Мислсиз радиация ва қурбонлар: Чернобил фожиаси қандай содир бўлганди?

Чернобил АЭС ҳалокатида кўплаб инсонлар ҳалок бўлади, радиация нурлари билан заҳарланиб, ногиронга айланади. Советлар даврида содир бўлган бу фожианинг аниқ тафсилотлари тўлиқ ошкор қилинмаган ва улар ҳозиргача мавҳум қолмоқда.

Чернобил АЭС Украина ССР ҳудудида, Киевдан 110, Беларус билан чегарадан 16, Чернобил шаҳридан 15 километр узоқликда, Днепрнинг ирмоғи бўлган Припят дарёси ёқасида жойлашган эди.

Унга энг яқин аҳоли манзили АЭС ишчилари яшайдиган Припят шаҳарчаси эди. 1986 йилнинг апрел ойида Чернобил АЭСда жами тўртта энергоблок ишлаб турган, бешинчи энергоблок қурилиши 80 фоизга якунланган ҳамда олтинчи энергоблокнинг чуқури ковланаётган эди.

Маълумот учун, Чернобил АЭС қурилиши 1971 йилда бошланган ва у 1977 йил 25 сентябрда ишга туширилган. Бу АЭС ўша пайтда Украинада истеъмол қилинаётган электр энергиясининг 10 фоизини ишлаб чиқарган. АЭС 2000 йилда ёпилган.

Ҳалокат ва унинг оқибатлари

1986 йил 26 апрел куни соат 01:23 да Чернобил АЭСнинг 4-энергоблогида портлаш содир бўлади ва реактор бутунлай ишдан чиқади. Портлаш оқибатида энергоблокнинг бир қисми қулаб тушиб, бош оператор ҳалок бўлади.

АЭСдаги авария ортидан ҳавога уран изотоплари, плутоний, йод-131 (таъсири 8 кун), цезий-134 (таъсири 2 йил), цезий-137 (таъсири 30 йил), стронций-90 (таъсири 28 йил) тарқаб кетади.

Портлаш оқибатида 4-энергоблок қулаб тушиб, бир қанча ходимлар ҳалок бўлади. Портлашдан сўнг Чернобил АЭСга кўплаб қутқарув бригадалари жалб қилинади. Уларнинг барчаси нурланишга дуч келади ва биринчи ойнинг ўзида АЭС ходимлари ва қутқарувчилардан 28 киши вафот этади.

Ҳалокатдан энг кўп ўт ўчирувчилар жабрланади. Портлаш оқибатида келиб чиққан ёнғинни ўчириш учун АЭСдаги ва Припят шаҳридаги ўт ўчириш жамоаси жалб қилинади.

Нурланиш ва қаттиқ куйишдан кўплаб ўт ўчирувчилар жароҳатланади. Норасмий маълумотларда жуда кўп ўт ўчирувчи ҳалок бўлгани келтирилади.

Ҳалокат содир бўлгандан бир кун ўтиб, 27 апрелда Припят шаҳри аҳолисини кўчириш ишлари бошланади. Шаҳарнинг 50 минг аҳолиси 1 225 та автобусда Янов темирйўл бекатига олиб борилиб, вақтинчалик бошпаналарга жойлаштирилади.

АЭСдаги портлашни ошкор қилган европаликлар

Чернобил АЭС ҳалокати ҳақида илк бор Швеция пойтахти Стокҳолм шаҳри яқинида жойлашган «Форсмак» радиация хавфсизлигини ўлчаш станцияси ходимлари хабар тарқатади.

Улар 27 апрел куни ҳавода радиация миқдори кескин ошиб кетганини аниқлайди ва бу ҳақда Швеция ҳукуматига хабар беради.

Текширувларда Швецияга радиацияни жанубий-шарқдан эсган шамол олиб келгани ва радиация СССР ғарбида, Киев яқинидаги Чернобил АЭС ҳудудидан тарқалаётгани маълум бўлади.

Шундан сўнг швециялик мутахассислар Халқаро атом энергетикаси агентлигига (International Atomic Energy Agency – IAEA) мурожаат қилиб, СССР ғарбида содир бўлган ҳалокат ҳақида хабар берилмагани учун изоҳ сўрайди.

Бироқ Москвадан маълумот ололмаган халқаро агентлик тузук-қуруқ изоҳ беролмайди. Шундан сўнг дунё ОАВ Киев яқинидаги АЭСда ядровий ҳалокат содир бўлгани ҳақида ёза бошлайди, аммо ҳеч ким АЭСда юз берган ҳалокатнинг кўламини билмасди.

