Сохта долларни қандай аниқлаш мумкин?

Агар яқин кунларда сиз бирор мулк, дейлик автомобил, уй сотиш ниятида бўлсангиз ёки нақд шаклдаги бошқа йирик ҳисоб-китобларни режалаштираётган бўлсангиз, долларнинг ҳақиқийлигини қандай текшириш кераклигини билишингиз муҳим ва биз бу борада билганларимизни сиз билан бўлишамиз.

Ҳақиқийми, сохта эмасми?

Айирбошлаш ёки савдода кўп гувоҳи бўлганимиз 50 ёки эски намунадаги 100 номиналдаги АҚШ доллари билан муомала қилинганда аксар ҳолларда “Сохта эмасми?” деб хазил аралаш савол сўралади. Бунинг сабаби Ўзбекистонга хориждан кирган сохта валюталар қаторида мамлакатимизда ҳам пулни қалбакилаштириш билан боғлиқ жиноятлар сонининг кўплиги.

Сохта пуллар асосан ранглар политраси кам ишлатилган купюраларда кўпроқ учрайди, лекин жаҳон амалиёти шуни кўрсатадики, валюта бирликлари номинали қанча катталашган сари, ҳимоя элементлари сони кўпайиб бораверади.

Сохта хорижий валюталар кўпинча давлатларга контрабанда йўллари билан, қўл багажи ҳисобланган “почта”лар ёрдамида ёки қалбакисини ҳақиқийсига сотиш орқали муомалага киритилади. Бундай ноқонуний фаолиятнинг аксар сабаби – осон пул топиш илинжидаги нафс ҳисобланади.

Долларни текшириш усуллари

Банкда. Долларларнинг ҳақиқийлигини банкда текшириш – энг оддий ва қулай усул. Долларни текшириш хизмати аслида мутлақо бепул ва чекловларсиз, лекин ҳар бир тижорат банки – бу борада қандай сиёсат юритишни мустақил ҳал қилади. Биз бир неча банклар билан боғланганимизда маълум бўлдики, хизмат кўп банкларда хавфсизлик ва бошқа мижозларни куттириб қўймаслик мақсадида йўлга қўйилмаган.

Махсус компаниялар. Долларнинг ҳақиқийлигини текшириш учун нафақат банклар, балки ихтисослашган хизмат компаниялари ҳам мавжуд. Уларда мижоз сўровига биноан мулк сотуви жараёнида нотариус биносига бориш хизмати ҳам мавжуд бўлиб, хизмат кўпинча умумий сумманинг 0,1% эвазига тақдим этилади.

Аппарат ижараси. Долларнинг ҳақиқийлигини текшириш учун ускунани сотиб олишга катта сумма сарфлашни хоҳламаганлар учун ижарага олиш имконияти мавжуд. Тошкентдаги “Малика” бозорида бундай ускуналарни кунига 100-150 минг сўмга ижарага олиш ҳам мумкин. Бу, масалан, квартира ёки автомобил сотиб олишда бир марталик текширишлар учун қулай вариант бўлиши мумкин.

Мутахассислар хизматлари. Купюраларнинг ҳақиқийлигини текшириш бўйича махсус ўқитилган мутахассислар ҳам мавжуд. Улар одатда савдо-сотиқ битимлари учун таклиф қилинади ва транзакциянинг хавфсизлигини таъминлайди. Уларнинг хизматлари нархи текширилаётган пуллар миқдорига қараб, купюра учун 300 дан 500 сўмгача бўлиши мумкин.

Банкоматларда текшириш. Банкоматларда купюрани алмаштириш учун киритиб, операцияни бекор қилиш мумкин. Банкомат пулни қабул қилганда унинг қалбаки эканини текширади. Агар банкнота ҳақиқий бўлса, ичкарига ўтади, қалбаки бўлса, ўтмайди. Бу усул кичик миқдордаги пулларни текшириш учун қулай бўлади.

Текшириш учун аппарат сотиб олиш. Агар долларларни тез-тез текшириш зарурати туғилса, купюраларни санаш ва ҳақиқийлигини текшириш учун махсус аппарат сотиб олиш мақсадга мувофиқ бўлади. Одатда оддий ҳисоблагичлар ичида қалбаки пулни аниқлаш учун ўрнатилган сенсорлар мавжуд, нархлари эса ўртача 1 миллион сўм атрофида.

Уй шароитида текшириш

Юқорида қайд этилган сохта валюталарни текшириш усулларидан ташқари, энг оммалашган усул – визуал текширишдир. Бунда қабул қилиб олинаётган ҳар қандай валюта бирлиги уни чиқарган Марказий банкнинг йўриқномалари асосида текширилади. Намуналарни билиш сохта пуллардан ҳимояланишнинг энг осон усули ҳисобланади. Буни 100 АҚШ доллари мисолида кўриб чиқамиз. 

1. Сув белгиси. 2004 йилги АҚШ Федерал резерв валютаси ёруғликка тутилганда, иккала томондан кўринади.

2. Ранги ўзгарувчи бўёқ. 10, 20, 50 ва 100 долларлик купюраларда ранги ўзгарувчи бўёқ мавжуд бўлиб, у 45 даража букилганда ранги мисдан яшилга ўзгаради. 2004 йилги 100 долларликда “Сиёҳдондаги қўнғироқ” тасвири ўзгаради.

