Исломий молияда назорат: “ўтлаб кетмаслик” учун қандай воситалар бор?

Нега бу ҳақда гапиряпмиз?

Исломий молия – ўзига хос молия. У фақатгина қатъий мезон, қоида ва талабларга риоя қилинганда ҳақиқий исломий молия бўлади.

“Исломий молия” деб эълон қилиб, унинг қатъий тамойилларга хилоф иш тутилса, мақсад бузилади, самараси ҳавога учади.

Шу боис исломий банклар ва дарчалар фаолияти ким томонидан ва қандай назорат қилиниши мавзусини билишимиз – долзарб.

Исломий молия инструментлари истеъмолчиси – қадриятлари билан фарқланиб турадиган истеъмолчи. Унинг учун иқтисодий фаолиятдан “қанча” даромад топишдан кўра, “қандай” даромад топиш масаласи устунроқ. Шу сабаб Ислом молияси доирасида олиб бориладиган фаолият устидан ким ва қандай назорат қилиши масаласи алоҳида аҳамият касб этади.

Шариат кенгаши

Ислом молияси институтининг асосий устунларидан бири – “Шариат кенгаши” ва “Марказий Шариат кенгаши” деган инструментлар. Бу кенгашлар нима ва уларнинг вазифаси нимадан иборат? Бу масалада қисқа ва лўнда тасаввурга эга бўлиш молиявий қарорларни онгли қабул қилишга ёрдам беради.

Исломий молияда ишонч – ҳал қилувчи омил. Ишончга путур етмаслиги учун банк ёки молиявий ташкилот маҳсулотлари ва хизматлари, шунингдек, шартномаларининг Шариат қоидаларига мослиги Шариат кенгаши томонидан баҳоланади, фатво/қарор билан тасдиқланади ва мунтазам назорат қилинади. Шу тариқа, ҳалолликка доир саволларга тизимли жавоб берилади.

Шариат кенгашининг моҳияти ва асосий мақсади

Шариат кенгаши – Ислом тижорат ҳуқуқи, яъни Фиқҳ ал-Муомалот бўйича етук уламолардан, заруратга қараб эса ҳуқуқ, молия, бухгалтерия ва иқтисод соҳаларидаги мутахассислардан тузилган мустақил ҳайъатдир.

Бу ҳайъатдан асосий мақсад – банк ёки молиявий ташкилот маҳсулотлари, шартномалари ва ички бошқарув тартибини Шариат қоидаларига тўлиқ мос ҳолда йўлга қўйиш, уларни мунтазам текшириш ҳамда доимий назорат қилиш. Амалда бу шундан далолат берадики, ҳар қандай янги маҳсулотни ишга туширишдан олдин у илмий-амалий баҳоланади, амалиёт давомида эса унинг Шариатга мувофиқлиги узлуксиз кузатиб борилади.

Кенгаш шу йўлда фатво ва қарорлар чиқаради, йил якунида эса Шариатга мувофиқликни кўриб чиқади: аудит хулосасини беради. Бундай қарор ва фатволар мазкур банк ёки молиявий ташкилот учун, институтнинг ички ҳужжатлари ва амалдаги маҳаллий меъёрларга мувофиқ мажбурий кучга эга бўлиб, у ёки бу масаладаги ноаниқликларнинг олдини олади.

Шариатга мувофиқ бошқарув тизими тўрт халқадан иборат:

1. Фатво ва қарор қабул қилиш

Маҳсулот ва шартномалар бўйича шариат қарорлари (фатво/қарор хати) чиқарилади.

2. Етказиш ва амалиётга жорий этиш

Қарор ва талаблар барча банк ёки молиявий ташкилот ходимларига ёзма тарзда етказилади, тегишли тартиблар ва ўқув-тренинглар орқали амалиётга жорий этилади.

3. Йил давомидаги ички шариатга мувофиқликни кўриб чиқиш

Ички шариатга мувофиқлик бўлими (ёки шариат котибияти) йил давомида маҳсулотлар ва шартномаларни текширади, намунавий ҳужжатларни қайта кўриб чиқади, камчиликлар бўйича тузатиш режасини тайёрлайди ва ижросини назорат қилади.