Чернобилдаги АЭСдан ҳавога радиация тарқалаётган вақтда Кремлда ҳалокат ҳақида ваҳимали хабар тарқатмаслик муҳокама қилинаётган эди.

Халқаро ташкилотлар, кўплаб хорижий давлатлар босими остида 28 апрелда «Время» дастурида Чернобил АЭСда «арзимаган техник носозлик» юз бергани ҳақида кичик хабар берилади.

 «Ваҳима кўтарманг, акс ҳолда партиядан ҳайдалиб, қамаласиз»

Ташқи дунё ҳалокат ҳақида бонг ураётганда Михаил Горбачёв Украина ССР компартиясининг 1-котиби Владимир Шербицкийга 1 май байрамини республикада катта тантаналар билан ўтказишни буюради.

Кейинчалик Шербицкийнинг умр йўлдоши Рада Шербицкая шундай эслайди:

«1 май куни Киевдаги тантана соат 10:00 да бошланиши керак эди. Вақт бўлса ҳам эримдан дарак бўлавермади. Бир пайт майдонга ҳукумат машинаси келиб тўхтади ва ундан эрим тушди. Кайфияти йўқлиги юзидан билиниб турарди. У байрам тадбирини жилмайиб ўтказган бўлса-да, қандайдир кўнгилсизлик бўлганини сезиб турар эдим.

Кейинчалик эримнинг айтишича, ўша куни тадбирдан аввал у Киевдаги байрамни қолдиришни ва шаҳар аҳолисини эвакуация қилишни сўраб Горбачёвга телефон қилган. Мамлакат раҳбари унга «Ваҳима кўтарма. Байрамни қолдиришни ҳам ўйлама. Мабодо ваҳима тарқалса, партиядан ҳайдаласан ва борар манзилинг аниқ, буни биласан», деб пўписа қилган экан».

Ўша кезда хорижий ОАВ, турли давлатларнинг элчихоналари Чернобилда бўлиб ўтган иш ҳақида тинмай маълумот сўрар, аммо вазият тўлиқ КГБ назоратида бўлгани учун ҳеч кимга маълумот берилмасди. Бу вақтда Киевдаги хорижликлар турли баҳоналар билан ўз мамлакатига жўнатиб юборилади.

АЭС ҳақидаги маълумотлар Киевга Москва орқали берилади. Масалан, Халқаро атом энергетикаси агентлиги раҳбари Ханс Бликснинг Киевга ташрифини Украина расмийлари ҳам, ОАВ ҳам Москва орқали билади.

Шунингдек, турли хорижий шахслар билан «Киевда ҳаёт одатдагидай давом этаётгани ва ҳеч қандай радиация таъсири йўқлиги» ҳақида интервюлар ташкил этилади.

Михаил Горбачёв 14 майга келиб илк марта Чернобил ҳалокати ҳақида гапиради. У АЭСдаги вазият ҳақида хорижий ОАВ, турли халқаро ташкилотлар ошиқча ваҳима кўтараётгани, амалда эса Чернобилда арзимаган техник ҳалокат содир бўлгани ҳақида сўзлайди.

Унгача эса «Правде Украини» газетасида «Эҳтиёт бўлиш тавсия этилади» сарлавҳаси остида Украина ССР соғлиқни сақлаш вазири Анатолий Романенконинг аҳолига мурожаати эълон қилинади.

Мурожаатда вазир Чернобил АЭСда кичик техник ҳалокат юз берган кунларда ҳавода радиация даражаси бироз кўтарилгани, сўнгги кунларда у пасайгани ва белгиланган нормага тушгани, хавотирланишга асло ҳожат йўқлиги ҳақида ёзилади.

Совет ҳукумати ҳалокат кўламини билиб турганди. Шу сабабли Киевдаги ўқувчилар май ойи бошидан ёзги таътилга чиқарилади.

«Гўшт қиймалагич»га ташланганлар

Ҳалокат содир бўлган 4-энергоблок жойлашган объектнинг собиқ бош муҳандиси, Чернобил ҳалокатининг илк кунларида ҳодиса жойида бўлган Вадим Гришенко воқеаларни шундай эслайди:

«Авариядан кейинги дастлабки кунларда биз ҳам, АЭС ишчи-ходимлари ҳам, СССРнинг барча республикаларидан келган олимлар ҳам «энди нима бўлади?» деган саволга жўяли жавоб бера олмасдик. Ҳамма иккинчи портлаш рўй беришидан қўрқарди.

