Ўзбекистон аграр сектори: асосий муаммолар, хусусиятлар, ислоҳотлар зарурияти

«Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги давлат томонидан энг кўп бошқариладиган иқтисодиёт тармоқларидан бири ҳисобланади. Катта йирик қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчилари — деҳқонларнинг мулк ҳуқуқи жуда заиф ҳимояланган. Уларнинг фаолиятини тартибга солиш усуллари аслида совет ўтмишидан олинган, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг кўп турлари, ишлаб чиқариш ресурслари ва сектор учун хизматлар ишлаб чиқилмаган. Қишлоқ хўжалиги сектори ислоҳотга муҳтож бўлиб қолмоқда», — дейди иқтисодчи Юлий Юсуповнинг CABAR.asia газетасида чоп этилган мақоласида.

Қишлоқ хўжалиги — Ўзбекистон иқтисодиётининг етакчи тармоқларидан бири. 2018 йилда қишлоқ хўжалигининг Ўзбекистон ялпи ички маҳсулотидаги улуши 28,8 фоизни ташкил қилди (бу ва бошқа жойларда, агар бошқа илова келтирилмаган бўлса, Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотлари).

1-сурат. Ўзбекистон ЯИМнинг тармоқлар бўйича таркиби 2018 йилда.

2018 йилда қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг 53,2 фоизи ўсимлик маҳсулотларини, 46,8 фоиз чорвачилик маҳсулотларини ташкил этди. 2017 йилда қишлоқ хўжалигида 3,7 миллион киши иш билан таъминланди (жами иш билан таъминланганларнинг 27,2 фоизи). Мамлакат аҳолисининг деярли ярми қишлоқ жойларида яшайди (2019 йил 1 январь ҳолатига кўра Ўзбекистонда 33,25 млн. киши, шу жумладан, қишлоқ жойларда 16,45 млн киши (аҳолининг 49,5 фоизи) яшайди).

Шу билан бирга, қишлоқ хўжалиги иқтисодиётнинг энг кўп бошқариладиган тармоқларидан бири ҳисобланади. Катта йирик қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчилари, деҳқонларнинг мулк ҳуқуқи ўта ҳимоясиз, уларнинг фаолиятини тартибга солиш усуллари, де факто совет ўтмишидан олинган, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ва ишлаб чиқариш ресурслари ҳамда сектор учун хизматлар бозори ишлаб чиқилмаган. Қишлоқ хўжалиги сектори ислоҳотга муҳтож бўлиб қолмоқда. Ўзбекистон икки йил давомида тизимли иқтисодий ислоҳотлар курсини аниқлаган бўлсада, қишлоқ хўжалигида деярли ўзгариш йўқ.

Ўзбекистонда қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқарувчиларининг асосий тоифалари

Собиқ совет иттифоқининг бошқа республикалари сингари Ўзбекистон 1980-йиллар охиридан бошлаб бозор иқтисодиётига, шу жумладан қишлоқ хўжалигига ўтишни бошлади. 1989 йилдан буён собиқ қишлоқ ва фермер хўжаликларидан қишлоқ аҳолиси учун қишлоқ хўжалиги ерларининг кўп қисми алоҳида фермер хўжаликларини ташкил этиш учун ажратилди. 1994 йилга келиб барча коллектив ва фермер хўжаликлари кооператив фермер хўжаликларига ёки ширкат хўжаликларига айлантирилди. 2000-йилларнинг бошида ширкат хўжаликлари қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ишлаб чиқаришнинг асосий субъектлари сифатида фермер хўжаликларига алмаштирилди. Шу билан бирга, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг кўпчилиги улар томонидан эмас, балки кичик деҳқон хўжаликлари томонидан ишлаб чиқарилади.

1-жадвал. 2017 йилда қишлоқ хўжалиги ерларининг ер эгалари томонидан тақсимланиши, минг гектар

2018 йилги экин майдонлари, боғлар ва узумзорлар учун ажратилган ерларнинг 85,2 фоизини фермер хўжаликлари ташкил этади (2017 йилдаги маълумотлар). 2018 йилда қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқаришнинг 70,0 фоизи деҳқон хўжаликлари ҳисобига амалга оширилиб, экин майдонлари, боғлар ва узумзорлар учун ажратилган ерларнинг атиги 11,3 фоизини ташкил этади. Вазият совет ўтмишини эслатади, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг катта қисми катта хўжаликларда (коллектив ва фермер хўжаликларида) эмас, балки шахсий ер майдонларида ишлаб чиқарилган.