4. Йил якунидаги мустақил шариатга мувофиқликни кўриб чиқиш (аудит)

Мустақил (ички ёки ташқи) шариат аудити шариат кенгашидан алоҳида тартибда ўтказилади; у йиллик натижаларни текшириб, йиллик шариатга мувофиқлик ҳисоботини тасдиқлайди ва кейинги йил учун аниқ тавсиялар беради.

Мазкур тизим тўлақонли ишласа, маҳсулот ва шартномаларда хатоларга йўл қўйилмайди, мавжуд хатарлар эса ўз вақтида бартараф этилади.

Икки поғонали ёндашув ва марказлашувнинг аҳамияти

Исломий молия ривожланган мамлакатларда икки поғонали ёндашув кенг қўлланади: банк ёки молиявий ташкилотнинг ўзи ҳузуридаги Шариат кенгаши кундалик амалиётни назорат қилади, марказий даражадаги Шариат кенгаши эса бутун тармоқ учун ягона қоидалар ва умумий фатволарни белгилаб боради.

Қисқача фарқ: Марказий Шариат кенгаши — қоидалар ва умумий фатволарни белгилайди, идора ичидаги Шариат кенгаши эса ҳар бир маҳсулот ва жараённи қўллашдаги амалий назоратни таъминлайди. Марказлашган ёндашувнинг аҳамияти шундаки, у бозордаги турли субъектлар фаолиятини уйғунлаштиради, фатволар ўртасидаги эҳтимолий тафовутларни қисқартиради ва мижозлар ҳамда инвесторлар ишончини мустаҳкамлайди.

Шу боис Малайзия, Индонезия ва Бруней тажрибасида регулятор ҳузурида маслаҳат органлари фаолият юритади, марказий фатволар эълон қилинади ва банк ёки молиявий ташкилотлар ҳузуридаги ҳайъатлар ҳам шу умумий қоидаларга таянади. Брунейда, масалан, исломий молиявий ташкилотлар камида уч нафар уламодан иборат маслаҳат органига эга бўлиши шарт қилиб белгиланган. Индонезияда эса фатво органи билан бирга банк ичидаги назорат ҳам аниқ тартибга солинган ва йиллик ҳисоботларда мувофиқлик ҳамда аудитга оид маълумотлар тартибга солувчи талабларга мувофиқ очиқ баён этилади.

Таркиб ва тайинлаш: самаранинг асосий омиллари

1. Таркиб ва етакчилик

Шариат кенгашининг самараси, аввало, унинг таркиби ва мустақиллигига боғлиқ. Амалда уламолар кўпчиликни ташкил этиши лозим. Раис ва ўринбосар, одатда, Муомалот фиқҳи бўйича олий маълумотли, тажрибали ва нуфузли уламолар орасидан сайланади. Ҳуқуқшунос, молиячи, бухгалтер ва иқтисодчилар каби экспертлар эса амалиёт ёки академик фаолиятда шаклланган тажрибаси билан кенгаш ишига амалий ҳисса қўшади.

2. Аъзолар сонига оид тавсия

Аъзолар сони универсал рақам эмас; у маҳаллий меъёрлар, фаолият кўлами ва маҳсулотлар турига кўра белгиланади. Амалда кенг қўлланадиган ёндашувга кўра, тўлиқ исломий институтлар учун камида 5 аъзодан иборат таркиб кенг қўлланади. Банк, такафул, инвестиция каби бир нечта сегмент қамралганда эса мутахассисликни тўлиқ ёритиш мақсадида 7 ёки ундан ортиқ аъзо тавсия этилади.

3. Тайинлаш, муддат, ротация ва ошкоралик

Тайинлаш тартиби шаффоф бўлиши, иш муддати одатда 3–5 йил давом этиши, айланма тартиб (ротация) ва ўз-ўзини баҳолаш амалиёти жорий қилиниши мақсадга мувофиқ. Маош масаласи барча аъзолар учун тенг асосда белгиланиб, раислик ёки илмий тадқиқот каби қўшимча меҳнат учун алоҳида тўлов кўзда тутилиши мумкин; бу борадаги умумий ахборот ошкора эълон қилиши жамоатчилик ишончини янада мустаҳкамлайди.