Назоратни Москвадан келган комиссия аъзолари (уларнинг кўпчилиги КГБ ходимлари эди) қўлга олган ва барча иш уларнинг буйруқ ва кўрсатмалари билан амалга оширилар эди. Иккинчи портлашнинг олдини олиш учун комиссия вайрон бўлган реакторнинг оғзига занжирли реакцияни ўчирадиган материаллар билан аралаштирилган минглаб тонна қум ташлашга қарор қилди. Бу иш учун Афғонистондан олиб чиқилган генерал Антошкиннинг учта асосий ва битта ёрдамчи вертолёт полк бўлинмаси Чернобилга сафарбар этилади.

Тасаввур қилинг-а, урушни бошдан кечирган ва Афғонистондан қайтиб келганидан сўнг ҳаётида энг хавфли лаҳзалар ортда қолганига умид қилган учувчилар ўзи хоҳламаган ва даҳшатни ҳис қилмаган ҳолда яна урушдан қолишмайдиган даҳшатли «гўшт қиймалагич»га тушишди».

Вертолётлар ўзига ортилган қумни мўлжалга аниқ ташлаш учун нисбатан пастроқ учиши керак эди. Бу ишда қатнашган учувчилар радиация таъсирида соғлиғини йўқотгани учун икки-уч кундан кейин касалхонага олиб кетилган.

Ўнга яқин вертолёт ерга қулаб тушади: улар вайроналарда чиқиб қолган арматуралар билан тўқнашиб кетар ёки реактордан кўтарилган иссиқлик оқими ва радиация тўлқинига тушиб қоларди.

Чернобил АЭС ҳалокатидан армияда хизмат қилаётган ёш аскар йигитлар ҳам кўп жабр кўради. Ўша пайтда раҳбарият радиация кўламини билиб турган бўлса-да, ҳалокатни бартараф этиш учун Чернобилга жуда кўплаб аскарларни жўнатади.

«Вайрон бўлган иншоотнинг томини тозалаш ишлари бир ой давом этди. Шу вақт мобайнида у ерда минг нафардан ошиқроқ аскар хизмат қилди. Уларнинг аксарияти ўша ерда ўз соғлиғини йўқотди. Янги олиб келинаётган аскарлар ўз сафдошлари бу ердан ногирон бўлиб қайтаётганини кўрса ҳам, хизматдан бўйин товлашга ҳаққи йўқ эди.

Аскарларнинг ҳаётини сақлаб қолиш учун уларга 2,5 миллиметр қалинликдаги зирҳли кийим кийдирилган. Қўлларига қўрғошиндан тайёрланган қўлқоп кийишган, юзида ҳам ҳимоя ниқоби бўлган. Аммо бу чора ҳам уларни заҳарланишдан сақлаб қололмасди.

Ҳар бир аскарнинг орқасига катта қилиб рақам ёзилган эди ва ўша рақамлар орқали қайси аскар нима билан машғуллиги кузатиларди», деб эслайди Чернобил АЭС ҳалокатини бартараф этиш бўйича муҳандис ўринбосари Юрий Самойленко.

Расмий ҳужжатларда АЭС ҳалокатида 54 нафар одам ҳалок бўлгани қайд қилинган. Аммо кейинчалик ҳалокатда ва уни бартараф этишда жами 4 мингга яқин киши ҳалок бўлгани маълум қилинган.

Чернобил АЭС ҳалокати туфайли 115 минг одам эвакуация қилинган. 1986-1992 йиллар давомида ҳалокат асоратларини бартараф этиш ишларида 526 250 нафар одам қатнашган. Уларнинг барчаси кейинчалик радиация билан зарарланиб, маълум даражада ногирон бўлган.

Чернобил АЭС ҳалокати Халқаро атом энергетикаси агентлиги томонидан тузилган INES (International Nuclear Event Scale – Ядро ҳодисаларининг халқаро шкаласи) кўрсаткичида 7 шкалали деб баҳоланган.

Чернобил АЭСда юз берган ҳалокатда бошқа иттифоқдош республикалардан келган қутқарувчилар қаторида кўплаб ўзбекистонликлар ҳам қатнашган. Шунингдек, ҳалокатни бартараф этиш учун жалб қилинган аскарлар сафида ҳам кўплаб ўзбекистонликлар бўлган.