2-сурат. 2017 йилда деҳқон хўжаликларининг улуши фоиз ҳисобида.

Бироқ деҳқон хўжаликларининг қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг ҳажми бўйича маълумотлари ишончлилиги борасида катта шубҳа бор, чунки маълумотлар социологик тадқиқотлар натижаларидан олинган. Бу кўрсаткичларнинг баъзилари мунтазам равишда сохталаштирилган, масалан, сут соғилиши. Бундан ташқари, пахта ва ғалла давлат томонидан фермер хўжаликларидан арзон нархларда сотиб олишни ҳисобга олиш керак (қуйида батафсилроқ), бу табиий равишда қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг умумий қийматида уларнинг улушига таъсир қилади.

Фермерлар ижарага олган ерлардан фойдаланиш ҳуқуқи жуда чекланган ва яхши ҳимояланмаган:

·       Фермерлар пахта ва буғдой етиштирилиши учун ажратилган ердан (пахта ва ғалла фермер хўжаликлари учун бу ернинг катта қисми) пахта ва ғалла сотиш бўйича режани бажарган ёки бажармаганликларидан қатъи назар бошқа мақсадлар учун фойдаланишлари мумкин эмас.

·       Фермерларнинг ер участкалари осонгина олиб қўйилиши мумкин. Маҳаллий ҳокимият идоралари ташаббуси билан (режалаштирилган мақсадларни бажармаганлик, ердан самарасиз фойдаланиш ёки «ихтиёрий-мажбурий тартибда» ердан фойдаланиш ҳуқуқидан воз кечиш шаклида), ёки Тошкентдан чиққан ташаббус тарзда фермер хўжалигининг «кенгайиши ва ажратилиши» оқибатида.

Натижада фермерлар ўзларини ернинг ҳақиқий эгалари, деб ҳис қилмайдилар ва унинг унумдорлигини оширишга узоқ муддатли инвестицияларни жалб қилишмайди.

Қишлоқ хўжалигида давлат буюртма тизими

Ўзбекистон аграр секторининг асосий хусусияти шундаки, икки қишлоқ хўжалик экинларини (пахта ва буғдой) ишлаб чиқариш асосан давлат эҳтиёжлари учун етиштирилади.

Сўнгги йилларда мажбурий равишда пахта учун ажратилган ерларнинг бир қисми мева ва сабзавот маҳсулотларини ишлаб чиқариш фойдасига қисқарди. Шу билан бирга, 2017 йилда экин майдонлари, боғлар ва токзорлар учун ажратилган барча ерларнинг учдан икки қисмидан кўпини пахта ва буғдой экинлари ташкил этди. 2017 йилда пахта ва буғдой экин ерлари барча экин учун ажратилган ерларнинг (мева боғлари ва узумзорларни ҳисобга олмаганда) 82,2 фоизини ташкил этди.

3-сурат. Экин майдонлари, боғлар ва узумзорлар учун ажратилган қишлоқ хўжалик ерларини тақсимланиши, минг га ва фоиз.

Давлат буюртмасини шакллантириш ва нархлаш тизимининг мавжуд механизмлари фермерларнинг кўпчилигига пахта ва ғалла етиштириш орқали фойда кўришни қийинлаштиради [4]. Мисол учун, 2005-2013 йилларда давлат харидлари ва буғдойнинг ички бозор баҳоси ўртасидаги фарқ. (2-жадвалга қаранг). Бир неча йиллар мобайнида ушбу фарқ 3 мартага ошган.

Бундан ташқари, фермерлар учун мажбурий бўлган экинлар учун ажратилган ер участкалари мавжуд тизимда ернинг тупроқ хусусиятлари ва иқлими, сув мавжудлиги, ходимлар малакаси ва бошқаларни ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқариш тузилмасини оптималлаштиришга имкон бермайди. Кўпинча бошқа ерлар пахта ва буғдой учун ажратилган ерлардан самаралироқ бўлади. Бироқ деҳқон пахта ва буғдой учун ажратилган ерга ўхшаб ишлаб чиқариш тузилмасини оптималлаштиришга қодир эмас, бошқа мақсадларда фойдаланиш эса тақиқланади.