3. Ҳимоя ипи. 1 ва 2 долларлик купюралардан ташқари, ҳар бир банкнотда шаффоф вертикал ип ўрнатилган. Ушбу ипда банкнотнинг номинал қиймати мавжуд ва фақат ёруғликка тутилганда кўринади.

4. 3D хавфсизлик тасмаси. 100 лик купюрада қоғозга кўк лента ўрнатилган. Агар сиз купюрани олдинга ва орқага эгсангиз, қўнғироқлар ва 100 рақамининг тасвирлари турли томонга силжийди.

5. Федерал резерв банкноталаридаги серия рақамининг биринчи ҳарфи ушбу сериянинг чиқарилган йилини англатади: E = 2004, G = 2004А, I = 2006, J = 2009, L = 2009А.

6. Федерал захира тизими индикаторлари: Федерал резерв тизимининг 12 та тарқатувчи банкларидан бирига мос келадиган алфавит-рақамли белги.

7. Банкнотдаги ҳарфлар ва рақамларнинг жойлашуви

8. Олд томонни билдирувчи рақам

Қалбаки ўзбек сўми

Юқорида баён қилинган сохта валюталарни текшириш усуллари АҚШ доллари қаторида, сўмга ҳам тааллуқли.

Қуйида Ўзбекистонда энг кўп қалбакилаштириладиган Марказий банкнинг 100 минг сўмлик наъмунасини келтириб ўтамиз. Юқорида айтилгандек ранглар политраси кам бўлгани учун, ушбу купюранинг қалбакиси кўп чоп этилади.

Сохта эмас, шикастланган

Марказий банк маълумотига кўра, ҳақиқий банкнотлар банкларда “муомалага яроқли”, “эскирган” ва “тўловга яроқсиз” тоифаларига ажратилади.

“Муомалага яроқли” даражасига эга бўлиш учун банкнотга ёзилган ёзув (бўёқ)лар жойи банкнот умумий ҳажмининг 5 фоизидан кўп бўлмаслиги; йиртилган, тешилган жойининг диаметри 1 см.дан ошмаслиги ҳамда ранги кескин тарзда ўзгармаган бўлиши зарур.

“Эскирган” банкнотларга эса юқоридаги талабларга жавоб бера олмайдиган пуллар киради. Улар тўловга яроқли ҳисобланади. Шу боис улар савдо нуқталарида қабул қилиниши шарт. Фарқи шуки, “эскирган” пуллар банкларда қабул қилингач, қайта муомалага чиқарилмайди.

“Тўловга яроқсиз” – банкнот юзасининг 55 фоизидан кам қисми сақланиб қолган пуллар ҳисобланади ва улар савдо шохобчаларида қабул қилинмайди. Агар “тўловга яроқсиз” пул тоифасига мансуб бўлмаса, уларни банкларда ҳеч қандай муаммосиз алмаштириб олиш мумкин.

Хорижий валюталарни алмаштириш жараёнида банклар қалбаки бўлмаган, лекин шикастланган долларни қабул қилганда комиссия ҳақи олади. Чунки улар ҳам долларни янгисига алмаштириш жараёнида инкасса, суғурта, баъзида экспертиза учун, хорижий банк комиссия харажатлари учун ҳақ тўлайдилар.

Қалбакилаштириш қонунга мувофиқ тақиб қилинади

Бу танланланган кичик сарлавҳа ҳаммамизга “Абдуллажон” филмини эслатиб юборади. Ҳа, нафақат сўмни, балки исталган хориж валютасини қалбакилаштириш қонунга мувофиқ жазоланади. 2025 йил сентябр ойида Kun.uz ёритган бир ҳолатда Туркиядаги тўйдан териб олинган 1700 доллар сохта пул учун воситачига 4 йил озодликни чеклаш жазоси тайинланган.

Савдо жараёни ёки айирбошлаш бўлишидан қатъи назар, валюталар чўнтагингизга киришидан олдин уни текшириш керак. Агар бирон-бир шубҳа бўлса, пулни олмаган маъқул. Борди-ю қўлингизга аллақачон шубҳали банкнот тушган бўлса, у билан тўлов қилмаганингиз афзал. Чунки сохта пулнинг сиздан қабул қилиб олингани ҳақида ички ишлар органларига хабар етса, вақтингиз камида вазиятни орган ҳодимларига узоқ тушунтиришга кетади.

Пулнинг қалбаки бўлиши мумкинлигига шубҳангиз бўлса, уни банк орқали айирбошлаш яхши фикр эмас. Чунки ҳақиқатан ҳам қалбаки бўлиб чиқса, банк айирбошлаш шохобчаси банкнотани сизга қайтариб бермайди ва ички ишлар органига мурожаат қилади.

ИИВ ҳузуридаги эксперт-криминалистика маркази сохта долларни аниқлаш (валюта экспертизаси), доллар билан боғлиқ ҳужжатларни текшириш, валюта жиноятларида криминалистик далилларни таҳлил қилиш, банкомат (терминал)лардаги доллар операцияларига боғлиқ экспертизани ташкил этишда ваколатли органлардан бири ҳисобланади.

Қоидага кўра, қонунни билмаслик жазодан озод қилмайди. Хоссатан, сохта пул муомаласи билан ҳам. Ўзбекистон Жиноят кодексининг 176-моддасига мувофиқ, қалбаки пул ёки акциз маркасини ясаш ва/ёки уларни ўтказиш жинояти учун 15 йилгача озодликдан маҳрум қилиш жазоси тайинланади.