Советларнинг ёлғони ва кейинги хулосалар

Ҳалокат бўйича ташкил этилган СССР давлат комиссияси суриштирувлар бўйича ўз хулосаларини эълон қилган ва унда асосан АЭС раҳбарияти айбдор сифатида кўрсатилган.

Шунингдек, СССР давлат атом назорати томонидан юборилган гуруҳ ҳам давлат комиссиясининг хулосасини маъқуллаган. Хулосага кўра, АЭС раҳбарияти хавфсизлик техникаси қоидаларига мутлақо амал қилмаган ва оқибатда ҳалокат юз берган.

1991 йилда СССР давлат атом назорати комиссияси ишни қайтадан кўриб чиқди ва АЭС раҳбарияти айбланган олдинги хулосаларни рад этиб, Чернобилдаги ҳалокатга реактор энергоблоги конструкциясидаги камчиликлар сабаб бўлгани ҳақида хулоса берди.

1993 йилда INSAG (INSAG; International Nuclear Safety Advisory Group – халқаро ядровий хавфсизлик ташкилоти) қўшимча ҳисоботларни маълум қилади.

Унда аввал эълон қилинган биринчи ҳисобот хато бўлгани, 1986 йилда ишни тўлақонли ўрганишнинг иложи бўлмагани учун асосан СССР давлат атом назорати қўмитаси хулосасига таянилгани, 1991 йилдан сўнг ҳалокат бўлган объектга тўлақонли кириб ҳалокат сабабларини ўрганиш имконияти бўлгани ёзилган эди.

Шунингдек, ҳисоботда реактор лойиҳасида хатолар бўлгани ва энергоблок аввал бошданоқ нотўғри конструкция билан қурилгани келтирилган. Шундан сўнг INSAG томонидан яна бир неча марта Чернобил ҳалокати бўйича суриштирувлар ўтказилди ва уларда янгидан янги далиллар ўртага чиқди.

INSAG томонидан ўтказилган сўнгги суриштирувда (дарвоқе, у INSAG-7 деб аталади) қуйидаги хулоса берилди:

— реактор хавфсизлик нормаларига жавоб бермаган;

— хавфсизликни таъминлашда фойдаланиш қоидалари бефойда бўлган;

— атом энергиясидаги хавфсизликни тартибга солиш ва назорат қилиш тизими самарасизлиги, миллий ҳамда маҳаллий даражада ядровий хавф масалаларида хавфсизлик маданияти умуман бўлмаган;

— операторлар орасида, шунингдек, операторлар ва лойиҳачилар ўртасида хавфсизлик тўғрисидаги маълумотлар самарали алмашилмаган, ходимлар объектнинг хавфсизликка таъсир кўрсатадиган хусусиятлари тўғрисида етарли маълумотга эга бўлмаган;

— ходимлар бир қатор хатоларга йўл қўйган ва мавжуд кўрсатмалар ҳамда синов дастурига амал қилинмаган.

Умумий хулоса шу бўладики, лойиҳа бошданоқ хато бўлган. Шунингдек, АЭС ходимлари белгиланган нормалар ва хавфсизликка амал қилмаган, раҳбарият эса бунга эътиборсиз бўлган.

Ҳалокатдан сўнг қабул қилинган халқаро конвенция

Чернобил АЭСдаги ҳалокатдан сўнг, 1986 йил 26 сентябрда БМТда Атом энергетикаси бўйича махсус конвенция қабул қилинади.

Халқаро атом энергетикаси агентлигининг (Бу ташкилот БМТ таркибида) махсус сессиясида қабул қилинган «Ядро авариялари юз берганда тезкор огоҳлантириш ҳақида» деб номланган конвенция 17 та бўлимдан иборат эди.

Конвенцияда ҳудудида ядро авариялари юз берган давлат дарҳол бу ҳақда халқаро агентликка хабар бериши ва бошқаларни ҳалокат оқибатларидан огоҳлантириши белгилаб қўйилади.

Шунингдек, ядро аварияси содир бўлган давлат ҳалокат кўламини камайтиришга уринмаслиги ва бу ҳақда ўз фуқароларини огоҳлантириб, уларни хавфсиз жойга кўчириш чораларини кўриши лозим эди.

Бундан ташқари, конвенцияда ядро аварияси содир бўлган давлатга бошқа давлатлар томонидан дарҳол ёрдам кўрсатилиши белгиланганди.

Ғайрат Йўлдош тайёрлади.