2-жадвал. 2005-2015 йилларда давлат харидлари баҳосининг ва ички бозордаги буғдой нархларининг динамикаси (1 тонна учун минг сўм).

Мисол учун, мамлакатдаги иқлим шароити туфайли нон маҳсулотлари учун мўлжалланган буғдойни етиштириш қийин. Давлат бу муаммоларни мамлакат ва ҳатто ҳар бир минтақанинг тупроқ ва иқлим шароитларига мослаштирилган янги навларини танлашга сарфлаш орқали ҳал қилишга уринмоқда, аммо бу узоқ ва кўп маблағ сарфланадиган жараёндир. Шу билан бирга, кўплаб фермер хўжаликлари дон экинларига нисбатан кўпроқ табиий, тарихий, технологик ва малакали афзалликларга эга бўлган мева-сабзавот маҳсулотларини ишлаб чиқаришга ихтисослашиши анча фойдалироқ бўлар эди.

Яна бир мисол. Чорвачилик маҳсулотлари мажбурий давлат буюртмалари амалиётидан зарар кўради: 1992–1997 йилларда чорва моллари сонининг сезиларли даражада ўсиши билан бир вақтда ем-хашак экиладиган ерларнинг миқдори 3,7 марта камайди.

Пахта ва буғдой учун давлат буюртмаси амалиёти натижасида:

·       кўплаб фермер хўжаликлари ачинарли молиявий аҳволда;

·       фермерлар янги ахборот ва агротехнологиялар, шу жумладан, сув тежашни жорий қилиш учун рағбатлантирувчи ва молиявий ресурсларга эга эмас;

·       фермерларнинг тупроқ унумдорлигини сақлаб қолиш ва яхшилаш учун рағбатлантирувчи ва молиявий ресурслари йўқ (бу мулк ҳуқуқларининг заиф муҳофазаси билан ҳам боғлиқ);

·       қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг умумий салоҳияти потенциалдан паст (мавжуд тизим қиёсий устунликларни ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқариш таркибини оптималлаштиришга имкон бермайди).

Буларнинг барчаси тармоқни ривожлантириш, қишлоқ аҳолиси ва аҳоли фаровонлигини ошириш имкониятларини чеклайди.

Бундан ташқари, мажбурий давлат буйруғи тизими — фермерларнинг ерни ижарага бериш бўйича шартномада кўрсатилган ҳуқуқларини доимий равишда бузишининг асосий сабабидир. Давлат буюртмасини бажариш учун кўпинча ерни йўқотиш ва қайта тақсимлаш амалга оширилади.

Маҳсулот ва ресурс бозори

Расмий маълумотларга кўра, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг асосий турларини (пахтадан ташқари) ишлаб чиқариш йил сайин ортиб бормоқда. Бу айниқса мева ва сабзавот маҳсулотларига тегишли, ишлаб чиқариш билан бирга уни қайта ишлаш ва экспорт қилиш ҳам ўсиб бормоқда. Чорвачилик маҳсулотларини ишлаб чиқаришда ҳам сезиларли ўсиш кузатилмоқда. (Чорвачилик маҳсулотларининг асосий қисми фермер хўжаликларида ишлаб чиқилганини ва уларнинг статистик ҳисоботлари ўзига хос тарзда олиб борилишини ҳисобга олиб, ушбу кўрсаткичлар эҳтиёткорлик билан кўриб чиқилиши керак).

3-жадвал. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг асосий турларини ишлаб чиқариш ҳажми, минг тонна

1992 йилдан кейин буғдой етиштиришнинг сезиларли даражада ўсишига таъсир этган омиллар — бу экин майдонларининг кенгайиши ҳамда бу буғдойнинг ҳосилдорлиги сезиларли даражада ошганидир. Шундай қилиб, 1991–2014 йиллар оралиғида ҳосилдорликнинг қарийб тўрт баробар 12,8 центнер/га’дан 48,6 центнер/гектарга ўсди. Бироқ, буғдойнинг ҳосилдорлиги ва ҳажми сезиларли даражада оширилганга ўхшайди, бунга сабаб статистик ҳисобот усуллари. Фермерлар давлатга буғдойнинг 40 фоизини топширишга мажбурлар, аммо улар бажариши шарт бўлган режалаштирилган вазифалар ҳам мавжуд. Статистик ҳисоб-китобларга кўра, агар давлат буюртмаси фермерлар томонидан етиштирилган ҳосилнинг 40 фоизини ташкил қилса, фермерлар давлат буюртмаси бўйича режадан кўра 2,5 баробар кўпроқ буғдой ўстириши керак. Бошқача айтганда, статистик маълумотларга кўра, фермерлар томонидан буғдой етиштириш ҳажмлари 2,5 га кўпайтирилади. Ҳақиқий ишлаб чиқариш миқдори номаълум.

Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ишлаб чиқариш ва экспорт қилишнинг сезиларли даражада ошишига қарамасдан ҳозирда мавжуд бўлган давлат буюртмалар тизими ва экспортни бошқариш амалиёти қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари учун эркин бозорларни шакллантиришга имкон бермайди.

Пахта бозори эркин эмас, чунки давлат монополист ва фақатгина давлат хом ашёни сотиб олади. Кейин эса пахта экспорт учун ва ички истеъмолчилар учун тақсимланади. Бугунги кунда тажриба сифатида «агросаноат мажмуаси» жорий этилмоқда, унда фермерлар пахтани давлатга эмас, балки тўғридан-тўғри кластердаги қайта ишлаш корхоналарига сотишлари керак бўлади. Аммо бундай модель пахта бозорининг пайдо бўлишини англатмайди, балки «крепостной қарамлик»ни яратади, фақат фермерлар ҳозиргидек давлатга эмас, балки пахтани қайта ишловчи фермерларга тобе бўлади.

Давлат узоқ вақт давомида (эҳтимол, 2019 йил давомида ҳам) мева ва сабзавотларни экспорт қилишни марказдан туриб тартибга солишга ҳаракат қилмоқда. Ўтган йилларда бундай тартибга солишнинг асосий воситалари сифатида қуйидагилар хизмат қилди:

- маҳсулотларни экспорт қилиш учун квоталар ажратиш (Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг ойлик қарорлар),

- давлат савдо компаниялари орқали мажбурий экспорт,

- минимал экспорт нархини белгилаш (маҳсулот сотиш тақиқланган),

- 100 фоиз олдиндан тўлов талаби,

- валюта тушумини кечиктирилгани учун жарима (100 фоиз олдиндан тўлов талабини бартараф этиш мумкин бўлган ҳолларда) ва ҳ.к.

2017-2018 йиллар мобайнида мева ва сабзавотларни экспорт қилиш бўйича маъмурий тўсиқларнинг кўпи йўқ қилинди. Бироқ янги механизм 2019 йилдан бошлаб қандай ишлаши, бу тизим маъмурий аралашувлардан қанчалик озод бўлиши ҳозирча аниқ эмас.

Мақола нашрга тайёрланаётган вақтида, мева-сабзавот ва тўқимачилик маҳсулотларининг контракт қийматини мониторинг қилиш бўйича ҳукумат қарори лойиҳаси ишлаб чиқилди. Ҳужжатнинг моҳияти шундаки экспортчилар ўз маҳсулотларини Ташқи савдо ва Инвестициялар вазирлиги томонидан белгиланган нархлардан кўра арзонроқ нархда сотмасликлари зарур. Яъни, мансабдор шахслар яна мева ва сабзавотларни экспорт қилишни назорат қилмоқчи эканликлари тасдиқланди.

Саноатни маъмурий тартибга солиш тизими ресурс бозорларига ҳам тааллуқли. Қишлоқ хўжалиги техникаси, ёқилғи-мойлаш материаллари, ўғитлар, озуқа, уруғлар, биологик ва кимёвий ўсимликларни ҳимоя қилиш маҳсулотлари ва бошқа маҳсулотлар фермерларга давлат монополистлари томонидан етказиб берилади. Баъзи маҳсулотлар нархлари кўпинча субсидияланади. Паст (субсидияланган) нархларда сотиб олиниши мумкин бўлган маҳсулотлар миқдори чекланган ва улар пахта ва буғдойнинг экин майдонлари миқдори, уларнинг кутилаётган рентабеллиги билан белгиланади.

