллари охири – 90 йиллари бошига келиб Шарқий Европада социализмнинг таназзулга учраши ва СССРнинг парчаланиши оқибатида Ленин назарияси асоссиз экани узил-кесил исботланди. Мустақилликдан кейин, собиқ совет мамлакатларида унинг номи берилган кўчалар ва хиёбонлар қайта номланди, ҳайкаллари эса олиб ташланди. Ленин шахсига сиғиниш тугатилди.