Мустақиллик ва масъулият

Мустақиллик – ақл-идрокнинг холис ҳолати. Аъзо ҳар қандай ташқи таъсирдан холи бўлиб, далил ва қоидаларга таяниб адолатли қарор чиқара олиши шарт. Манфаатлар тўқнашувини келтириб чиқариши мумкин бўлган ҳолатлардан эҳтиёткорлик билан қочиш талаб этилади; ушбу тамойил тайинлов ҳужжатларида аниқ ифода этади.

Камёб ҳолларда қўпол қоидабузарлик ёки узрсиз ҳолда йиғилишларда доимий қатнашмасликка йўл қўйилса, аъзоликдан озод этиш мумкин. Бундай ҳолларда қарор фақат адолат мезонлари асосида, аъзонинг эшитилиш ҳуқуқига тўлиқ риоя этилганидан сўнг қабул қилинади.

“Олдиндан” ва “кейиндан” кўриб чиқиш: узлуксиз назорат

Шариат назоратида “олдиндан” ва “кейиндан” кўриб чиқишлар бири-бирига боғлиқ узлуксиз жараёндир: маҳсулот ишга тушишидан олдин илмий ва амалиёт нуқтаи назаридан баҳоланади, жорий этилгандан сўнг эса назарий талаблар амалий ҳаётда қай даражада таъминланаётгани мунтазам текширилади. Йил охирида ўтказиладиган Шариатга мувофиқлик кўриб чиқиши (аудит) эса ички назорат натижаларини мустақил тарзда тасдиқлаб, банк ёки молиявий ташкилот олдида аниқ вазифалар белгилаб беради. Бунда ички ва ташқи аудит ишларининг Шариат назорати билан уйғунлашгани муҳим аҳамият касб этади.

Илмий далиллар: сифат – ҳал қилувчи омил

Айрим тадқиқотларда кўрсатилишича, уламолар ўртасида юқори илмий ва амалий малака даражалар улуши ортиши қарор қабул қилишдаги пухталикни оширади, ортиқча хавфга мойилликни пасайтиради. Умумий манзарада малака, холислик ва ўз вақтидаги иштирок энг катта таъсирга эга экани қайд этилади.

Амалий қадамлар (умумий тавсиялар)

Исломий банк хизматларини жорий этишда икки даражали тизимни бир вақтнинг ўзида ва босқичма-босқич қуриш мақсадга мувофиқ: марказий Шариат кенгаши бутун тармоқ учун ягона қоида ва фатволарни шакллантиради, банк ёки молиявий ташкилотлар ҳузуридаги Шариат кенгашлари эса кундалик амалиётда Шариатга мувофиқликни таъминлайди. Бу икки ҳалқа бир-бирини тўлдирса, бозорда уйғунлик, мижозларда ишонч, банк ёки молиявий ташкилотларда масъулият ва шаффофлик ортади.

Шу билан бирга, тайинлаш, иш муддати ва манфаатлар тўқнашувини чеклаш қоидаларини аниқ ёзиш, ҳамда амалдаги қонунчиликка мувофиқ равишда Шариат қарорларининг қисқа асосларини (изоҳ ва мантиғини) оммага эълон қилиб бориш жамоатчилик ишончини янада мустаҳкамлайди.

Якуний сўз

Шариат кенгаши – молиявий ҳаётдаги ҳалоллик ва адолат мезонларини амалиётга татбиқ этувчи асосий институт. Марказий даражада у бутун тармоққа ягона манзара ва барқарор қоидалар берар экан, банк ёки молиявий ташкилот ичидаги ҳайъат ҳар бир шартнома ва хизматда шариат талабларини ҳаётга сингдиради. Сифатли таркиб, холислик, ошкоралик ва узлуксиз назорат – тизимнинг тўрт таянчи. Шулар бор жойда бозорда ишонч ортади, мижоз ҳам, банк ёки молиявий ташкилот ҳам ютади.

Искандар Турсунов,
Исломий молия эксперти,
Al Muamalat Consulting директори