Фермерлар ёқилғи, ўғитлар ва уруғларни фақат давлат томонидан очилган пунктларда олишлари мумкин. Етказиб берувчилар ўртасида рақобат йўқ, бу уларнинг сифатсиз хизмат кўрсатишига олиб келади. Ҳукумат буюртмаларига бўйсунмаган маҳсулотларни ишлаб чиқариш учун ишлаб чиқарувчилар моддий ресурсларни бозорда мавжуд нархларда ўзлари сотиб олишлари керак.

Бундан ташқари, давлат корхоналари қишлоқ хўжалиги техникаси хизматларини кўрсатишади (тракторни ҳайдаш, комбайнда йиғиб олиш, ҳосилни етказиб бериш ва ҳоказо), машина-трактор парклари тармоғи мавжуд. Ниҳоят, давлат ишлаб чиқаришни аванс орқали амалга оширади: фермерлар кўпинча пахта ва буғдой сотишдан келадиган даромадларни ҳисобга олиб ресурсларни аванс тўлови орқали олдиндан сотиб олади. Шу билан бирга, деҳқон, маълум бир вазият ёки маҳаллий шароитга қараб, аванс қилиб олинган нақд пулни эркин тарзда сарфлай олмайди. Фермер пул эмас, балки давлат нархларида тўланган ресурсларни олади, бу эса фермернинг молиявий мустақиллигини чеклайди.

Шундай қилиб, пахта ва ғалла учун давлат буюртмасини бажараётган фермерлар ўз маҳсулотларининг баҳосини ёки ресурслар нархини назорат қила олмайди.

1996 йилдан буён амалга оширилаётган импорт ўрнини босиш сиёсати доирасида қишлоқ хўжалигини давлат томонидан тартибга солишнинг мавжуд тизими жадал индустриализация қилиш вазифалари доирасида шакллантирилди. Қишлоқ хўжалиги сектори иқтисодиётнинг «стратегик тармоқлари»ни ривожлантиришга (Сталин саноатлаштириш йилларида ҳам шу усулдан фойдаланилган) йирик молиявий инъекция донорлари ролини топширди. Ушбу сиёсат муваффақиятсизликка учради, Ўзбекистон кучли саноат давлатига айланмади, аммо иқтисодий ривожланишда сезиларли даражада орқада қолди. 2017 йилда бошланган тизимли ислоҳотлар самарасиз иқтисодий моделни тарк этишни назарда тутади. Бироқ, қишлоқ хўжалиги соҳасидаги маъмурий тартибга солиш механизмларига ҳали ҳам муҳим ўзгаришлар киритилмаган.

Сектор радикал ислоҳотга муҳтож, унинг асосий мазмуни қуйидагилардан иборат:

- айрим экинлар учун ерни мажбурий квоталашни бекор қилиш (агар давлат буюртмаси сақланиб қолса-да, фермерларга ишлаб чиқариш таркибини оптималлаштириш учун ерлардан эркин фойдаланиш имконияти берилиши керак).

- пахта ва ғалла ишлаб чиқариш бўйича режалаштирилган мақсадли дастурлар амалиётидан воз кечиш (агар бир вақтнинг ўзида бўлмаса, кейинчалик режалаштирилган мақсадларни камида босқичма-босқич, йиллик қисқартириш).

- пахта ва буғдой учун эркин ва рақобатбардош бозорларни шакллантириш ва ривожлантириш.

- қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини экспорт қилиш бўйича барча маъмурий тўсиқларни бартараф этиш.

- қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ишлаб чиқарувчилар учун ресурслар ва хизматлар учун эркин ва рақобатбардош бозорларни шакллантириш ва ривожлантириш.

- қишлоқ хўжалиги ерларини хусусий мулкка эгалик қилиш имкониятларини ҳисобга олган ҳолда ер лизинг ҳуқуқларини мустаҳкамлаш, мавжуд лизинг шартномаларини ҳимоя қилиш.

Юқоридаги ислоҳотларни амалга ошириш қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчиларининг молиявий аҳволини мустаҳкамлаш, ерлардан самарали фойдаланишни рағбатлантириш ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини диверсификация қилиш, шу жумладан мева-сабзавот ва ем-хашак экинларини кўпайтириш имконини беради. Бу ўз навбатида қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг умумий ҳажмини ҳамда аграр секторнинг экспорт салоҳиятини оширишга имкон беради.